Σημειώσεις Κεφαλαίου 17

[←1]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, I, 1099. Στα τέλη Αυγούστου 1498 ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας διαβεβαίωνε τον Μιλανέζο πρεσβευτή, ότι θα βοηθούσε τον Λοντοβίκο Μόρο αν δεχόταν επίθεση (παρά το γεγονός ότι επιθετικότητα εναντίον τού Μιλάνου μπορούσε να προέρχεται μόνο από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ τής Γαλλίας, με τον οποίο ο Φερδινάνδος συζητούσε για κάποιο διάστημα τις ευλογίες τής ειρήνης).

[←2]

Sanudo, Diarii, I, 83-84, 136-37, 295, 323-24, 387, 552, 624-25, 634-40, 643-45, 678-80, 691 και εξής, 702-4, 707-8, 726 και εξής, 739-41, κλπ., 809, 823, 846 και εξής.

[←3]

Στο ίδιο, I, 846.

[←4]

Στο ίδιο, I, 987.

[←5]

Στο ίδιο, I, 514. Ήταν προφανώς άλλος Πιέρο Μπροκέτα εκείνος που ήταν καπετάνιος ενός πλοίου με φορτίο σιτηρών, που είχε αποπλεύσει από τη Σικελία, όταν καταλήφθηκε από γαλλικό πειρατικό τον Μάρτιο τού 1497 [στο ίδιο, I, 571].

[←6]

Στο ίδιο, I, 728-32, επιστολή γραμμένη από τον Χάνδακα στις 10 Ιουλίου 1497 και πρβλ. στήλες 739, 744, 757, 1071-73.

[←7]

Στο ίδιο, I, 736.

[←8]

Στο ίδιο, I, 1011-12 και πρβλ. γενικά Camilio Manfroni, Storia della Marina italiana, Ρώμη, 1897, σελ. 212 και εξής.

[←9]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 474-75 και επιμ. Celani, II, 100-1.

[←10]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 31, σελ. 673-76. Ο πάπας προτρέπει επίσης τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ να μην ευνοεί ή προστατεύει τον Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε, νομάρχη Ρώμης (prefectus Urbis), ο οποίος είχε ληστέψει από τον Τούρκο απεσταλμένο 40.000 χρυσά φλουριά, κλπ. [βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 15, σημείωση 32]. Το μέγεθος τού ποσού φαινόταν τόσο προσβλητικό για τον πάπα, όσο και η βία τής πράξης. Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 200, Pastor, Hist. Popes. VI, 56 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 519-520.

[←11]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 493-94 και επιμ. Celani, II, 116. Sanudo, Diarii, I, 1030, 1042. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 521-22 και III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 44-46, σελ. 1072-73.

[←12]

Giuseppe Canestrini, «Documenti per servire alla storia della militia italiana», στο Archivio storico italiano, XV, Φλωρεντία, 1851, σελ. 235-36. Ο Φεντερίγο αναφέρεται επίσης στην «ξέφρενη απληστία και αρπακτικότητα των Ενετών» (effrenata cupidita e rapacita de Veneziani), [στο ίδιο, σελ. 233], τούς οποίους θεωρεί ως κατάλληλους συμμάχους για έναν εκφυλισμένο πάπα. Λεγόταν ότι ο Αλέξανδρος ΣΤ’ αποσπούσε 50.000 δουκάτα ετησίως από το βασίλειο τής Νάπολης [στο ίδιο, σελ. 235 και Sanudo, Diarii, II, 1102].

[←13]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 492-93 και επιμ. Celani, II, 115-16.

[←14]

Sanudo, Diarii, I, 1054 και πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 201.

[←15]

Giuseppe Molini, Documenti di storia Ιtaliana, I (Φλωρεντία, 1836), 28-29, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, στις 28 Σεπτεμβρίου» (datum Rome apud Sanctum Petrum die XXVIII Septembris). Sigismondo de’ Conti, II, 200. Pastor, Hist. Popes, VI, 60-61 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 523-24.

Ο πάπας πήρε πίσω τα ετήσια έσοδα τού Τσέζαρε περίπου 32.000 δουκάτων. Στον καρδινάλιο Χουάν Βοργία «τον Νεώτερο» δόθηκε η πολυπόθητη αρχιεπισκοπή τής Βαλένθια [Sanudo, Diarii, II, 67, 1269]. Αυτός ο καρδινάλιος Χουάν Βοργία δεν πρέπει να συγχέεται με τον θείο του με το ίδιο όνομα, ο οποίος ήταν αρχιεπίσκοπος τού Μονρεάλε στη Σικελία. Ο νεώτερος Χουάν, καλός φίλος και σύγχρονος τού Τσέζαρε, πέθανε τον Ιανουάριο τού 1500 [πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 14, σημείωση 99 και Wm. H. Woodward, Cesare Borgia, Λονδίνο, 1913, παραρτ. υπ’ αριθ. ii, σελ. 385-86, με κάποια λάθη στη χρονολόγηση].

[←16]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 495-96 και επιμ. Celani, II, 118.

[←17]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, I, 1059, 1091, 1095, ιδιαίτερα στήλες 1110-11 και II, 11, 15, 25, 39, 67, 83, 102, 112, 157-58, 158-59, 163, 175, 186, 199, κλπ., 317-18, 320-22, 765, κλπ., 827. Η επανασυμφιλίωση τού Αλέξανδρου ΣΤ’ και τού καρδινάλιου ντέλλα Ρόβερε υπήρξε μακρά διαδικασία [στο ίδιο, 1, 695, 700-1, 738, 833, 924, 1091]. Όσο για το φρούριο τού καρδινάλιου ντέλλα Ρόβερε στην Όστια, ο Ισπανός διοικητής Γκονζάλβο ντε Κόρντοβα το είχε πάρει από τον Γάλλο καστελλάνο «Μινάλντους ντε Γκουέρρα» (Menaut d’ Aguerre) στις αρχές Μαρτίου 1497, «με κανόνια και πολιορκητικές μηχανές» (bombardis et machinis), όπως περιγράφεται από τον Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 358-59 και επιμ. Celani, II, 18-19. O Μενώ, ο οποίος oδηγήθηκε ενώπιον τού πάπα, αντιμετωπίστηκε από την Αγιότητά του με δυσφορία (όπως αναφέρεται από τον Μπούρχαρτ) και αναμφίβολα χρωστούσε τη ζωή του και την ελευθερία του στο γεγονός ότι ο Γκονζάλβο τον είχε πάρει «υπό την προστασία του». Περίπου δεκαοκτώ μήνες αργότερα (στις 26 Αυγούστου 1498) ο Μενώ κατηγόρησε τον πάπα, ότι χρησιμοποιούσε εναντίον τής φρουράς στην Όστια «τεχνητά δηλητήρια στο νερό, έναν άλλο τρόπο δηλητηρίασης και δυνατή φωτιά και δηλητηριώδη καπνό» (poisons en eawe artificielles, en autre maniere de veinin et en feu ardant et fumee empoisonnant), για το οποίο βλέπε Gilbert Ouy. «Le Pape Alexandre VI a-t-il employe les armes chimiques?», Recueil de travaux offert a Μ. Clovis Brunel .., II (Παρίσι, 1955), 321-24 (Memoires et documents publies par la Societe de l’ Ecole des chartes, XII.

[←18]

Sanudo, Diarii, II, 217: «… και ο πάπας είπε, “Ξέρετε καλά σεβασμιώτατε, που οφειλόταν”…» (et il papa disse: ‘Sapete ben, monsignore, chi è stato causa’) κλπ.

[←19]

Sanudo, Diarii, II, 279-80, 343, 349-50, ιδιαίτερα στήλες 385, 412-13, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 506-7 και επιμ. Celani, II, 124, για την υποδοχή από τον πάπα των Ισπανών απεσταλμένων (23 Ιανουαρίου 1499), Zurita, Anales, V (1670), φύλλα 159- 161, Pastor, Hist. Popes, VI, 62-66 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 525-28.

[←20]

Sanudo, Diarii, II, 434-35, 448.

[←21]

Στο ίδιο, II, 530-31.

[←22]

Στο ίδιο, II, 364.

[←23]

Στο ίδιο, II, 430, 436, 596, 610, 1172.

[←24]

Στο ίδιο, II, 289-94, 336, 419-27, 760, 781 και εξής, 790 και εξής, 822-23, 833, 839 και εξής. Παρά το γεγονός ότι οι πειρατές και η πανούκλα έκαναν το ταξίδι στην Ανατολική Μεσόγειο επικίνδυνο για μεμονωμένους ταξιδιώτες προς το τέλος τού 15^ου αιώνα, δύο Φλωρεντινοί εκκλησιαστικοί (μεταξύ άλλων) ανέλαβαν ταξίδι προς τούς Άγιους Τόπους κατά τη διάρκεια τής Βασιλείας τού Βαγιαζήτ Β΄, αφήνοντας την πατρίδα τους στα τέλη Ιουλίου 1497 και επιστρέφοντας στα μέσα Νοεμβρίου 1498. Έστειλαν περισσσότερες από είκοσι επιστολές στην πατρίδα, τις οποίες ετοίμαζαν εις διπλούν, σε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι θα έφταναν στον προορισμό τους. Απέπλευσαν από το Πέζαρο (την 1^η Σεπτεμβρίου) για τη Ραγούσα, απ’ όπου ταξίδεψαν δια ξηράς στην Αδριανούπολη (Εντίρνε) και την Ισταμπούλ. Από εκεί πήγαν στην Προύσα (Μπούρσα), Κύζικο, Τροία, Λέσβο, Πέργαμο, Φώκαια, Χίο, Πάτμο, Αλικαρνασσό, Ρόδο, Κύπρο και Άγιους Τόπους, όπου έμειναν δύο εβδομάδες και επέστρεψαν στη Φλωρεντία μέσω Κύπρου, Μεθώνης και Βενετίας. Οι λεπτομέρειες τού ταξιδιού τους είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Βλέπε Eve Borsook, «The Travels of Bernardo Michelozzi and Bonsignore Bonsignori in Levant (1497-98)», Journal of the Warburg and Courtauld Institutes XXXVI (1973), 145-97, με τα κείμενα δεκαεπτά επιστολών. Tο ταξίδι ήταν ευκολότερο όταν ο Φέλιξ Φάμπρι έκανε τα δύο προσκυνήματά του στους Άγιους Τόπους (το 1480 και 1483).

[←25]

Pastor, Gesich. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 530, σημείωση και πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 532 και επιμ. Celani, II, 142, Sanudo, Diarii, II, 759-60. Μέρος τού αντίτιμου για το χέρι τής Σαρλότ ντ’ Αλμπρέ ήταν το κόκκινο καπέλλο τού καρδινάλιου για τον αδελφό της, τον Αμανιέ. Για τον γάμο τού Τσέζαρε Βοργία, καθώς και για την ελικοειδή πορεία με την οποία ο Αλέξανδρος ΣΤ’ αποσύρθηκε από τη συμμαχία του με το Μιλάνο και τη Νάπολη για να εισέλθει σε συμμαχία με τη Γαλλία, βλέπε τη λεπτομερή μελέτη τού Leon G. Prissier, «Sopra alcuni documenti relativi all’ alleanza tra Alessandro VI e Luigi XII, 1498-1499», Archivio della R. Società romana di storia patria, XVII (1894), 303-73 και XVIII (1895), 99-215 με πολλά αδημοσίευτα μέχρι τότε έγγραφα.

[←26]

Sanudo, Diarii, II, 776, ιδιαίτερα στήλες 798-99: «…ούτως ώστε ο πάπας μετατράπηκε σε εντελώς Γάλλο» (… sichè el papa è diventato tutto francese). Πρβλ. στο ίδιο, II, 812-13, 826-27, 832-33, 923, 958.

Καθώς περνούσε ο καιρός, ο πάπας συνέχιζε να κατηγορεί τον Λοντοβίκο Μόρο, ότι παρακινούσε τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄ εναντίον των Ενετών, στους οποίους ο πάπας έστειλε σύντομα τον καρδινάλιο Χουάν Βοργία [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλα 110-111 (124-125), έγγραφο με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1499], για να στρατολογήσει την υποστήριξη τής Δημοκρατίας στις εδαφικές διεκδικήσεις τού Τσέζαρε στην Ιταλία [στο ίδιο, φύλλα 125 και εξής (139 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία 19-23 Σεπτεμβρίου]. Η Γερουσία έδωσε στους Βοργία συνεχιζόμενη διαβεβαίωση τής συνεργασίας της [φύλλα 133 (147), 152 (166), 153 (167), 155-156 (169–170)], αλλά στο τέλος Νοεμβρίου (1499) ενετικές δυνάμεις κατέλαβαν την Φαέντσα, για να εμποδίσουν την πτώση της στα χέρια τού Τσέζαρε [φύλλα 157-158 (171–172)]. Οι Ενετοί δεν θα παρενέβαιναν στην κατάληψη από τον Τσέζαρε τής Ίμολα, τού Φορλί και τού Πέζαρο [φύλλο 156], αλλά χάραξαν τη γραμμή στη Φαέντσα, το Ουρμπίνο και το Ρίμινι [φύλλα 160, 162, I63, 166, 175, 176 (174 και εξής)].

Στα μέσα Δεκεμβρίου ο πρώην σύζυγος τής Λουκρητίας Βοργία, ο Τζιοβάννι Σφόρτσα, άρχοντας τού Πέζαρο, έκανε έκκληση για βοήθεια στην Ενετική Γερουσία «με ομιλία διακοπτόμενη από λυγμούς και δάκρυα» (non sine singultibus et lachrymis). Τού είπαν όμως ότι οι Ενετοί ήσαν «πολύ αφοσιωμένοι γιοι» (devotissimi filii) τού πάπα, και ο πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στη Ρώμη πήρε εντολή να ενημερώσει τον πάπα για το μυστικό ταξίδι τού Τζιοβάννι στη Ρώμη, μεταμφιεσμένος και με δύο μόνο υπήρέτες [φύλλα 161-162 (175-176)]. Αργότερα o Τσέζαρε κατέλαβε το Ουρμπίνο.

[←27]

Sanudo, Diarii, I, 1090, 1095-96 και II, 101, 164, 362, 459, 530. 598 και εξής, 677, 684, 791, 842, 856 και αλλού, Pietro Bembo, Historiae venetae libri XII, Βενετία, 1551, βιβλίο iv, φύλλο 60.

O Ζανκάνι εκλέχτηκε απεσταλμένος στην Πύλη στις 15 Σεπτεμβρίου 1498 [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 45 (59)], αλλά δεν είχε ακόμη φύγει από τη Βενετία δύο μήνες αργότερα [στο ίδιο, φύλλο 58 (72), με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου]. Η αποστολή του έχει ημερομηνία 20 Νοεμβρίου [φύλλα 60–63 (74-77)] και περιέχει ενδιαφέρουσα συνοπτική περιγραφή τής εξωτερικής πολιτικής τής Γαλλίας, τής Φλωρεντίας και τού Μιλάνου [φύλλο 61 (75)]. Η Γερουσία παρακολουθούσε ως συνήθως τον τουρκικό στόλο [φύλλα 2-3, 31, 71 (16 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία στο 1498].

[←28]

Sanudo, Diarii, II, 112 και πρβλ. στήλες 336, 343-44, 348, 453 και εξής, 522-26.

Η γαλλο-ενετική συνθήκη (στις 9 Φεβρουαρίου 1499) επικυρώθηκε στο Μπλουά στις 15 Απριλίου 1499 [Predelli, Regesti dei Commemoriali, VI (1903), βιβλίο xviii, υπ’ αριθ. 149-50, σελ. 39-40]. Bλέπε A. Lizier, «Il Cambiamento di fronte della politica veneziana alla morte di Carlo VIII», Ateneo veneto, CXX (1936), 20 και εξής.

Στις 20 Φεβρουαρίου η Γερουσία έγραψε στον Αντρέα Ζανκάνι για την «αληθινή κατανόηση και συμμαχία» (vera intelligentia et lianza), στην οποία είχαν καταλήξει στις 9 τού μηνός με τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 77 (91)].

[←29]

Sanudo, Diarii, II, 102, 113.

[←30]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 546 και επιμ. Celani, II, 154. Aκόμα και ο Αλφόνσο τής Αραγωνίας, ο σύζυγος τής Λουκρητίας, διέφυγε στη Νάπολη «χωρίς την άδεια, γνώση και συγκατάθεση τού ποντίφηκα» (absque licentia, scitu et voluntate pontificis) [στο ίδιο, επιμ. Thuasne, II, 548 και επιμ. Celani, II, 155]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, II, 933, 959, 1017. Προφανώς η πληροφορία τού Λούκα Λαντούκκι, ότι ο καρδινάλιος Ασκάνιο είχε περάσει άγνωστος (sconosciuto) μέσω Φλωρεντίας στις 13 Ιουλίου ήταν ανακριβής [I. del Badia (επιμ.), Diario fiorentino dal 1450 al 1516, Φλωρεντία, 1883, σελ. 197].

O Τσέζαρε Βοργία ξεκινούσε τώρα δική του αξιόλογη σταδιοδρομία κατακτήσεων. Ο Αλέξανδρος ΣΤ’ ήταν απασχολημένος συγκεντρώνοντας πολεμοφόδια γι’ αυτόν, για το οποίο σημειώστε την επιστολή τού πάπα στις 11 Δεκεμβρίου 1499 προς τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα, τον μαρκήσιο τής Μάντουα:

«Αγαπημένε μας γιε, τούς χαιρετισμούς και την αποστολική ευλογία μας: Έχοντας μάθει από επστολή τού αγαπημένου μας γιου καρδινάλιου Βοργία και δούκα τού Βαλεντινουά [Τσέζαρε], γραμμένη στο στρατόπεδο, το οποίο επί τού παρόντος είναι στημένο στην Ίμολα, ότι είχε δυσκολίες με τη σκόνη [πυρίτιδα] για τα κανόνια και τις άλλες πολεμικές μηχανές, την οποία δεν μπορούμε εμείς να διαθέσουμε στην πλευρά του, προτρέπουμε την εξοχότητά σας, λόγω τής εμπιστοσύνης που έχουμε εναποθέσει σε αυτήν, να στείλετε από εδώ το συντομότερο δυνατό στον εν λόγω δούκα σκόνη στη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα, για την εκστρατεία που έχει αναληφθεί στην Ίμολα. Για την οπoία [πυρίτιδα] μάς ενημερώνει με την επιστολή του, ότι πρόθυμα θα καταβάλει το τίμημα, πράγμα το οποίο μάς ευχαριστεί περισσότερο. Γράφτηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου και σφραγίστηκε με το [παπικό] δαχτυλίδι τού αλιέως, στις 11 Δεκεμβρίου 1499, κατά το όγδοο έτος τής παπικής μας θητείας»

(Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem: Intelligentes ex litteris dilectorum filiorum cardinalis de Borgia et ducis Valentinensis in castris, que ad presens ad Imolam posita sunt, pulverem pro bombardis et aliis machinis bellicis defecisse, cum nos hinc de illo providere non possimus, hortamur nobilitatem tuam pro ea fiducia quam in ea locavimus ut istinc pulverem in maiore quam poteris quantitate pro expeditione suscepta Imolam ad prefatum ducem quam primum mittere velis. Pro quo litteris tuis certiores effecti libenter pretium persolvemus nobisque preterea rem gratam facies. Datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XI Decembris MCCCCLXXXXVIIII, pontificatus nostri anno octavo)

[Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, σημείωμα που στάλθηκε από τον παπικό γραμματέα (αργότερα καρδινάλιο) Αντριάνο Καστελλέζι].

[←31]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 73 (87), έγγραφα με ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1499, φύλλα 82, 83 (96 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία 26 Mαρτίου και φύλλα 88 και εξής (102 και εξής), 91, 94, 96 και εξής, έγγραφα με ημερομηνία μέχρι τις 27-29 Ιουνίου.

[←32]

Sanudo, Diarii, II, 938. O Κωνσταντίνος Αριανίτι ήταν θείος τού εκλιπόντος μαρκήσιου τού Μονφερράτ και κηδεμόνας των δύο νεαρών γιών του, κληρονόμων των Μομφερρατικών κτήσεων. Ο Κωνσταντίνος είχε υπάρξει στενός φίλος τού Κομμίν, ο οποίος επιθυμούσε να τον δει να γίνεται «βασιλιάς τής Μακεδονίας» την εποχή τού Καρόλου Η’ [Kervyn de Lettenhove, Lettres et Negotiations, II, 225]. Aνήκε στην οικογένεια των Αριανίτι-Κομνηνών, των οποίων η γενεαλογία παρέχεται (ίσως ανακριβώς) από τον Hopf, Chroniques gréco-romanes, γενεαλ. πίνακες, σελ. 535. O Κωνσταντίνος έγινε αργότερα απεσταλμένος τού Μαξιμιλιανού των Αψβούργων στη Ρώμη και προβάλλει μάλλον ιδιαίτερα στην αλληλογραφία τού Ενετού απεσταλμένου στην Αγία Έδρα Αντόνιο Τζουστινιάν, ο οποίος συχνά τον αποκαλεί «Costantino Cominato» [P. Villari (επιμ.), Dispacci di Antonio Giustinian, 3 τόμοι, Φλωρεντία, 1876, τόμοι II-III, και πρβλ. τόμ. ΙΙΙ, σελ. 350, σημείωση 1]. Πρβλ. Burchard, επιμ. Celani, II, 445, σημείωση 2, Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 146 (155) και Franz Babinger, Das Ende der Arianiten, Μόναχο, 1960, σελ. 37-48.

[←33]

Sanudo, Diarii, II, 958 και πρβλ. στήλη 970.

[←34]

Στο ίδιο, II, 1018.

[←35]

Στο ίδιο, II, 910, 911, 912, 915.

[←36]

«… el Turcho sarà a Veniexia che francesi in Milan» [στο ίδιο, II, 933]. Στις 19 Ιουλίου ο Λοντοβίκο ιλ Μόρο αρνήθηκε στον Ενετό πρεσβευτή τις κατηγορίες που διατυπώνονταν εναντίον του σε σχέση με τούς Τούρκους, αλλά αναγνώριζε ότι είχε στείλει απεσταλμένο στην Ισταμπούλ και υπενθύμιζε στον πρεσβευτή την «τρομερή δύναμη» (potentia informidabile) τού Τούρκου [στο ίδιο, II, 1004, 1032–33]. Στις αρχές Αυγούστου ο Μιλανέζος πρεσβευτής στην Αγία Έδρα υπερασπιζόταν τον Μόρο απέναντι στις παπικές και ενετικές κατηγορίες, ότι είχε παρακινήσει τούς Τούρκους εναντίον τής Δημοκρατίας [II, 1088 και πρβλ. στήλες 1089-90]. O Φεντερίγο τής Νάπολης, επίσης φοβούμενος την επερχόμενη ιταλική εκστρατεία τού Λουδοβίκου ΙΒ΄, διαπραγματεύτηκε ειρήνη με την Πύλη με ημερομηνία 17 Ιουλίου [II, 1020-23].

[←37]

I. del Badia, Diario fiorentino dal 1450 al 1516, Φλωρεντία, 1883, σελ. 197, 201, 203, 206, μεταφρ. Alice de Rosen Jervis (1927), σελ. 158, 161, 163, 165. Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 578 και επιμ. Celani, II, 176.

Τμήματα τού Φριούλι βρίσκονταν σε χάος το 1499-1500, ως αποτέλεσμα των τουρκικών επιδρομών, για το οποίο βλέπε Antonio de Pellegrini, «Danni recati dai Turchi nel 1499 ai villaggi di San Martino e San Leonardo nel territorio di Aviano», Memorie storiche forogiuliesi, VIII (1912), 193-96 και Pellegrini, Le Incursioni turchesche in Friuli ed i castelli di Porcia e di Brugnera, Note e documenti (1470-1499), Udine, 1911, για το οποίο σημειώστε P. S. Leicht στο Memorie storiche forogiuliesi, VII (1911), 271-73.

[←38]

Del Badia, Diario, σελ. 207, αγγλική μεταφρ., σελ. 166. Πρβλ. επίσης εγγραφές Landucci στις 9 Μαΐου και 5 Σεπτεμβρίου (1500), όπου η τελευταία είναι αναφορά για την τουρκική κατάληψη τής Μεθώνης, 19 Ιουνίου και 13 Ιουλίου (1501), 10 Mαρτίου (1502), καθώς και 28 Μαΐου και 28 Oκτωβρίου (1509).

[←39]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta. Reg. 29. φύλλα 34-35 (44-45).

[←40]

Navagero, Storia veneziana στο RISS, XXIII, 1180-81. Η Βενετία άρπαξε την Κεφαλονιά επίσης το 1482-1483, λίγο αφότου κατέλαβε τη Ζάκυνθο, αλλά σύντομα υποχρεώθηκε να την παραδώσει στην Πύλη, η οποία απέσπασε επίσης ετήσιο φόρο 500 δουκάτων για τη Ζάκυνθο [στο ίδιο, 1189AB]. Ο φόρος αναφέρεται συχνά από τον Sanudo, π.χ. Diarii, 611, 612.

Πρβλ. Miklosich και Muller, Acta et diplomata, III, 332-33:

Εμείς, ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Χαν, με τη χάρη τού Θεού μέγιστος αυτοκράτορας Ασίας, Ελλάδας και των πιο πέρα [περιοχών], προς τον υψηλότατο, ενδοξότατο και εκλαμπρότατο κυρ Ιωάννη Μοντσενίγο και μεγάλο δόγη τής εκλαμπρότατης σινιορίας των Ενετών. Να δεχθεί η εκλαμπρότητά σου από την αφεντιά μου τον άξιο και πρέποντα και τιμημένο χαιρετισμό. Και ύστερα από αυτό να μάθεις ότι ήρθε στην Πύλη μου ο εντιμότατος καὶ ξεχωριστός άρχοντας και απεσταλμένος τής Σινιορίας σας, κυρ Ιωάννης ο Δαρείος [Τζιοβάννι Ντάριο], για τὴν υπόθεση των νησιών, τής Κεφαληνίας και τής Ζακύνθου, που είχαμε γράψει πριν από καιρό προς την υψηλότητά σας με τον σκλάβο τής αφεντιάς μου τον τσαούς Μεχμέτ, για να παραδοθούν τα πιο πάνω νησιά στην αφεντιά [μας], όπως τα εἰχαμε και από πρώτα. Τώρα όμως ο τίμιος απεσταλμένος τής υψηλότητάς σου ζήτησε και προσπάθησε πολύ για να μην πάρουμε αυτά τα νησιά, αλλά να παραμείνουν στα χέρια τής εκλαμπρότητάς σου. Λοιπόν, για την καθαρή αγάπη και καλή φιλία, που έχουμε με την εκλαμπρότητά σας, και για τη γνωριμία τού τίμιου απεσταλμένου σας, θεωρήσαμε δίκαια [να γίνουν] τα εξής: Είπαμε, ότι το νησί τής Κεφαληνίας νά παραδοθεί στην αφεντιά μου, όπως ήταν και πρώτα, και για το νησί τής Ζακύνθου να δίνει η εκλαμπρότητά σου ετησίως πεντακόσια ενετικά φλουριά [δουκάτα] στην Πύλη τής αφεντιάς μου, και το νησί, δηλαδή τής Ζακύνθου, να το έχει η εκλαμπρότητά σας βέβαια και ασάλευτα αιωνίως, χωρίς καμία αντίρρηση και παρενόχληση. Επί έτους 6993 [1485]».

«Ἡμεῖς σουλτάν Παγιαζήτ χάν, θεοῦ χάριτι μέγιστος βασιλεύς Ἀσίας, Ἑλλάδος καὶ τὸν ἑξῆς, πρὸς τὸν ὑψηλότατον, ἐνδοξότατον καὶ ἐκλαμπρότατον κῦρ Ἰωάννην Μοτζενίγον καὶ μέγαν δούκαν τῆς ἐκλαμπροτάτης αὐθεντείας τῶν Βενετίκων. τὸν ἄξιον καὶ πρέποντα καὶ τετιμημένον χαιρετισμόν νά δέξηται ἡ ἐκλαμπρότης σου ἐκ τῆς αὐθεντείας μου. μετά δὲ ταῦτα νά ἐγνωρίσητε τὸ πῶς ἦλθεν εἰς τὴν Πόρταν μου ὁ ἐντιμώτατος καὶ ἐξῃρημένος ἄρχων καὶ ἀποκρισιάριος τῆς αὐθεντείας σας, κῦρ Ἰωάννης ὁ Δαρεῖος, περὶ τὴν ὑπόθεσιν τῶν νησίων, τῆς Κεφαληνίας καὶ τῆς Ζακύνθου, ὁποῦ εἴχαμεν γράψαι πρὸ καιροῦ πρὸς τὴν ὑψηλότητά σας μέ τὸν σκλάβον τῆς αὐθεντείας μου τὸν τζαβοὺς Μαχμέτην, διὰ νά παραδοθοῦσι τὰ εἰρημένα νησία πρὸς τὴν αὐθεντείαν, καθώς τὰ εἴχαμεν καὶ ἀπὸ πρότα˙ νῦν δὲ ὁ τίμιος ἀποκρισιάριος τῆς ὑψηλότητός σου ἐζήτησε καὶ ἐσπούδασε πολλὰ διὰ νὰ μηδὲν ἐπάρομεν τὰ αὐτὰ νησία, ἀμή νά ἀπομείνωσιν εἰς τὰς χεῖρας τῆς ἐκλαμπρότητός σου˙ τὸ λοιπὸν οὕτως διεκρίναμεν δικαίως διὰ τὴν καθαράν ἀγάπην καὶ καλήν φιλίαν, ὁποῦ ἔχομεν μέ τὴν ἐκλαμπρότητά σας, καὶ διὰ τὴν ἐγνωριμίαν τοῦ τιμίου ἀποκρισιαρίου σας˙ εἴπαμεν, ὅτι τὸ νησὶ τῆς Κεφαληνίας νά παραδοθῇ πρὸς τὴν αὐθεντείαν μου, ὡς καθώς ἦτον καὶ πρῶτα, καὶ διὰ τὸ νησὶ τῆς Ζακύνθου νά δίδῃ ἡ ἐκλαμπρότης σου κατέτος φλουρία βενέτικα πεντακόσια εἰς τὴν Πόρταν τῆς αὐθεντίας μου, καὶ τὸ νησίν, ἤγουν τῆς Ζακύνθου, νά τὸ ἔχῃ ἡ ἐκλαμπρότης σας βέβαια καὶ ἀσάλευτα αἰωνίως ἄνευ λόγου τινός καὶ ὀχλήσεως. ἐπὶ ἔτους ,ςϡϟγ΄.»

Πρβλ. επίσης Stefano Magno, στο Sathas, documents inedits, VI, 234 και στο ίδιο I, 315-16, Predelli, Regesti dei Commemoriali, V (1901), βιβλίο xvi, υπ’ αριθ. 205, σελ. 248 και στο ίδιο βιβλίο xvii, υπ’ αριθ. 169. σελ. 317.

Οι Ενετοί είχαν κατορθώσει λίγο-πολύ να κάνουν τούς Τούρκους να αναγνωρίσουν το δικαίωμά τους επί τής Ζακύνθου και τής Κεφαλονιάς ύστερα από προσπάθεια περισσοτέρων από τρία χρόνια [πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλα 8-9, 11 (18-19, 21), έγγραφα με ημερομηνία 29 Aπριλίου και 7 Μαΐου 1481, Reg. 31, φύλλο 121, με ημερομηνία 5 Ιανουαρίου 1484 και Reg. 32, φύλλο 50, με ημερομηνία 14 Ιουνίου 1484]. Ο ευφυής γραμματέας τής Δημοκρατίας Τζιοβάννι Ντάριο, ο οποίος είχε διαπραγματευτεί την ειρήνη τού Ιανουαρίου 1479 με τούς πασάδες τού Μωάμεθ Β΄, είχε αναπόφευκτα συμμετάσχει και σε αυτές τις διαπραγματεύσεις.

Ο Ντάριο ήταν κάτοικος Ισταμπούλ και επαγρυπνούσε για τα συμφέροντα τής κυβέρνησής του κατά τη διάρκεια των ετών 1484-1486 [Sen. Secreta, Reg. 31, φύλλα 125, 128, 132, 136-137; Reg. 32, φύλλα 25, 50, 92, 104, 111, 132, 141, 147-149, 156-157, 168, 194, 196-197; και Reg. 33, φύλλα 11 (21), 12 (22), 14 (24), 23-24 (33-34), 26 (36), έγγραφα με ημερομηνία από Ιανουάριο 1484 μέχρι Ιούλιο 1486].

Όταν o Βαγιαζήτ Β΄ έδιωξε τον Ντάριο, η Ενετική Γερουσία στενοχωρήθηκε, επειδή η απόδοσή του στην Πύλη ήταν αξιόλογη, ακόμη και για τα αυστηρά πρότυπα τής ενετικής διπλωματίας. Όταν έγινε γνωστό ότι καλωσοριζόταν η επιστροφή τού Ντάριο στην Ισταμπούλ, η Γερουσία τον έστειλε χαρούμενα πίσω με την πρώτη κατάλληλη γαλέρα [Sen. Secreta. Reg. 33, φύλλο 61 (71), έγγραφο με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1487]. Η αποστολή επιστροφής του στην Πύλη έχει ημερομηνία 7 Απριλίου (1487). Θα ταξίδευε με το πλοίο Λορεντάνα και έπρεπε να διαφυλάξει την «καλή ειρήνη» τής Δημοκρατίας με τούς Τούρκους [στο ίδιο, φύλλα 64-65 (74-75)]. Είχε φτάσει στην Ισταμπούλ στις 25 Μαΐου και τον υποδέχθηκαν καλά στην οθωμανική αυλή [φύλλο 95 (105) και πρβλ. φύλλα 103 και εξής (113 και εξής)]. Για τη σταδιοδρομία τού Ντάριο βλέπε Fr. Babinger, Johannes Darius (1414-1494), Sachwalter Venedigs im Morgenland, und sein griechischer Umkreis, Μόναχο, 1961, στον οποίο έχει ήδη γίνει αναφορά.

Ύστερα από τον θάνατο τού Λεονάρντο Γ΄, τον τίτλο τού δεσπότη Άρτας κληρονόμησε ο γιος του Κάρλο Γ΄, ο οποίος υπηρετούσε ως αξιωματικός τού Ιερού Κολλέγιου στη Ρώμη την εποχή τού θανάτου τού Αλέξανδρου ΣΤ’ [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 244 και επιμ. Celani, II, 355]. Για την γενεαλογία των Τόκκι, πρβλ. τούς μάλλον ανακριβείς πίνακες τού Hopf, Chron. greco-romanes, σελ. 530 και για τη μεταγενέστερη ιστορία τους τον Wm. Miller, Latins in the Levant, σελ. 488-89.

[←41]

Sanudo, Diarii, II, 165, επιστολή από το Λεπάντο, με ημερομηνία 1 Νοεμβρίου 1498.

[←42]

Στο ίδιο, II, 289-90, 554.

[←43]

Στο ίδιο, II, 290-91 και πρβλ. στήλες 382, 554, 597 και εξής, 610-12, 677, 790.

[←44]

Sanudo, Diarii, II, 292-94. Στις 22 Μαΐου 1498 η ενετική κυβέρνηση ανέστειλε τη λειτουργία ενός «Συμβουλίου των Τριάντα» (που αναμφίβολα αποτελούνταν από ισχυρούς) ως παράνομου και ανήκουστου σώματος, το οποίο διεκπεραίωνε τις υποθέσεις τής Ναυπάκτου (Λεπάντο) προφανώς ως συνέπεια τής αποτυχίας τής κυβέρνησης στην πατρίδα να φροντίσει τις υποθέσεις τής αποικίας [Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, σελ. 593, σημείωση 1].

Για κάποιον λόγο ο κόλπος τού Λεπάντο φαινόταν σε έναν Ενετό αξιωματούχο «έξω από τον κόσμο» (fuora dil mondo) [Sanudo, II, 292], πράγμα που είχε επιτρέψει σε τοπικούς προύχοντες να «παχύνουν» σε βάρος τής γύρω αγροτιάς και άλλων. Ειδική μέριμνα λήφθηκε για τη φρούρηση τής Μεθώνης και τον εφοδιασμό της με επαρκείς προμήθειες [Sathas, Documents inedits, I, 317]. Ανταποκρινόμενη σε αίτημα των ηγετών τής κοινότητας τής Ναυπάκτου, η Ενετική Γερουσία πήρε κάποια μάλλον όχι δαπανηρά μέτρα στις 23 Ιουλίου 1485, για την άμυνα και την οικονομία «της πιστότατης κοινότητάς μας» (quella fidelissima comunita nostra) [Sathas, V, 7-12, έγγραφο με ημερομηνία 31 Ιουλίου].

[←45]

Sanudo, Diarii, II, 597. Για το οκτώ είδη σκαφών που χρησιμοπούσαν συνήθως οι Τούρκοι από τον 14^ο αιώνα μέχρι τον 17^ο, βλέπε Svat Soucek, «Certain Types of Ships in Ottoman-Turkish Terminology», Turcica, VII (1975), 233-49.

[←46]

Sanudo, Diarii, II, 598-99 και πρβλ. στήλη 612. Όμως πολλοί πίστευαν ευρέως, ότι η Ρόδος επρόκειτο να είναι ο προορισμός τής αρμάδας [στο ίδιο, II, 626, 666, 710, 712, 716, 757, 794, κλπ.].

[←47]

Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 94 (108), έγγραφο με ημερομηνία 16 Μαΐου 1499. Sanudo, Diarii, II, 695-96, 702. Ο Sanudo παρέχει ιταλική μετάφραση τής επιστολής τού σουλτάνου, η οποία έχει ημερομηνία 15 Μαρτίου Πρβλ. στο ίδιο, II, 980 και εξής. Ο Ζανκάνι είχε φύγει από την Ισταμπούλ στις 18 Μαρτίου.

[←48]

Sanudo, Diarii, II, 666.

[←49]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 1 (από το Archivum Consistoriale), φύλλα 60, 63-64 και πρβλ. φύλλα 68, 70.

[←50]

Sanudo, Diarii, II, 740, 757, 840, 857, 867, 873, 918, 919, 920, 978, 979 και εξής, 1004-6, κλπ., 1065-66, 1073-74. H παπική κούρτη πίστευε ακόμη στις 4 Ιουλίου (1499), ότι η τουρκική αρμάδα θα απέπλεε για τη Ρόδο [στο ίδιο, II, 912], αλλά την 1^η Αυγούστου παπική βούλλα που επέβαλλε διπλό φόρο δεκάτης στον ενετικό κλήρο θρηνούσε για την τουρκική επίθεση επί εδαφών τής Δημοκρατίας [Predelli, Regesti dei Commemoriali, VI (1903), βιβλίο xviii, υπ’ αριθ. 157, σελ. 41].

[←51]

Sanudo, Diarii, II, 1054. Παρά την ενετική ειρήνη με τον σουλτάνο, «που επικυρώθηκε επισήμως από αυτόν με τον δικό μας ομιλητή ευγενή Αντρέα Ζανκάνι» (confirmata solennemente per lui cum il nobel homo Andrea Zanchani orator nostro), στις 27-29 Ιουνίου 1499 η Γερουσία είχε μάθει οικτρά για τούς «μεγάλους εξοπλισμούς, … χερσαίους και ναυτικούς» (grandi apparati,.. maritimi et terrestri) των Τούρκων, που είχαν μάλιστα ετοιμαστεί «σε πολλά μέρη εναντίον μας, στη στεριά και τη θάλασσα» (in molte parte contra de nuy et per terra et per mar) [Sen. Secreta. Reg. 37, φύλλα 97, 98 (111 και εξής) και πρβλ. φύλλα 100 και εξής].

[←52]

Sanudo, Diarii, II, 1122-26 και πρβλ. στήλες 1241 και εξής, Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 174-75, ο οποίος συμμετείχε ως επόπτης (provveditore) στα γεγονότα που περιγράφει, P. Bembo, Hist. veneta (1551), βιβλίο v, φύλλα 65 και εξής. Ο Αντόνιο Γκριμάνι είχε γίνει ναυτικός γενικός διοικητής (capitaneus generalis maris) στα μέσα Απριλίου 1499 [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 86 (100)]. H αποστολή του έχει ημερομηνία 30 Απριλίου [στο ίδιο, φύλλα 88-90 (102 και εξής)]. Ο Γκριμάνι ήταν επιβλητική προσωπικότητα. Πίστευαν ότι ήταν ο άνθρωπος που μπορούσε να αντιμετωπίσει σοβαρή κατάσταση έκτακτης ανάγκης: «Όπως γνωρίζετε, ο λόγος τής εκλογής και αποστολής σας είναι η αναφορά και διαδεδομένη γνώση για τον ισχυρό στόλο των Τούρκων…» [στο ίδιο, φύλλο 88 (102)]. Έπρεπε να ακολουθεί κάθε κίνηση των Τούρκων και οι αναφορές του να στέλνονται με τον κρυπτογραφικό κώδικα, που χρησιμοποιούσε τότε η ενετική αποστολή στην Ισταμπούλ. Αν οι Τούρκοι επιτίθεντο στη Ρόδο, δεν έπρεπε να αναλάβει δράση, αλλά έπρεπε «ανδρείως» να υπερασπιστεί όλες τις υπερπόντιες κτήσεις τής Δημοκρατίας, περιλαμβανομένων των νησιών τού δουκάτου τής Νάξου [φύλλο 90].

[←53]

Sanudo, Diarii, II, 1126-29, 1141 και εξής

[←54]

Στο ίδιο, II, 1134-35.

[←55]

Στο ίδιο, II, 1154.

[←56]

Sen. Secreta. Reg. 37, φύλλο 104 (118), όπου οι «Χριστιανικές επιδοτήσεις» (subsidii Christiani) που επιβάλλονταν σε πόλεις και κωμοπόλεις τής ηπειρωτικής επικράτειας (terra ferma) τής Βενετίας αθροίζονταν σε 56.100 δουκάτα.

[←57]

Sanudo, Diarii, II, 1230-35, 1287.

[←58]

Στο ίδιο, II, 1237 και εξής, 1253, 1291, όπου η γαλλική αρμάδα παρέχεται ως εικοσιδύο σκάφη. O Malipiero, Annali veneti, σελ. 177, λέει ότι ο γαλλικός στόλος αποτελούνταν από «16 πλοία μεταφοράς, 3 γαλέρες, 2 φούστες και ένα μπριγαντίνι» (16 nave, 3 galee, 2 fuste, e un bergantin).

[←59]

Sanudo, Diarii, II, 1240.

[←60]

Πρβλ. στο ίδιο, II, 1257-59, 1290-92, 1322-23, 1325-26, 1332. O Malipiero, Annali veneti, σελ. 176-77 περιγράφει τον προσωπικό ηρωισμό των Ενετών καπετάνιων Άλμπαν ντ’ Αρμέρ και Αντρέα Λορεντάν και επικρίνει τον ναύαρχο Γκριμάνι ως «άνθρωπο με μικρή καρδιά» (homo de poco cuor). Μάλιστα o τουρκικός στόλος, μολονότι ο Γκριμάνι ανέφερε ότι ανερχόταν σε 260 σκάφη, περιείχε πολλά «μικρά σκάφη» (navilii picoli) και ήταν σαφώς ελαφρότερα εξοπλισμένος από τον ενετικό στόλο, που είχε συνολικά 88 πολεμικά σκάφη (legni da battaglia). Πρβλ. γενικά L. Fincati, «La deplorabile Battaglia navale del Zonchio (1499)», στη Rivista marittima, XVI (Ρώμη, Φεβρουάριος 1883), ιδιαίτερα σελ. 187-201.

To Ζόνκιο δεν ήταν το σύγχρονο Ναυαρίνο, που βρίσκεται προς τα νότια τού νησιού τής Σφακτηρίας, αλλά το Παλαιό Ναυαρίνο (Navarino Vecchio) προς βορρά. Το καλοδιατηρημένο ενετικό κάστρο ακριβώς πάνω από τη σύγχρονη κωμόπολη τού Ναυαρίνου (Πύλος) δεν υπήρχε βέβαια κατά τούς 15^ο και 16^ο αιώνες. Στην ονομαζόμενη «ναυμαχία τού Ζόνκιο» οι Ενετοί έχασαν μερικά πλοία και οκτακόσιους άνδρες. Ήταν κυρίως αξιοσημείωτη για την ανικανότητα τού Γκριμάνι και την επακόλουθη απώλεια τής Ναυπάκτου. Οι απόψεις τού Φινκάτι για τον τρόπο διοίκησης τού Γκριμάνι έχουν ειδικό ενδιαφέρον, αφού ήταν γνωστός ειδικός τακτικής και επιτελικός ναύαρχος στο ιταλικό ναυτικό. Ίσως τα χρόνια τής ειρήνης με τούς Τούρκους είχαν ελαττώσει την αποτελεσματικότητα των περισσότερων Ενετών διοικητών, οι οποίοι, λέει ο Manfroni, είχαν γίνει «περισσότερο εραστές τού χρυσού παρά τής δόξας» (più amanti del loro avere che dell’onore) [Storia della Marina italiana, Ρώμη, 1897, σελ. 216-17]. Τέτοια ηγεσία θα είχε προφανώς αποθαρρύνει τούς απλούς ναυτικούς. Ο Manfroni πιστεύει επίσης ότι ο Fincati αδικαιολόγητα συσσώρευσε όλες τις κατηγορίες για την απώλεια τού Νεγκροπόντε το 1470 στους ώμους τού Νικκολό ντα Κανάλε, παρέχοντας την εξής κριτκή για το έργο τού Fincati: «Με λίγα λόγια το έργο του είχε περιφερειακές προθέσεις και κατηγορώντας τούς Ενετούς ναυτικούς ρίχνει την ενοχή για κάθε ήττα στον δυστυχή ηγέτη τους» (In una parola il suo lavoro ha intenti regionali, e per iscolpare i marinai veneti, getta la colpa d’ ogni loro sconfitta sull’infelice loro condottiero) [Manfroni, ό. π., σελ. 71, σημείωση 3].

[←61]

Sanudo, Diarii, II, 1339-40 και τόμος ΙΙΙ (1880), επιμ. R. Fulin, στήλες 11 και εξής, Malipiero, Annali veneti, σελ. 178-80, Hajji Khalifeh, History of the Maritime Wars of the Turks, μεταφρ. James Mitchell, Λονδίνο, 1831, σελ. 19-21. Ακόμη και μέχρι τις 3 Σεπτεμβρίου 1499, όπως έγραφε η (ακόμη απληροφόρητη) Γερουσία στον Γκριμάνι, οι Ενετοί έλπιζαν σε νίκη [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 115 (129)], αλλά με επιστολές τού ίδιου τού Γκριμάνι στις 25, 27 και 29 Αυγούστου, που παραλήφθηκαν στη Βενετία το πρωί τής 13^ης Σεπτεμβρίου, έγινε γνωστή η απώλεια τής Ναυπάκτου (Λεπάντο), προς τεράστια στενοχώρια τής Γερουσίας [στο ίδιο, φύλλα 119 και εξής (133 και εξής)].

Η Ναύπακτος βρισκόταν υπό ενετική κυριαρχία για εννενηνταπέντε χρόνια, έχοντας κατακτηθεί το 1404 [Chronicon venetum στο RISS, XXIV (Μιλάνο, 1738), στήλες 113-14].

Για την πτώση τής Ναυπάκτου βλέπε επίσης Hans-Albrecht von Burski, Kemal Reis: Ein Deitrag zur Geschichte der turkischen Flotte, διατρ. CSHB, Βόννη, 1928, σελ. 40 και εξής, Georges Vajda, «Un Bulletin de victoire de Bajazet II», Journal asiatique ccxxxvi (Παρίσι, 1948), 91-92, όπου η ημερομηνία 27 Αυγούστου (1499) παρέχεται για την κατάληψη τού φρούριου] και Γ. Σ. Πλουμίδης, «Έγγραφα για τη Βενετοκρατούμενη Ναύπακτο», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, XXXIX-XI, (1972-73), 500-1.

[←62]

Sanudo, Diarii, II, 1335. Malipiero, σελ. 181-82. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 570 και επιμ. Celani, II, 170.

[←63]

Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλα 121-122 (135-136). H αποστολή τού Τρεβιζάν με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1499 διασώζεται στο ίδιο, φύλλα 128-131 (142 και εξής). Ως συνήθως η εκλογή έλαβε χώρα στο Μεγάλο Συμβούλιο (Maggior Consiglio).

[←64]

Στο ίδιο, φύλλο 129 (143). Στον Τρεβιζάν δόθηκε αντίγραφο τής βούλλας.

[←65]

Sanudo, Diarii, III, 5, 46-47, 49, 58-59, 100, 102-3, 143-44, 172-75 κλπ. και ιδιαίτερα στήλες 387-90, 393-94. Bλέπε γενικά S. Romanin, Storia documentata di Venezia, V (1856), 134-44, L. Fincati, στο Rivista marittima, XVI (1883), 204-13, C. Manfroni, Storia della Marina italiana (1897). σελ. 214-22, Wm. Miller, Latins in the Levant (1908), σελ. 492-94, H. Kretschmayr, Gesich. von Venedig, II (1920, ανατυπ. 1964), 409-11. O Αντόνιο Γκριμάνι φυλακίστηκε πριν τις 10 Νοεμβρίου 1499 [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 153 (167)]. τού χορηγήθηκε «απαλλαγή από την εξορία» (absolution di l’exilio) τον Ιούνιο τού 1509 [Sanudo, Diarii, VIII, 412-13 και πρβλ. στήλη 502].

[←66]

«Mais ce que lon doit le meilleur estimer, | C’est quand ces vieux coquz vont espouser la mer, | Dont ilz sont les maris et le Turc l’adultere» [J. du Bellay, Les Regrets, no. cxxxiii, επιμ. Pierre Grimal, Bibl. de Cluny, τόμος 50, Παρίσι, 1948, σελ. 181]. Βλέπε επίσης Kretschmayr, Gesich. von Venedig, II, 411-12, 463.

Για τη δήλωση τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ προς τον Ενετό πρεσβευτή Αντόνιο Λορεντάν βλέπε Malipiero,Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 183 και Sanudo, Diarii, III, II]:

«Εσείς, οι Ενετοί, είσαστε σοφοί στις διαβουλεύσεις σας, κατέχετε μεγάλα πλούτη, αλλά είσαστε φτωχοί σε ψυχή και ανδρεία στους πολέμους σας. Εμείς αναλμβάνουμε τις δοκιμασίες τού πολέμου αποφασισμένοι να νικήσουμε ή να πεθάνουμε»

(Vui, venitiani, seti sapienti in le vostre deliberation, habondanti de richeze, et poveri de animo e virilità in le vostre guerre: tanto timor haveti di la morte! E nui tolemo le imprese di guerra con animo de morir o vencer).

[←67]

Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 132 (146), με ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου 1499 και για την ενετική αποστολή στην Ουγγαρία στο ίδιο, φύλλα 135 (149), 146 (160), 164 (178), 174 (188), 181-182 (195-196) και αλλού.

Όμως ο Λάντισλας Β΄ τής Ουγγαρίας και Βοημίας είχε ήδη ανανεώσει τη δική του συνθήκη ειρήνης με τον Βαγιαζήτ (την 1^η Μαΐου 1498), για το οποίο βλέπε V. Corovic, «Der Friedensvertrag zwischen dem Sultan Bayazid II und dem Konig Ladislaus II.», Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, XC (νέα σειρά, XV, Λειψία, 1936), 52-59.

Ο πόλεμος με την Τουρκία βρισκόταν αναμφίβολα πέρα από τούς διαθέσιμους πόρους τής Βενετίας [G. Priuli, Diarii, II, 14 στο RISS, νέα εκδ., τόμος XXIV, μέρος 3]. Ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ έστειλε αργότερα δύο κήρυκες στην Ισταμπούλ. Πέρασαν από τη Βενετία προς το τέλος Ιουλίου 1500 επιστρέφοντας στη Γαλλία, αλλά η Γερουσία δεν ικανοποιήθηκε από την αναφορά τους. Οι Τούρκοι συνέχιζαν τα παλιά κόλπα τους, «εξαπατήσεις και πανουργίες» (fallacie et versutie), έγραφε η Γερουσία στον Ενετό πρεσβευτή στη γαλλική αυλή,

«μιλώντας και διαδηλώνοντας στα λόγια για μια υπόθεση και εφαρμόζοντας στην πράξη μιαν άλλη, για να μπορέσουν να στείλουν για την εκτέλεση τής κακής τους σκέψης εναντίον μας και εναντίον όλης τής Χριστιανοσύνης»

(dicendo et dimonstrando una cossa in parolle et facendone cum effecti unaltra per poter mandar ad executione el suo cativo pensiero contra de nuy et contra tuta la Christianita)

[Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 51 και εξής (61 και εξής), με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1500].

Η Γερουσία ήταν επίσης πολύ επικριτική για τον μεγάλο μάγιστρο Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν. Δύο Τούρκοι απεσταλμένοι συνόδευαν τούς κήρυκες στη Γαλλία. Είχαν έρθει χωρίς άδειες ασφαλούς διέλευσης: «Έχουμε εγκαταστήσει αναπαυτικά αυτούς τούς Τούρκους πρεσβευτές, αλλά δεν αφήνουμε κανένα να τούς μιλά» (Nuy habiamo allozati questi ambassatori Turchi commodamente, ma ben non li lassamo parlar ad alcuno) [στο ίδιο, φύλλο 52]. Οι Τούρκοι απεσταλμένοι δεν πέτυχαν τίποτε στη γαλλική αυλή [φύλλα 57 και εξής (67 και εξής)].

[←68]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, III, 41, 86, 118, 125, 127, 132, 162, 171, P. Bembo, Hist. veneta (1551), βιβλίο v, φύλλα 71-72. Οι οδηγίες προς Μανέντι υπάρχουν στα Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλα 148–150 (162-164). Περιλάμβαναν διερεύνηση των κατηγοριών εναντίον τού Αντόνιο Γκριμάνι [στο ίδιο, φύλλο 182 (196)].

[←69]

Malipiero, Annali veneti, στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 188-89, 191. Για τη συνάντηση τού Μανέντι με τον Αλή πασά («Halli Bassa») βλέπε Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 4 (14), 15 (25). O Sanudo, Diarii, III, 61 αναφέρει την εμφάνιση δύο Ρώσων απεσταλμένων ενώπιον τής Ενετικής Σινιορίας την 1^η Δεκεμβρίου 1499 [και στο ίδιο, στήλες 54-55, 66]. Αναμένονταν στη Ρώμη στις 26 Δεκεμβρίου [στήλη 135 και σημειώστε στήλη 136 και Romanin, V, 144].

[←70]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 193-96, Romanin, V, 144-49 και για την επιστροφή τού Μανέντι στη Βενετία την άνοιξη τού 1500 βλέπε Sanudo, Diarii, III, 171, 179-81, με περίληψη τής αναφοράς τού Μανέντι. Πρβλ. στο ίδιο, στήλες 188, 190-91, 192-93, 194, 197 και Manfroni, Marina italiana, σελ. 222.

Κατά τη διάρκεια τού Φεβρουαρίου τού 1500 η μια μέρα μετά την άλλη έφερναν νέα τής «πολύ μεγάλης προετοιμασίας τού άρχοντα Τούρκου από στεριά και θάλασσα για εισβολή στη Χριστιανοσύνη» (maximi apparatus domini Turci et terra et mari ad invasionem Christianorum) [Sen. Secreta, Reg. 37, φύλλο 187 (200), 189–190 και εξής (202 και εξής)]. Οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τώρα τη Ναύπακτο (Λεπάντο) ως βάση επιχειρήσεων καθώς και άλλους τόπους με εύκολη προσπέλαση στην ιταλική ακτή και οι Ενετοί οδηγήθηκαν σε νέα έκρηξη δραστηριότητας.

[←71]

Giuseppe Miller (επιμ.), Documenti sulle relazioni delle Città toscane coll’ Oriente, Φλωρεντία, 1879, μέρος 1, υπ’ αριθ. ccix, σελ. 242-44 και πρβλ. έγγραφα ccvi-ccviii, ccx, ccxiii και εξής.

[←72]

Müller, Documenti, μέρος 1, υπ’ αριθ. ccxii, σελ. 245-46, έγγραφα γραμμένα στη Φλωρεντία, 23-27 Μαΐου 1500.

[←73]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 14 και εξής (24 και εξής). Δημοσιευμένες αναφορές προς τη Γερουσία των απεσταλμένων στην Ισταμπούλ, περιλαμβανομένης εκείνης τού Αλβίζε Μανέντι στις 9 Απριλίου 1500 [Sanudo, Diarii, III, 179-81], καταγράφονται στη Francesca Antonibon, Le Relazioni a stampa di ambasciatori veneti, Padua, 1939. σελ. 28 και εξής.

[←74]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, III, 333.

[←75]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 50-51 (60-6l), «ανάθεση … στον κύριο Μπενεντέττο ντε Κα ντε Πέζαρο» (commissio… Ser Benedicci de Cha de Pesaro), όπου το Κα ντε Πέζαρο είναι πιθανώς το Παλάτσο Πέζαρο-Φορτούνυ στο Κάμπο Σαν Μπενεντέττο.

[←76]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 60-61 (70-71), επιστολές με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1500 προς τον Γκονζάλβο, προς τον Ενετό ναυτικό γενικό διοικητή και προς τον Ενετό πρεσβευτή στο Ρώμη.

[←77]

Sanudo, Diarii, III, 419, 485, 488, 502, 526-27, 574, 599-600, 602, 610 και εξής, 620 και εξής, 637, 640 και ιδιαίτερα στήλες 688-94, 717-19, κλπ., 824 και εξής. Hajji Khalifeh, Maritime Wars of the Turks, μεταφρ. Jas. Mitchell, Λονδίνο, 1831, σελ. 21-22.

Στις 5 Σεπτεμβρίου (1500) η Ενετική Γερουσία αποφάσισε να σταλούν επίσημες επιστολές προς τον πάπα και τούς καρδινάλιους, τον βασιλιά των Ρωμαίων, τον βασιλιά τής Γαλλίας, τούς ηγεμόνες τής Ισπανίας και τούς βασιλείς Ουγγαρίας, Πολωνίας, Αγγλίας, Πορτογαλίας και Νάπολης, καθώς και προς τον δούκα τής Βουργουνδίας και τούς εκλέκτορες τής αυτοκρατορίας, για να τούς πληροφορήσουν όλους για την ολέθρια απώλεια τής Μεθώνης [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 63 και εξής (73 και εξής) και Sanudo, III, 750-52].

Η Γερουσία έγραφε στον Αλέξανδρο ΣΤ’, ότι είχαν πάντοτε δηλώσει προς μια Ευρώπη που δεν πίστευε, ότι η Βενετία δεν ήταν τόσο δυνατή, ώστε να σηκώνει μόνη της το τουρκικό βάρος. Τώρα το προπύργιο είχε πέσει:

«Κατακτήθηκε η Μεθώνη και όλοι οι γενναίοι άνδρες σφάχτηκαν ένας-ένας, εκτός από εκείνους που από μόνοι τους και για να αποφύγουν την απεχθέστατη υποδούλωση στον εχθρό, κάηκαν μέσα στα σπίτια τους, με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, με δική τους πρωτοβουλία! Τι θλιβερό, τρομακτικό θέαμα!» [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 63].

(Expugnatum est Mothonum, viris omnibus illis fortissimis ad unum trucidatis praeter eos dumtaxat qui sese ac suos ut a foedissima hostium servitute subtraherent cum uxoribus et liberis in propriis domibus sponte concremarunt! Lachrymabile horrendumque spectaculum!)

Oι Ενετοί ισχυρίζονταν ότι ο Βαγιαζήτ Β΄ είχε οδηγήσει 150.000 άνδρες προς τον Mοριά [στο ίδιο, φύλλο 64]. H πτώση τής Μεθώνης μαθεύτηκε στη Ρώμη στις 10-11 Σεπτεμβρίου [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 75 με σημείωση και επιμ. Celani, II, 242]. Πρβλ. Manfroni, Marina italiana, σελ. 224-28 και Jos. von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, II (ανατυπ. 1963), 316 και εξής. Για την επίσημη περιγραφή τού Βαγιαζήτ Β΄ για τις μωραΐτικες εκστρατείες τού 1499-1500 βλέπε Georges Vajda, «Un Bulletin de victoire de Bajazet II» (με ημερομηνία 8 Νοεμβρίου 1500), Journal asiatique, CCXXXVI (1948), 87-102, ο οποίος τοποθετεί την κατάκτηση τής Μεθώνης στις 11 Αυγούστου (1500) και τη συνθηκολόγηση τής Κορώνης επτά μέρες αργότερα.

Έχοντας πάρει «τις μέρες αυτές» (diebus hiis) τα νέα τής τουρκικής κατάληψης τής Μεθώνης, ο Αλέσσιο Τσελιντόνιο (Alessio Celidonio), τότε επίσκοπος στην Γκαλλίπολι τής νότιας Ιταλίας, επισκοπής υπαγόμενης στο Οτράντο [Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), 157], απεύθυνε τρεις αντι-τουρκικές πραγματείες που ονόμαζε κηρύγματα (sermones) προς τον Ολιβιέρο Καράφα, καρδινάλιο τής Νάπολης, μεταξύ 15 Oκτωβρίου και 1 Νοεμβρίου 1500. Οι πραγματείες έχουν τίτλους De ratione belli in Τurcοs ineundi, De bello in Τurcοs apparando και De bello cum Turcis gerendo. Το περιεχόμενο συνοψίζεται, με χαρακτηριστικά αποσπάσματα, στον N. Iorga, Notes et extraits pour servir a l’ histoire des croisades au XV siècle, V (Βουκουρέστι, 1915), υπ’ αριθ. ccclxiii, σελ. 313-30 και συζητείται στον H.-J. Kissling, «Militärisch-politische Problematiken zur Türkenfrage im 15. Jahrhundert» στο Bohemia: Jahrbuch des Collegium Carolinum, V (Μόναχο, 1964), 117-21, 126-27, 133-36.

Ο Τσελιντόνιο, ο οποίος είχε γεννηθεί στη Σπάρτη, θρηνούσε την απώλεια τού Μοριά, «των πατρίων εδαφών μου» (meum natale solum). Πίστευε ότι έβλεπε την αρχή τού τέλους, «atque utinam falsus sim vates!» [Iorga, Notes et extraits, V, 314]. Οι χριστιανοί είχαν προκαλέσει οι ίδιοι μέρος τής τραγωδίας με τη δική τους διχόνοια και διαίρεση, ενώ οι Τούρκοι είχαν επιδείξει ενότητα ηγεσίας και διέθεταν αφθονία πόρων που δεν υπήρχαν στη Δύση. Η ηθική μεταρρύθμιση έπρεπε να είναι το πρώτο βήμα για αποτελεσματική άμυνα εναντίον των Τούρκων. Ο κλήρος έπρεπε να αναλάβει το δικό του μερίδιο. Κληρικοί με ετήσιο εισόδημα μεγαλύτερο των 200 δουκάτων (aurei) έπρεπε να δίνουν το ένα τρίτο των εσόδων τους για τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων, ενώ το ίδιο έπρεπε να κάνουν και οι καρδινάλιοι, αν το εισόδημά τους ξεπερνούσε τα 2.000 δουκάτα τον χρόνο. Ο πάπας έπρεπε να συνεισφέρει αντιστοίχως και να συγκαλέσει «συνεδρίαση όλων των χριστιανών» (conventus Christianorum omnium) σε κάποια πόλη των κάτω αλπικών περιοχών.

Στη διάσκεψη αυτή έπρεπε να διακηρυχτεί η ενότητα τής Χριστιανοσύνης και να εκδοθεί παπική πρόσκληση στα όπλα. Όμως αυτή η σταυροφορική διάσκεψη δεν έπρεπε να ονομαστεί σύνοδος, «γιατί βλέπω, ότι ορισμένοι δικοί μας έχουν επίσης την ίδια καχυποψία για το όνομα» (quandoquidem… nomen quoque ipsum quibusdam nostrorum suspectum esse video) [στο ίδιο, V, 318].

Ο Τσελιντόνιο είχε προτάσεις για την οικονομική υποστήριξη και τη στέγαση των αντιπροσώπων στη διάσκεψη, η οποία έπρεπε να χωριστεί σε «έθνη» (όπως στην Κωνσταντία το 1414-1418) για να αποφεύγονται οι συνήθεις φιλονικίες.

Η διάσκεψη έπρεπε να διακηρύξει την ύπαρξη μιας νέας χριστιανικής συμμαχίας και να ψηφίσει η ίδια άλλο πόλεμο εναντίον των Τούρκων, ο οποίος έπρεπε να εξαπολυθεί σε στεριά και θάλασσα. Ο γενικός διοικητής των σταυροφορικών δυνάμεων έπρεπε να διαθέτει τα χαρακτηριστικά ενός Κικέρωνα, «του επιφανέστατου συγγραφεία Μάρκου Τύλλιου!» (Marcus Tullius, au[c]tor eminentissimus!) [V, 320].

Μπορούμε να αφήσουμε τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη να αναζητήσει τις προτεινόμενες από τον Τσελιντόνιο διαδρομές για τούς δύο ή τρείς σταυροφορικούς στρατούς του και για τον στόλο του, ο οποίος (ιδιαίτερα αυτός) έπρεπε να ετοιμαστεί για πενταετή υπηρεσία [V, 320-22]. Επιδεικνύοντας καθόλου εκκλησιαστικό ενδιαφέρον σε όπλα και εξοπλισμούς, ο Τσελιντόνιο ήταν γεμάτος συμβουλές τακτικής για την ανάπτυξη των στρατευμάτων στο πεδίο τής μάχης, καθώς και για τούς ναυτικούς ελιγμούς που έπρεπε να ακολουθήσει η σταυροφορική ανωτατη διοίκηση. Αναγνώριζε ότι η συμβουλή του δεν βασιζόταν σε εμπειρία (και τίποτε δεν είναι πιο προφανές), «αλλά στη γνώση κάποιων πραγμάτων» (sed ex aliqua rerum cognitione). Έπρεπε να σταλούν απεσταλμένοι, έλεγε, στον μεγαλύτερο γιο τού Ουζούν Χασάν και στον σουλτάνο τής Αιγύπτου και σε άλλους Ανατολικούς εχθρούς των Τούρκων, ώστε να στρατολογηθεί η βοήθειά τους. Υπενθύμιζε τη συντριπτική ήττα τού σουλτάνου Βαγιαζήτ Α’ από τον Τιμούρ τον Χωλό (στην Άγκυρα το 1402), «τον κατέστησε δεμένο με αλυσίδες, κλεισμένο μαζί με τούς επικεφαλής του πίσω από ασημένια και σιδερένια κιγκλιδώματα» (victum a se devinctumque catenis argenteis ac ferreis cancellis inclusum secum ducens) [V, 328].

Αυτή η σύντομη περίληψη ίσως αδικεί τις απόψεις τού Τσελιντόνιο, αλλά αμφιβάλλω αν αυτές αξίζουν περισσότερο χώρο, από εκείνο που τούς δόθηκε εδώ. Πρβλ. Franz Babinger, «Alessio Celidonio (+1517) und seine Turkendenkschrift» στο Beitrage zur Sudosteuropa-Forschung, Μόναχο, 1966, σελ. 326-30.

[←78]

Hajji Khalifeh, Maritime Wars, σελ. 22-23 για την παράδοση τού Ναυαρίνου και τής Κορώνης. Η Κορώνη έπεσε στις 16 Αυγούστου 1500 [Sanudo, Diarii, III, 770-74] και το Ναυαρίνο περίπου την ίδια στιγμή. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 72 (82), Romanin, V, 150-51 και εξής, Manfroni, Marina italiana, σελ. 229-30, Wm. Miller, Latins in the Levant, σελ. 496-98, Kretschmayr, Gesch. von Venedig, II, 412-14. Για την κακή κατάσταση τής τράπεζας Λιππομάνι τον Μάιο τού 1500 πρβλ. Sanudo, Diarii, III, 356 και αλλού.

[←79]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 87 (97), 97 (107), P. Bembo, Hist. veneta (1551), βιβλίο v, φύλλα 75-77, Sanudo, Diarii, III, 1340 και εξής, Manfroni, Marina italiana, σελ. 231 32. O Πέζαρο ανέκτησε επίσης το Ναυαρίνο («Zonchio») στις αρχές Δεκεμβρίου 1500 [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 92, επιστολές προς Πέζαρο με ημερομηνία 27-28 Δεκεμβρίου απαντώντας στις δικές του από τις 3 έως τις 6 τού μηνός].

[←80]

Στις 25 Νοεμβρίου 1502 ο Βαγιαζήτ Β΄ έγραψε στον δόγη Λεονάρντο Λορεντάν και στη Σινιορία, ότι είχε παρουσιάσει στον Ενετό πρεσβευτή στην Ισταμπούλ την προτεινόμενη συνθήκη ειρήνης και είχε ο ίδιος ορκιστεί παρουσία τού πρεσβευτή να τηρεί τούς όρους της. Στο μεταξύ ο Βαγιαζήτ έστελνε στη Βενετία τον «σκλάβο» του Αλή, στον οποίο ο δόγης και η Σινιορία έπρεπε να δώσουν αντίγραφο τής συνθήκης σε πλήρη συμφωνία με εκείνο που είχε παραλάβει ο Ενετός πρεσβευτής. Ο Βαγιαζήτ έδινε προθεσμία εξήντα ημερών για την επιστροφή τού Αλή στον Βόσπορο, κατά τη διάρκεια τής οποίας θα τηρούσε την ειρήνη. Ο δόγης έπρεπε να ορκιστεί στα τέσσερα ευαγγέλια ότι θα τηρεί τη συνθήκη [Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, Busta 3, έγγραφο γραμμένο στην Ισταμπούλ στις 24 Τζουμάντα Β΄ (jumada II, δεύτερος μήνας τού καλοκαιριού) τού έτους Εγείρας 908 (25 Nοεμβρίου 1502)].

O σουλτάνος έγραψε πάλι στον δόγη και τη Σινιορία στις 14 Αυγούστου 1503, ότι ο σκλάβος Αλή, ο οποίος είχε φέρει τη συνθήκη στη Βενετία με τον Ενετό πρεσβευτή, είχε επιστρέψει στην Ισταμπούλ με τον κύριο Αντρέα Γκρίττι, ο οποίος είχε δεόντως αναφέρει, ότι ο δόγης είχε αποδεχτεί το κείμενο και είχε ορκιστεί για την τήρησή του. Ο δόγης είχε επίσης αναγνωρίσει την αναγκαιότητα τακτοποίησης των διεκδικήσεων τής Πύλης, ως αποτέλεσμα τής αρπαγής από τούς Ενετούς ορισμένων τουρκικών αγαθών ή περιουσιών στο νησί τής Αγίας Μαύρας [στο ίδιο, Busta 3, έγγραφο γραμμένo στην Ισταμπούλ στις 20 τού μήνα Σαφάρ (Safar) τού έτους Εγείρας 909 (14 Αυγούστου 1503)]. O Αντρέα Γκρίττι παρέμεινε στην Ισταμπούλ ως νέος πρεσβευτής τής Δημοκρατίας. Ξεκινούσε διακεκριμένη σταδιοδρομία, η οποία θα οδηγούσε στην εκλογή του ως δόγη είκοσι χρόνια αργότερα. Βρισκόταν στην Ισταμπούλ (ως έμπορος) όταν ξέσπασε ο πόλεμος μεταξύ Πύλης και Βενετίας. Φυλακίστηκε κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1499 [Malipiero, Annali veneti στο Arch. storico Ιtaliano, VII-1 (1843), 172-73] και ελευθερώθηκε τον Ιανουάριο τού 1502, για το οποίο βλέπε James C. Davis, «Shipping and Spying in Early Career of a Venetian Doge, 1496-1502», Studi Veneziani, XVI (1974), 97-108.

[←81]

Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 62-64 (74-76), έγγραφα με ημερομηνία 23 Ιανουαρίου 1503, όταν τα νέα τής επιθυμίας τού Βαγιαζήτ να κάνει ειρήνη έφτασαν στη Βενετία. Στις 4 Μαΐου ο Αντρέα Γκρίττι εκλέχτηκε πρεσβευτής στην Πύλη, για να επιβλέψει τις αναγκαίες τελευταίες τυπικότητες τής ειρήνης [στο ίδιο, φύλλα 81-82 (93-94)].

Η αποστολή τού Γκρίττι με ημερομηνία 16 Μαΐου [φύλλα 84-87] προσδιορίζει ότι

«από τη μορφή των όρων τής ειρήνης, δεσμευόμαστε σε δύο κύρια ζητήματα, από τα οποία το ένα είναι η επιστροφή τής Αγίας Μαύρας (Λευκάδας) [μαζί με τούς Τούρκους αιχμαλώτους, κανόνια και πολεμοφόδια] και το άλλο η επιστροφή των ανδρών και των λαφύρων που πάρθηκαν στη Νεάπολη [Ναύπλιο] τής Ρωμανίας…» [φύλλο 85 (97)].

(per la forma di capituli de la pace nuy siamo tenuti ad doe cosse essentiale, l’una è la restitutione de S. Maura, laltra de restituir i homeni et robe che furono prese a Napoli de Romania…)

Στις 20 Μαΐου ο δόγης ορκίστηκε παρουσία τού Τούρκου απεσταλμένου να τηρεί τούς όρους τής ειρήνης [φύλλα 89–91]. Οι Ενετοί κυβερνήτες (regimina) σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο και την Αδριατική ενημερώθηκαν για τις τελικές ρυθμίσεις τής ειρήνης με επιστολές με ημερομηνία 23 Μαΐου 1503: η Κέρκυρα, η Κρήτη, η Κύπρος, η Ζάκυνθος και η Κεφαλονιά, το Ναύπλιο, η Μονεμβασία και η Aίγινα, η Τήνος, η Σκύρος, η Σκιάθος και η Σκόπελος, η Ζάρα, το Σπαλάτο, το Σεμπένικο, το Τράου, η Λέσινα, η Κούρτσολα και άλλες οχυρωμένες πόλεις στη δαλματική ακτή [φύλλο 93 (105)]. Οι εχθροπραξίες υποτίθεται ότι θα σταματούσαν στις 14 Δεκεμβρίου 1502 και το γεγονός ότι δεν σταματούσαν υπήρξε η αιτία κάποιων μεταγενέστερων δυσκολιών [πρβλ. στο ίδιο, Reg. 40. φύλλο 42 (56)]. Σημειώστε γενικά Sanudo, Diarii, IV, 667-68, 751-52 και V, 22. 26-27, 32, 41-48 και Predelli, Regesti dei Commemoriali, VI, βιβλίο xix, υπ’ αριθ. 9-12, σελ. 65-66, έγγραφα με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1502 και 20 Μαΐου 1503.

Όσο για τον πάπα Αλέξανδρο ΣΤ’ κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου, πρέπει να σημειώσουμε ότι στις 17 Σεπτεμβρίου 1500, πέντε εβδομάδες ή περισσότερο μετά την πτώση τής Μεθώνης, απεύθυνε σημείωμα στον Γκονζάλβο ντε Κόρντοβα, δίνοντάς του εντολή να ενωθεί ο στόλος του με εκείνο των Ενετών για δράση εναντίον των Τούρκων [Sanudo, III, 824-26]. Ο πάπας προσπαθούσε για κάποιο διάστημα να πείσει τον Γκονζάλβο να κινηθεί προς τα ανατολικά ύδατα [στο ίδιο, ΙΙΙ, 577, 589–90, 752-54].

Για τον παπικό στόλο δεκατριών γαλερών που βοήθησε τον Μπενεντέττο Πέζαρο να καταλάβει τη Λευκάδα (Σάντα Μάουρα), σημειώστε Sigismondo de’ Conti, II, 278-79, για το οποίο βλέπε πιο κάτω, σελ. 533. Πρβλ. Predelli, Commemoriali, VI, βιβλίο xviii, υπ’ αριθ. 216 και 220, Romanin, V, 151-54, με συνοπτική περίληψη τής συνθήκης τού 1502-3, Zinkeisen, II, 537-38, 540-43, Pastor, Hist. Popes, VI, 100-1 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955). 559-60, Manfroni, Marina italiana, σελ. 239, 242, Wm. Miller, Latins in the Levant, σελ. 498-500. Βλέπε γενικά Gaetano Cogo, «La Guerra di Venezia contro i Turchi (1499-1501), Nuovo Archivio veneto, XV1I1 (1899), 5-76, 348-421 και στο ίδιο, XIX (1900), 97-138, με έγγραφα και L’ ultima invasione de’ Turchi in Italia στο Relatione, alla politico europea dell’estremo Quattrocento, Genoa, 1901. Βλέπε επίσης τη διατριβή τού Hans-Albrecht von Burski, Ein Beitrag zur Geschichte der türkischen Flotte, CSHB, Βόννη, 1928.

Οκτώ επιστολές, όλες πρωτότυπες, χρονολογούμενες από τον Δεκέμβριο τού 1500 μέχρι τον Σεπτέμβριο τού 1502, γραμμένες από τον Ενετό ναύαρχο Μπενεντέττο Πέζαρο προς τον δόγη και τις κεφαλές (capi) τού Συμβουλίου των Δέκα, υπάρχουν στο Αρχείο τού Κράτους τής Βενετίας [Arch. di Stato di Venezia, Capi del Consiglio dei Dieci: Lettere di rettori e di altre cariche, Busta 301]. Πολλές από τις επιστολές τού Πέζαρο έχουν ημερομηνία Φεβρουαρίου 1501, γραμμένες «στην τριήρη μας στον κόλπο τής Κέρκυρας» (ex triremi nostra in portu Corfoy). Αναφέρονται σε κινήσεις τού στόλου, προμήθειες και παρόμοια.

[←82]

Miller, Documenti, μέρος 1, υπ’ αριθ. ccxi, σελ. 245, σημείωμα γραμμένο στη Ρώμη στις 3 Φεβρουαρίου 1500. Παρόμοια σημειώματα στάλθηκαν στον Φραντσέσκο Γκονζάγκα, μαρκήσιο τής Μάντουα [Pastor, Gesch. d. Päpste. III-l (ανατυπ. 1955), 549, σημείωση 5], στον Έρκολε ντ’ Έστε, δούκα τής Φερράρα [βλέπε πιο κάτω, σημείωση 84] και σε άλλους ηγεμόνες και κράτη. Tα κείμενα αυτά αναφέρουν ότι απεσταλμένοι των παραληπτών έπρεπε να συγκληθούν στη Ρώμη την 1^η Μαρτίου. Ο Αλέξανδρος ΣΤ’ εξέδωσε διάφορες βούλλες και σημειώματα για λογαριασμό τής Βενετίας κατά τη διάρκεια τού 1499-1500 [Predelli, dei Commemoriali, VI, 1903, βιβλίο xviii, υπ’ αριθ. 157, 159, 165-68].

Στo Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXII, τόμος 21, φύλλα 124-126 υπάρχει αντίγραφο τής βούλλας που εκδόθηκε το φθινόπωρο τού 1499 (datum Rome M. quad. 99), αυτή τη φορά προς τον Μεγάλο Δούκα Αλέξανδρο τής Λιθουανίας, ζητώντας απεσταλμένους

«έτσι ώστε με επαρκή εξουσιοδότηση να προβλέψουν, να καταλήξουν και να συνεισφέρουν σε αυτή την ιερή αποστολή στις ερχόμενες καλένδες Μαρτίου σε αυτή τη στοργική πόλη, μαζί με απεσταλμένους από άλλους ηγεμόνες, που συμφώνησαν πριν από εμάς»

(ita ut pleno sufficienti mandato ad providendum, concludendum, contribuendumque in hanc sanctam expeditionem proximis Kalendis Martii in hac alma urbe cum aliis principum oratoribus coram nobis conveniant).

Ο τίτλος που έβαλε ο αντιγραφέας στη βούλλα, Παρότρυνση εναντίον των Τούρκων αφότου πήραν την Μεθώνη και την Κορώνη (Exortatio contra Τurcοs post acceptum Μodon et Coron), είναι λάθος, αφού οι Τούρκοι δεν είχαν πάρει τη Μεθώνη και την Κορώνη μέχρι τον Αύγουστο τού 1500.

[←83]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, ΙΙΙ, 16, 23. 39 και επιμ. Celani, II, 202, 206, 216. J. Schneider, Die kirchliche u. politische Wirksamkeit d. Legaten Raimund Peraudi (1486-1505), Halle, 1882, σελ. 53-54, αναφερόμενος από Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955). 550, σημείωση 1.

[←84]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 24 και επιμ. Celani, II, 207. Zurita, Anales, V (1670), φύλλο 175. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1500, υπ’ αριθ. 5-6, τόμος XIX (1693), σελ. 487. O Sanudo, Diarii, III, 342, συνοψίζει αναφορά τού Ενετού πρεσβευτή στη Ρώμη για εκκλησιαστικό συμβούλιο που έγινε στις 16 Μαΐου, στο οποίο συζητήθηκε εκτεταμένα η σταυροφορία. Ο Μπούρχαρτ δεν καταγράφει τέτοιο εκκλησιαστικό συμβούλιο στο ημερολόγιό του. Στις 3 Φεβρουαρίου 1500 ο Αλέξανδρος επανέλαβε τον τουρκικό κίνδυνο, όπως έχουμε σημειώσει πιο πάνω (π.χ. στο σημείωμα αυτής τής ημερομηνίας προς τον δούκα Έρκολε ντ’ Έστε τής Φερράρα),

«προτρέποντας την εξοχότητά σας και μπορώντας να ζητήσουμε ζήλο και επιμέλεια ώστε εκείνη την εποχή [δηλαδή στις καλένδες Μαρτίου] για την κατάληξη και φροντίδα για όλα τα ζητήματα αυτής τής τόσο ιερής και αναγκαίας εκστρατείας, είναι απαραίτητο να θελήσετε να στείλετε επίσης δικούς σας απεσταλμένους, με πλήρη και επαρκή εξουσιοδότηση»

(nobilitatem tuam hortantes atque quo possumus studio et diligentia requirentes ut ad id temporis pro conclusione ac provisione rerum omnium huic tam sancte ac necessarie expeditioni necessariarum tuos quoque oratores cum pleno ac sufficienti mandato ad nos mittere velis)

[Arch. di Stato di Modena, Cancelleria Estense, Estero: Carteggio di principi, Roma, Busta 1295/10, υπ’ αριθ. 51].

Σοβαρή αρχή στα σχέδια για σταυροφορία γινόταν τώρα στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 11^ης Μαρτίου.

[←85]

Βλέπε την πολύτιμη μελέτη τού Bernardino Feliciangeli, «Le Proposte per la guerra contro i Turchi presentate da Stefano Taleazzi, vescovo di Torcello, a Papa Alessandro VI», Archivio della R. Società romana di storia patria, XL (Ρώμη, 1917), 5-63, με το προηγουμένως αδημοσίευτο κείμενο τής πρώτης πραγματείας τού Taleazzi [ό. π., σελ. 42-50], που γράφηκε μεταξύ Φεβρουαρίου και Απριλίου τού έτους 1500. Ο Ταλεάτσι αργότερα έκανε το κήρυγμα «εναντίον των Τούρκων» (contra Turcas) στη δέκατη συνεδρίαση τής 5^ης Συνόδου τού Λατερανού στις 4 Μαΐου 1515.

[←86]

Προσδιόρισα εδώ τούς αζάπηδες (asapi) ως «ναυτικούς» στη βάση κειμένων όπως τα επόμενα: Στις 20 Ιουνίου 1517 ο Λεονάρντο Μπέμπο, ο Ενετός βαΐλος στην Ισταμπούλ, έγραψε στην κυβέρνησή του, ότι οι Τούρκοι κατασκεύαζαν πλοία, προφανώς για επίθεση εναντίον χριστιανικών εδαφών,

«και διέταξε να στείλουν από την Τουρκία και την Ελλάδα, να γράψουν σε αζάπηδες και κωπηλάτες, που σημαίνει ότι πρόκειται για νέα εποχή συγκρότησης τεράστιου στρατού, στρατού που θα είναι σε βάρος των χριστιανών»

(et ordenato mandino per la Turchia e Grecia a far scriver asappi et homeni da remo, che sono signali a tempo nuovo sia per far grossissima armata, la qual armata sarà a danno de’ Christiani)

[Sanudo, Diarii, XXIV, 506].

Eπιστολή γραμμένη στις 13 Μαρτίου 1518 στο όνομα τού καρδινάλιου Τζούλιο Μέδικου, αναφέρει ότι οι Τούρκοι

«είχαν στρατολογήσει 60.000 αζάπηδες, δηλαδή κωπηλάτες, τα δύο τρίτα από τούς οποίους ήσαν Τούρκοι και οι υπόλοιποι χριστιανοί»

(haveano scripto 60 mila asapi, cioè gente da remo, de quali due terzi erano turchi et il resto cristiani)

[Cesare Guasti (επιμ.), «I Manoscritti Torrigiani donati al R. Archivio Centrale di Stato di Firenze», Archivio storico italiano, 3^η σειρά, XXI (1875, 231].

Ο Τομμάζο Κονταρίνι, ο οποίος διαδέχθηκε τον Λεονάρντο Μπέμπο ως βαΐλος στην Ισταμπούλ, ανέφερε στις 2 Ιουνίου 1520, ότι «ο Κύριος [Τούρκος] έχει δώσει άδεια στους αζάπηδες τής Ελλάδας, που είναι μόνο 12.000, πράγμα που σημαίνει νομίζω ότι δεν θα βγει με μεγάλο στόλο» (el Signor [Turcho] aver licentià li asapi di la Grecia, resta solum 12 milia, sichè è da pensar non habbi a ussir grossa armada…) [Sanudo, XXIX, 13-14].

Παρόμοια επιστολή από τη Ραγούσα περιγράφει «ότι ο Κύριος Τούρκος έχει δώσει γενική άδεια σε όλους τούς άνδρες των κουπιών και τής δράσης…» (come el Signor Τurcο avea dato universal licentia a tutte le gente da remo et da fatti…) [στο ίδιο, XXIX, 14 και πρβλ. στήλη 15], «ότι ο Κύριος έδωσε άδεια σε όλους τούς αζάπηδες και τούς κωπηλάτες» (che ‘l Signor fece dar licentia a tutu li asapi et homeni da remo).

[←87]

Ο Feliciangeli, «Il Proposte per la guerra contro i Turchi», σελ. 50-53 παρέχει το κείμενο.

[←88]

Feliciangeli, «Proposte per la guerra», σελ. 53-63.

[←89]

Sanudo, Diarii, III, 287-88 και πρβλ. στήλες 316-17, 356–57. Oι Βεττόρε Σοράντσο και Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν παρέλαβαν την αποστολή και τις οδηγίες τους ως απεσταλμένοι τής Δημοκρατίας στη Βούδα στις 10-12 Μαρτίου 1500 [Sen. Secreta, Reg. 38. φύλλα 2-6 (12-16)]. Για την Ουγγαρία, σημειώστε γενικά στο ίδιο, φύλλα 54 και εξής (64 και εξής), 75 και εξής. 88 και εξής … 102 και εξής (112 και εξής), 129 και εξής και Reg. 39, φύλλα 22 και εξής (34 και εξής).

[←90]

Sen. Secreta. Reg. 38, φύλλα 2, 5-6 (12, 15-16).

[←91]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 6-8 (16-18), 11 (21), επιστολή στις 12 Μαρτίου 1500 προς τον Αλβίζε Μανέντι, ο οποίος επίσης δεν έπρεπε να κάνει εκεχειρία με τούς Τούρκους, που δεν θα περιλάμβανε τούς βασιλείς Ουγγαρίας και Πολωνίας.

[←92]

Sanudo, Diarii, III, 298-300, ιταλική εκδοχή τής επιστολής τού Ερρίκου Ζ’ προς τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, «γραμμένη στην πόλη μας τού Λονδίνου, στις 7 Απριλίου 1500, πριν από το Πάσχα» (scrita in la cita nostra de Londra, el septimo zorno de Αprile, l’ano 1500, avanti pasqua).

[←93]

Sanudo, Diarii, III, 309, 327, 342-43, 352, 354-55, 378-79. Για τις γαλλικές αντιρρήσεις για την πληρωμή τού σταυροφορικού φόρου δεκάτης βλέπε Αugustin Renaudet, Prereforme et humanisme a Paris (1953), σελ. 316-19. Ο Αλέξανδρος χιρηγούσε τότε στους Ενετούς το δικαίωμα να συλλέγουν δύο φόρους δεκάτης τον χρόνο [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 96 (106)].

[←94]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 46 και επιμ. Celani, II, 220: oι εισφορές αναρτήθηκαν στις πόρτες τού παπικού γραφείου.

[←95]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, ΙΙΙ, 46-53 και επιμ. Celani, II, 220-24. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1500, υπ’ αριθ. 7-8, τόμος XIX (1693), σελ. 487-88. Άλλη βούλλα, επίσης με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1500, επέβαλλε τον φόρο εικοστής στους Εβραίους [Burchard. ό. π., επιμ. Thuasne, III, 53-56 και επιμ. Celani, II, 224-26, Raynaldus, ad ann. 1500, υπ’ αριθ. 9, τόμος XIX, σελ. 488-89]. Στις 21 Ιουνίου 1500 («undecimo Kal. Julii, p[ontificatus nostri anno] octavo») διακηρύχθηκε ιωβηλαίο στην Ουγγαρία και την Πολωνία «για την ιερή εκστρατεία κατά των Τούρκων» (pro sancta expeditione contra Τurcos) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXII, τόμος 21, φύλλα 113-134].

Στις 22 Μαΐου 1500, «11 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου, κατά το όγδοο έτος τής παπικής μας θητείας» (XI Kal. Ιunii, pont. nostri anno octavo), αν μάλιστα η ημερομηνία δεν είναι ίδια με την προηγούμενη, χορηγήθηκε στους βασιλείς Πολωνίας και Ουγγαρίας μέρος τού φόρου δεκάτης που θα επιβαλλόταν «υπέρ των πνευματικών» (super spiritualibus) με τη βούλλα Σχεδόν όλος ο κόσμος (Universo pene orbi), που προοριζόταν να υπενθυμίζει τη σταυροφορική βούλλα τού Ιννοκέντιου Η’ με τον ίδιο τίτλο, με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1487 [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXII, τόμος 21, φύλλα 135-137, «γραμμένη στη Ρώμη το έτος 1500, 11 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου, κατά το όγδοο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome, anno M quingentesimo XI Kal. Ιunii, pont. nostri (anno) octavo)]. H βούλλα τού Αλέξανδρου υπενθύμιζε τις τραγωδίες που συνόδευσαν την πτώση τού Λεπάντο (Ναύπακτος) τον προηγούμενο χρόνο. Τώρα οι Τούρκοι ετοίμαζαν στόλο και στρατό ξηράς, για να επιτεθούν στην Ουγγαρία και την Πολωνία, γιατί ο σουλτάνος δεν είχε χύσει ακόμη αρκετό χριστιανικό αίμα, ώστε να είναι ικανοποιημένος. Ο τουρκικός κίνδυνος είναι το κύριο θέμα που χαρακτηρίζει ογκώδη τόμο στα ενετικά Senatus Secreta, Reg. 38.

[←96]

Sanudo, Diarii, III, 435-38, σημείωμα χωρίς ημερομηνία, αλλά τοποθετούμενο από τον Sanudo στον Ιούνιο τού 1500. Σε σημείωμα προς τον καρδινάλιο Ιππόλιτο ντ’ Έστε με ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1501, ο Αλέξανδρος ξεκινούσε με τη λυπητερή σκέψη

«ότι ανατρέχοντας στην άρθρωση τής χριστιανικής υπόθεσης και σε όσους κινδύνους έχουμε υπομείνει από τον απάνθρωπο Τούρκο άρχοντα, οι οποίοι είναι τόσο γνωστοί και τούς οποίους δεν υπάρχει ανάγκη να αναφέρουμε ή να επαναλάβουμε …»

(quo in articulo res Christiana versetur et quibus quantisque periculis ab imanissimo Turcorum domino nunc urgeatur, que adeo innotescunt ut nulla opus sit eorum commemoratione vel repetitione…)

και ερχόταν στον φόρο δεκάτης που έπρεπε να πληρώσουν οι καρδινάλιοι:

«…επίσης με τη συνηγορία αυτών των αδελφών και την ομόφωνη συγκατάθεση όλων των καρδιναλίων, απόντων και παρόντων, επιβάλλουμε φόρο δεκάτης στα επιδόματα και στα αξιώματά τους, τον οποίο όχι μόνο θα καταβάλουν αμέσως και πρόθυμα, αλλά θα αναλάβουν να διαθέσουν ακόμη μεγαλύτερο ποσό, που θα υπερβαίνει κατά πολύ τον φόρο δεκάτης, ώστε να μη μπορεί κανείς να θεωρήσει, ότι σε μια τέτοια ανάγκη τής Χριστιανοσύνης, σκανδαλωδώς και με διακρίσεις οι ίδιοι οι καρδινάλιοι είναι οι μόνοι ελεύθεροι».

(… etiam de ipsorum fratrum consilio et unanimi consensu per omnes cardinales tam absentes quam presentes decimam omnium beneficiorum et officiorum suorum imposuimus, quam ipsi non modo promptissimo et liberali animo unanimiter persolvendam sed ultro etiam maiorem longe summam decimam excedentem susceperunt, quod nihil esse putarent indignius quam in hac tanta Christianitatis necessitate atque discrimine se cardinales solos immunes esse)

Λόγω τής αφθονίας τού πλούτου και των τιμών τους, ο Aλέξανδρος γνώριζε, ότι οι καρδινάλιοι ήσαν ανυπόμονοι να κάνουν τις πληρωμές που άρμοζαν στην κοινωνική τους θέση:

«… ώστε ο αγαπητότατος εν Χριστώ γιός μας Λάντισλας, επιφανής βασιλιάς Ουγγαρίας και Βοημίας θα πολεμήσει δυναμικά εναντίον των Τούρκων από τη στεριά και για να προωθήσει ισχυρό στρατό θα τού καταβληθούν 40.000 χρυσά φλουριά, ενώ ο ο στόλος, που θα ετοιμαστεί στο όνομα τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, με ανάθεση τής διοίκησης στον καρδινάλιο λεγάτο, πρέπει κατά πρώτον να σταλεί πραγματικά αν μάς συμβεί, να μην έλθει ο χριστιανικότατος Γάλλος [βασιλιάς] ή ο ένδοξος βασιλιάς τής Ισπανίας, όπως ελπίζουμε και επιθυμούμε, να μην αποπλεύσει προσωπικά με αυτόν»

(… ut carissimo in Christo filio nostro Wadislao Hungarie et Boemie regi illustri bellum Turcis potenter terrestri et valido exercitu illaturo XL m. aureorum persolvantur classisque Sancte Romane Ecclesie nomine instructa cum cardinale legato preficiendo primo statim vere mittatur si nos contingeret, non veniente Francorum Christianissimo, [Rege] vel Hispaniarum rege illustri, sicut speramus et optamus, cum ea personaliter non proficisci).

Επιτροπή τριών καρδιναλίων επρόκειτο να εισπράξει τούς φόρους δεκάτης από τούς συναδέλφους τους στο Ιερό Κολλέγιο. Οι πόροι επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν μόνο για τη σταυροφορία, από την οποία τίποτε δεν υπήρχε πλησιέστερα στην καρδιά τού πάπα. Αρκεί μόνο οι ηγεμόνες και ιδιαίτερα ο λαμπρός βασιλιάς τής Ισπανίας να ανταποκρίνονταν στην ανάγκη τής Χριστιανοσύνης:

«δεν φοβόμαστε, αλλά σε σύντομο χρονικό διάστημα οι υποθέσεις τής Χριστιανοσύνης θα αποκατασταθούν σε καλή κατάσταση. Εκδόθηκε στη Ρώμη στον Άγιο Πέτρο και σφραγίστηκε με το δαχτυλίδι μας τού αλιέα, στις 13 Φεβρουαρίου 1501, κατά το ένατο έτος τής παπικής μας θητείας»

(non veremur quin brevi res Christiana in bonum statum restituatur. Datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XIII Februarii MCCCCCI, pont. nostri anno nono)

[Arch. di Stato di Modena, Cancelleria Estense, Estero: Carteggio di principi, Busta 1295/10, υπ’ αριθ. 58].

[←97]

Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 57-60 και επιμ. Celani, II, 227-30, όπου το κείμενο τού τελευταίου φαίνεται να είναι πολύ καλύτερο (πολλοί αξιωματούχοι και οι εναντίον τούς κατηγορίες έχουν παραλειφθεί από την έκδοση τού Thuasne). Ο Pastor, Hist. Popes, VI, 92 και Gesch. d. Päpste, III-1, 551 εκτιμά την επιβάρυνση που επιβλήθηκε στους αξιωματούχους τής κούρτης και στα οσπιτάλια σε 11.076 δουκάτα, αλλά πάλι (μολονότι αναφέρει τον Celani) χρησιμοποίησε μόνο το ελλιπές κείμενο τού Thuasne.

[←98]

Sanudo, Diarii, III, 521.

[←99]

Ο Thuasne, Burchard, Diarium, III, 76, σημείωση, παρέχει το κείμενο τού μεγαλύτερου μέρους τής επιστολής τού Φραντσέσκο Καπέλλο στις 12 Σεπτεμβρίου 1500 προς την φλωρεντινή κυβέρνηση. Πρβλ. την περίληψη στις περιγραφές τού ίδιου τού Ενετού πρεσβευτή με ημερομηνία 11-12 Σεπτεμβρίου για τις διαπραγματεύσεις με τον πάπα και τούς καρδινάλιους στον Sanudo, Diarii, III, 788-89. Παρά το γεγονός ότι ο πάπας είπε σε κάποιον από τούς Ενετούς πρεσβευτές, στον Μαρίνο Τζόρτζιο (Τσόνι), ότι «ήθελε να πεθάνει για την πίστη» (desiderava morir per la fede), o Τζόρτζιο ανέφερε ότι η Αγιότητά του φαινόταν να ενδιαφέρεται περισσότερο για την κατάκτηση τής Ρομάνια από τον Τσέζαρε Βοργία [στο ίδιο, ΙΙΙ, 856].

Τα ημερολόγια τού Sanudo αποτελούν ένα ολόκληρο ιδιωτικό «Κρατικό Αρχείο» (Archivio di stato), μια τεράστια δεξαμενή πληροφοριών, στην οποία ο ιστορικός μπορεί εύκολα να βρει εκτεταμένη τεκμηρίωση, για να περιγράψει γεγονότα ή απόψεις με τα οποία δεν μπορεί κανείς να διαφωνήσει, αλλά εν προκειμένω μπορούμε να παραθέσουμε τη δήλωση τού Ενετού πρεσβευτή στις 2 Δεκεμβρίου (1500), «ότι ο πάπας έχει βαθιά στην καρδιά του την επιχείρηση τής Ρομάνια, ενώ για τον Τούρκο ενδιαφέρεται λίγο, αν και λέει ότι θέλει να τον αντιμετωπίσει προσωπικά» (Chome il papa solum à a cuor l’impresa di Romagna, e dil turcho si cura pocho, licet dicha voler andarvi im persona) (δηλαδή να συμμετάσχει προσωπικά στη σταυροφορία) [στο ίδιο, ΙΙΙ, 1166].

Νομίζω ότι η δήλωση τού πρεσβευτή δεν βρίσκεται ίσως μακριά από την αλήθεια, παρόλο που ο Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 554, 560-61 αρνείται να αποδεχθεί το γεγονός. Ο πρεσβευτής είχε ήδη κάνει την ίδια δήλωση στις 28 Σεπτεμβρίου [Sanudo, ΙΙΙ, 879].

[←100]

Sanudo, Diarii, III, 892-93 και πρβλ. στήλες 1171, 1174. Προφανώς ούτε ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ τής Γαλλίας ούτε οι Ισπανοί βασιλείς επιθυμούσαν να υποδεχτούν παπικό λεγάτο για την προώθηση τής σταυροφορίας [στο ίδιο, ΙΙΙ, 1166]. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 82 (92), 87 και Predelli, Regesti dei Cammemoriali, VI, βιβλίο xviii, υπ’ αριθ. 169. σελ. 43-44 με ημερομηνία 20 Ιανουαρίου 1501, σχετικά με τον καρδινάλιο Ισβαλιές στην Ουγγαρία και βλέπε στο ίδιο, υπ’ αριθ. 177, σελ. 47, βούλλα με ημερομηνία 22 Μαρτίου 1501.

Οι οδηγίες προς Περάουντι υπάρχουν στo Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, τόμος 56, φύλλα 331 και εξής:

«Οδηγίες προς τον αγαπημένο μας γιο Ραϋμόνδο, καρδινάλιο ιερέα τής Σάντα Μαρία Νόβα, δικό μας λεγάτο στον επιφανέστατο βασιλιά των Ρωμαίων Μαξιμιλιανό, στους εκλέκτορες, ηγεμόνες και στο γερμανικό έθνος: Όπως είναι απολύτως σαφές στο ζήτημα των ασεβέστατων Τούρκων και καθώς δυναμώνει από μέρα σε μέρα ο ανοιχτός κίνδυνος για το σύνολο τής Χριστιανοσύνης, νομίζουμε, ότι σε αυτό που έχουμε κάνει πάντοτε μέχρι τώρα πρέπει να εφαρμόσουμε κατάλληλη θεραπεία και ότι κρίνουμε πάνω από όλα, ότι τα μυαλά των Καθολικών ηγεμόνων πρέπει να στραφούν προς αυτό το ζήτημα και να είναι έτοιμοι, μήπως λόγω χρονικών διαστημάτων μετανιώσουν, όταν δεν θα μπορούν να διορθώσουν προγενέστερη αμέλεια με εκ των υστέρων φροντίδα …»

(Instructiones dilecto filio nostro Ray. tituli Sancte Marie Nove presbytero cardinali ad… Maximilianum, Romanorum regem Illustrissimum, electores, principes S.R.I, et nationem germanicam legato nostro: Cum res impiissimorum Turchorum sicut omnibus palam est cum aperto totius Christianitatis periculo in dies fortius invalescant, cogitamus quod semper hactenus fecimus remedia oportuna adhibere et quod potissimum iudicamus catholicorum principum animos ad eam rem movere ut presto sint ne propter temporis intervalla penitudo moram sequatur neve posterior diligentia priorem negligentiam emendare possit…).

Aπό τις πρώτες ημέρες του ως πάπας ο Αλέξανδρος αγωνιούσε (σύμφωνα με το έγγραφο) να ελευθερώσει τον χριστιανικό κόσμο «από την ανείπωτη βαναυσότητα και μανία των Τούρκων» (ab infanda Turchorum scabie et rabie), αλλά δεν έκανε μεγάλη πρόοδο, λόγω των διαφωνιών στην Ευρώπη, τής ψυχρής ανταπόκρισης των ηγεμόνων και επίσης «λόγω δικών του αμαρτιών» (et peccatis etiam nostris causantibus).

Την τουρκική επιτυχία είχε υποθάλψει η χριστιανική αδιαφορία και διάσπαση. Τώρα είχαν πέσει η Ναύπακτος, η Μεθώνη και η Κορώνη,

«αυξήθηκε [αυτός ο τύραννος των Τούρκων] επιφέροντας μεγάλη ήττα στους χριστιανούς και ξεσπασε με οργή σε όλους τούς παράκτιους τόπους, χωρίς οίκτο ούτε για φύλο, ούτε για ηλικία, ούτε για τάξη, βεβηλώνοντας και ρυπάινοντας όλα τα ιερά πράγματα και από τη νίκη γίνεται καθημερινά πιο θρασύς και τώρα σκέφτεται να προσπαθήσει να διεισδύσει στις εσωτερικές περιοχές τής Ιταλίας. Αν δεν αντιμετωπιστεί στον κατάλληλο χρόνο η τρέλλα του, αισθάνομαι ότι η Ιταλία θα καταβληθεί σύντομα από την πολιορκία…» [φύλλο 332].

(magnaque edita clade ferocius in Christianos assurgit [tirannus ille Turchorum] et per tota ilia littoralia loca liber debacchatur nulli sexui, nulli aetati, nulli ordini parcendo et sacra omnia profanando et polluendo, fitque victoria quotidie insolentior et ad interiora iam Italie penetrare omni conatu meditatur, cuius furori nisi oportuno tempore obviam eatur obsessam immo oppressam Italiam brevi sentiemus…)

«Ας γνωρίζει [η αυτού Μεγαλειότητα], ότι όλα αυτά τα χρήματα [δηλαδή φόροι δέκατης, σταυροφορίας και ιωβηλαίου σε τόπους και κράτη τής Αυτού Μεγαλειότητας και σε όλη τη Γερμανία], που συλλέγονται, όπως επίσης και εκείνα που υπολογίζονται από εμάς και τη δική μας εκκλησία, πρέπει να αποδοθούν εντελώς και χωρίς καμία μείωση στο εν λόγω έργο τής πίστης και όχι σε οποιαδήποτε άλλη χρήση…» [φύλλο 334].

(Sciat [Majestas sua] quoque pecunias illas omnes [i.e., decimas, cruciatam, et jubileum in locis et dominiis Majestatis sue et tota Germania], que inde proventure sunt, etiam ad nos et ecclesiam spectantes, in predictum fidei opus et non in alium usum, integre et sine aliqua diminutione converti debere…)

Ο Μαξιμιλιανός, οι ηγεμόνες και οι Γερμανοί εκλέκτορες θα διόριζαν τούς θεματοφύλακες των σταυροφορικών πόρων που θα συλλέγονταν. Οι θεματοφύλακες αυτοί θα κρατούσαν τα χρήματα μέχρι να χρησιμοποιηθούν για την εκστρατεία εναντίον των Τούρκων,

«[αυτή η εκστρατεία] στους Τούρκους, στην οποία εμείς αφιερώνουμε μέρα και νύχτα και επί τής οποίας έχουμε τοποθετήσει όλες τις έγνοιες και τις φιλοδοξίες μας…» [φύλλο ό. π.].	([illa expeditio] in Thurcos in qua dies noctesque versamur, ac studia et curas omnes nostras convertimus…)
«… Και δηλώνοντας με κάθε τρόπο τη σκέψη μας, ότι έχουμε αποφασίσει μαζί με το Ιερό μας Κολλέγιο, ότι σε αυτή την ιερή εκστρατεία δεν θα προσφέρουμε μόνο τις δικές μας δυνατότητες και εκείνες τής εκκλησίας, αλλά ότι επίσης θα προσφέρουμε τον ίδιο μας τον εαυτό ως θυσία για την πλήρη ικανοποίηση τού Θεού …» [φύλλο 334].	(… Et affirmes deliberationem nostram omnimodam per quam decrevimus cum sacro collegio nostro ad hanc sanctam expenditionem non solum nostras et Ecclesie facultates omnes verbo et opere prestare sed personam etiam nostram tanquam hostiam Deo placentem omnino offerre…)

Το σχέδιο τού Αλέξανδρου ΣΤ’ για δύο χερσαίους στρατούς και ένα στόλο ήταν μάλλον παρόμοιο με εκείνο που είχε συζητηθεί στην παπική κούρτη στις αρχές καλοκαιριού τού 1490 [φύλλα 335 και εξής].

«… Εμείς από τα δικά μας έσοδα, τόσο τα κοσμικά όσο και τα πνευματικά, τα οποία δεν έχουν αυξηθεί, από το σύνολο των 200.000 δουκάτων προσφερόμαστε να δώσουμε 40.000 και να συνεισφέρουν επίσης στο ποσό αυτό και άλλοι ηγεμόνες…» [φύλλο 337].

(…Nos ex introitibus nostris tam temporalibus quam spititualibus, qui omnes non ascendunt ad summam ducentorum millium ducatorum, quotannis quadraginta millia ducatorum dare obtulimus, aliis etiam principibus in hoc contribuentibus…)

«… Αν δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί η επιθυμία μας για γενική εκστρατεία από όλους τούς ηγεμόνες των χριστιανών, αυτών που διαπράττουν τις αμαρτίες μας, εμείς όμως, και αν θέλει η αυτού μεγαλειότητα και ευχόμαστε να θέλουν επίσης ο χριστιανικότατος βασιλιάς και οι επιφανέστατοι βασιλείς Ουγγαρίας και Πολωνίας, καθώς και το κράτος τής Βενετίας, θα αναλάβουμε την εν λόγω εκτέλεση όλοι σε συνεργασία και με τη βοήθεια τού Θεού» [φύλλο 338].

(… Nam si pro desiderio nostro expeditio generalis per omnes principes Christianos peccatis nostris facientibus fieri non possit, nos tamen et Majestas sua si voluerit, ut optamus, etiam rex Christianissimus ac Hungarie et Polonie reges illustrissimi, et dominium Venetorum omnes contra Thurcos consociati dictam exequutionem auxiliante Domino suscipiemus)

Το χειρόγαφο Arm. ii, τόμος 56, όντας τού 17^ου αιώνα, έχει αλλάξει προς το πιο κλασσικό την ορθογραφία τού αρχικού κειμένου (Sanctae Mariae Novae presbyter αντί για Sancte Marie Nove presbyter, κλπ.), την οποία έχω επαναφέρει.

Οι οδηγίες προς τον Πιέτρο Ισβαλιές για τη λεγατινή αποστολή στην Ουγγαρία, Βοημία και Πολωνία, με ημερομηνία 18 Νοεμβρίου 1500, υπάρχουν επίσης στα Miscellanea, Arm. II, τόμος 56, φύλλα 469-486. Έχουν λίγο-πολύ την ίδια μορφή με εκείνες που εκδόθηκαν για τον Περάουντι.

[←101]

Aπό τον N. Paulus, Gesch. d. Ablasses im Mittelalter, III (Πάντερμπορν, 1923), 215-16 και εξής και πρβλ. A. Gottlob, «Der Legat Raimund Peraudi», Hist. Jahrbuch, VI, 459-60. Τα προβλήματα τού Περάουντι με τον Μαξιμιλιανό είχαν προβλεφθεί: «Ο βασιλιάς των Ρωμαίων δεν θα αποδεχθεί να είναι Γάλλος» (Il re di romani non lo acepterà per esser Francese) [Sanudo, Diarii, III, 939 και πρβλ. στήλες 1175, 1231-32]. Αναχώρησε για τη Γερμανία τη Δευτέρα 26 Οκτωβρίου 1500 [στο ίδιο, III, 977]. Yπάρχει συνοπτική περιγραφή τής αποστολής τού Περάουντι στον Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 554-56, 612-13 και πλήρης περιγραφή στον Heinrich Ulmann, Kaiser Maximilian I., II (Στουτγκάρδη, 1891), 40-94. Αναγγέλθηκε ειρήνη το φθινόπωρο τού 1501, διαρκής ειρήνη (perpetua pax), μεταξύ Mαξιμιλιανού και Λουδοβίκου ΙΒ΄. Ο πρώτος επρόκειτο να πάρει τον σταυρό και ο Λουδοβίκος επρόκειτο να προστατεύει τις κτήσεις των Αψβούργων [Burchard. Diarium, επιμ. Thuasne, III, 165-66 και επιμ. Celani, II, 302. Eπίσης Sanudo, Diarii IV, 152-56]. O Περάουντι επέστρεψε από τη λεγατινή αποστολή του στη Γερμανία τον Οκτώβριο τού 1504 [Burchard, επιμ. Thuasne, III, 367-68 και επιμ. Celani, II, 461].

[←102]

Sanudo, Diarii, IV, 369, 374, 696: «… 300.000 φλουριά τής Ρεμς …» (… 300 milia fiorini di Rens…) [στο ίδιο, στήλη 374], «… περίπου 400.000 φλουριά…» (… zercha fiorini 400 milia…) [στο ίδιο, στήλη 696].

Ο Τομμάζο Μαλόμπρα παραμένει η πιο σημαντική προσωπικότητα στην ιστορία τής εκκλησίας τής Κούρτσολα (Korcula), όπου η ωραία σαρκοφάγος του είναι στερεωμένη στο νότιο τοίχο τού καθεδρικού. Παρά τα ονόματα που γράφονται τώρα στην (επαναχρησιμοποιημένη) σαρκοφάγο, πρόκειται για το ταφικό μνημείο τού Μαλόμπρα. Η ανακλινόμενη φιγούρα του βρίσκεται στο πάνω μέρος τής σαρκοφάγου, όπου το λεπτό του πρόσωπο έχει φτιαχτεί από επιθανάτια μάσκα, τής οποίας μεταγενέστερο αντίγραφο υπάρχει στο παρακείμενο επισκοπικό μουσείο.

[←103]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 141 και επιμ. Celani, II, 285=86. Sanudo, Diarii, IV, επιμ. N. Barozzi (Βενετία, 1880), στήλες 41-42. Σκοπός τής συμμαχίας ήταν

«για την επίθεση, καταστροφή και εξόντωση τού άπιστου Τούρκου και τού κράτους του και για τη διατήρηση και υπεράσπιση τής χριστιανικής θρησκείας και των κοινών κρατών απέναντι σε αυτόν τον Τούρκο»

(ad offension et destrution et extermination del perfido turcho et del stato suo, et a conservation et defesa de la Christiana religion e de li comuni stadi, contra esso turcho).

Πρβλ. Manfroni, Marina italiana, σελ. 235. Δεκαπέντε μήνες αργότερα γινόταν συζήτηση για τη δημιουργία νέας ένωσης, η οποία θα συμπεριλάμβανε τον βασιλιά τής Γαλλίας [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 30 (42), με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1502].

[←104]

Sanudo, Diarii, III, 1536-38, 1606. Predelli, Regesti dei Commemoriali, VI, βιβλίο xviii, υπ’ αριθ. 172, σελ. 44-45 και 176-77, σελ. 45-47. Romanin, V, 151. Zinkeisen, II, 514-15. Kretschmayr, II, 414. H συμμαχία συνήφθη στη Βούδα στις 13 Μαΐου 1501. Οι Ενετοί πλήρωσαν τα 100.000 δουκάτα τους [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 168 (177)].

[←105]

Τον Αύγουστο τού 1501 ο Αλέξανδρος είχε σχεδιάσει να εξοπλίσει δέκα γαλέρες «για λογαριασμό τής σταυροφορίας» (per conto dela cruciata) [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 158 (167)]. Επί μήνες έφταναν στη Βενετία αναφορές για τεράστιες τουρκικές ετοιμασίες για μεγάλη επίθεση εναντίον τής Χριστιανοσύνης [στο ίδιο, φύλλα 168 (177), 173 (182), 194 (203)].

[←106]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 152-153 (161-162), επιστολές τής Γερουσίας με ημερομηνία 23 Ιουλίου 1501 προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη, ζητώντας από τον Αλέξανδρο ΣΤ’ την επικύρωση τού κληροδοτήματος και σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 159 (168) και φύλλα 167-168 (176-177), 178–179 (187–188).

Ζώντας συχνά πέρα από τις οικονομικές τους δυνατότητες (και πέφτοντας σε χρέη) για να διατηρήσουν την εξυψωμένη κοινωνική τους θέση, λίγοι καρδινάλιοι που κατοικούσαν στη Ρώμη άφηναν κληρονομιές τόσο μεγάλες όπως εκείνη τού Ζένο. Πρβλ. γενικά D. S. Chambers, «The Economic Predicament of Renaissance Cardinals», Studies in Medieval and Renaissance History, ΙΙΙ (Λίνκολν, 1966), 289-313.

[←107]

Tα νέα τής κατάληψης τής Λευκάδας (S. Maura) έφτασαν στη Βενετία το πρωί στις 16 Σεπτεμβρίου, καθώς η Γερουσία ετοιμαζόταν να στείλει απεσταλμένο στην Ισταμπούλ «για το ζήτημα τής διαπραγμάτευσης ειρήνης με τον Κύριο Τούρκο, που στην πραγματικότητα δεν είναι ιδιαίτερα ένθερμος» (in la materia de tractar la pace cum el Signor Τurcο che veramente ne è molto a cor) [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 37-38 (49-50)].

Οι πηγές περιλαμβάνουν τούς Sigismondo de’ Conti, II, 278-79, Sanudo, Diarii, IV, 19, 45, 46, 63 και εξής, 79-82, 307, 308, 313-17 και εξής, 340 (οι τελεταίες παραπομπές σχετικές με την κατάληψη τής Αγίας Μαύρας), Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 135-36 και επιμ. Celani, II, 282–83, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1502, υπ’ αριθ. 19-21, τόμος XIX (1693), σελ. 537, Zinkeisen, II, 541, Guglielmotti, III, 30-48, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 559-60, Manfroni, Marina italiana, σελ. 239.

Ο τουρκο-ενετικός πόλεμος έκανε τη ζωή στο αρχιπέλαγος τού Αιγαίου εξαιρετικά επικίνδυνη κατά τη διάρκεια τού φθινόπωρου τού 1502 [Sanudo, Diarii, IV, 401 και εξής].

Για τον καρδινάλιο Τζιοβανμπαττίστα Ζένο σημειώστε Eubel, Hierarchia Catholica, II (1914, ανατυπ. 1960), 15, 55b, όπου ο θάνατός του έχει ημερομηνία 7 Μαΐου (ακολουθώντας τα Acta Consistorialia) και ιδιαίτερα Giovanni Soranzo, «Giovanni Battista Zeno, nipote di Paolo II, cardinale di S. Maria in Portico (1468-1501)» στο Rivista di storia della Chiesa in Italia, XVI (Ρώμη, 1962), 249-74, όπου η ημερομηνία τού θανάτου του παρέχεται ως 8 Μαΐου, σε συμφωνία με το κείμενο τής επιτύμβιας πλάκας του [ό. π., σελ. 270, 273], που βρίσκεται στο «παρεκκλήσι Ζεν» τού Αγίου Μάρκου, μπαίνοντας από τα δεξιά τού αίθριου στη νοτιοδυτική γωνία τής βασιλικής. Παπικό σημείωμα με ημερομηνία τη μέρα ακριβώς τού θανάτου τού Ζένο και απευθυνόμενο στον δούκα Έρκολε ντ’ Έστε τής Φερράρα, παρακρατούσε όλα τα αγαθά, χρήματα, κοσμήματα, χρυσές και ασημένιες πλάκες τού καρδινάλιου για το αποστολικό ταμείο, «για αυτή την ιερή εκστρατεία εναντίον των άπιστων Τούρκων» (pro hac sancta expeditione contra perfidos Τurcos). Ο πάπας ανακαλούσε κάθε «κληροδοτημένο ή διατεθειμένο μέσο» (testandi et disponendi facultas), που είτε ο ίδιος είτε οι προκάτοχοί του είχαν χορηγήσει στον Ζένο, τα νέα τού θανάτου τού οποίου στη Μόντενα είχαν μόλις (εσφαλμένα) αναφερθεί στην παπική κούρτη [Arch. di Stato di Modena, Cancelleria Estense, Estero: Carteggio di principi, Roma, 1295/10, υπ’ αριθ. 60, με ημερομηνία 8 Μαΐου 1501].

[←108]

Sanudo, Diarii. IV, 879-84, έγγραφο με ημερομηνία 22 Φεβρουαρίου και V, 26-27, 32, 41 και εξής, 84. Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, σελ. 330-36. Zinkeisen, II, 517-18. Η ενετική παράδοση τής Αγίας Μαύρας προϋπέθετε ατέλειωτες λεπτομέρειες και μικρά προβλήματα [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 154 και εξής (166 και εξής) και Reg. 40, φύλλα 2 και εξής (16 και εξής), 8 (22), 9 (23), 15 (29), 36 (50), 58-59 (73-74)].

[←109]

Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 99 (111).

[←110]

Ο τάφος τού Μπενεντέττο Πέζαρο υπάρχει ακόμη πάνω από την είσοδο προς τον σκευοφυλάκιο τής Σάντα Μαρία Γκλοριόζα ντέι Φράρι στη Βενετία. Η επιτύμβια επιγραφή του μνημονεύει την κατάληψη τής Λευκάδας (Σάντα Μάουρα) και τής Κεφαλονιάς και υπενθυμίζει ότι πέθανε μετά τη «σύναψη τής ειρήνης» (pace composita) το 1503 στο νησί τής Κέρκυρας. Ο εξάδελφός του Τζάκοπο, «ο οποίος νίκησε τον πόλεμο των Τούρκων με πολλή ειρήνη» (qui Turcas bello, se ipsum pace vincebat), έχει επίσης ταφεί στο Φράρι. Η σαρκοφάγος του βρίσκεται στον τοίχο προς τα αριστερά, μπαίνοντας από τη νότια είσοδο τής εκκλησίας. Ο Τζάκοπο πέθανε μετά τα ογδόντα στις 24 Μαρτίου 1547. Σύμφωνα με την επιτύμβια επιγραφή του «…έζησε Πλατωνικά χρόνια» (… vixit annos Platonicos). Το 1519 ανέθεσε το περίφημο ζωγραφικό έργο στον Τιτσιάνο, τη Μαντόννα ντι Κα Πέζαρο (που αποκαλύφθηκε τον Δεκέμβριο τού 1526), που τοποθετήθηκε στα αριστερά τού τάφου του, πιο πάνω από τον βωμό τού Πέζαρο. Στον πίνακα απεικονίζεται κάτω από κόκκινο λάβαρο το οικόσημο των Βοργία, όπως σε προγενέστερο πίνακα (τώρα στο Μουσείο τής Αμβέρσας), τον οποίο ο Τιτσιάνο έφτιαξε για τον Τζάκοπο λίγο πριν καταλάβουν οι Πέζαρο τη Λευκάδα από τούς Τούρκους, για το οποίο πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 559-60, Erwin Panofsky, Problems in Titian, Νέα Υόρκη, 1969, σελ. 178-79, με εικ. 16, 185-86 και Philipp Fehl, «Saints, Donors and Columns in Titian’s Pesaro Madonna» στο Renaissance Papers 1974 (1975), σελ. 75-85, με παραπομπές.

[←111]

Sanudo, Diarii, Ι, 970, στις 21 Απριλίου 1498.

[←112]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 562-63 και επιμ. Celani, II, 165 με σημειώσεις. Senarega, De rebus genuensibus, RISS, XXIV, 567. Wm. H. Woodward, Cesare Borgia, Λονδίνο, 1913, σελ. 146-47. Piero Pieri, Il Rinascimento e la crisi militare Ιtaliana, Τορίνο, 1952, σελ. 377 και εξής. Tα γεγονότα είναι πολύ γνωστά για να χρειάζονται εκτεταμένα σχόλια.

[←113]

Sanudo, Diarii, III, 23-26. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 564-68 και επιμ. Celani, II, 166-69. Jean d’ Auton, Chroniques, επιμ. Maulde la Claviere, I, 92 και εξής (βλέπε την επόμενη σημείωση).

[←114]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 575 και επιμ. Celani, II, 174. Ο Γάλλος κληρικός Jean d’ Auton (1466–1528), Chroniques de Louis XII, επιμ. Rene de Maulde la Claviere, 4 τόμοι, Παρίσι, 1889-95 (έκδοση τής Societe de l’histoire de France), περιγράφει με λεπτομέρεια τη γαλλική κατάκτηση τού Mιλάνου. Ο Maulde la Claviere παρέχει επίσης αριθμό πολύτιμων εγγράφων σε σειρά παραρτημάτων προσαρτημένων στον πρώτο από τούς τρεις τόμους του, περιλαμβανομένων κάποιων επιστολών από τον Ασκάνιο Σφόρτσα προς τον Λοντοβίκο ιλ Μόρο τον Απρίλιο και Μάιο τού 1499 [I, 324 και εξής, 334], καθώς και αριθμού επιστολών από τον Τσέζαρε Γκουάσκο, Mιλανέζο απεσταλμένο στη Ρώμη, προς τον ιλ Μόρο, μία από τις οποίες (με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1499) είναι γεμάτη με την κατηγορία τού πάπα «ότι ο δούκας τού Μιλάνου έχει προκαλέσει τον Τούρκο εναντίον των Ενετών» (ch’ el Duca de Milano habij provocato el Turcho contra Venetiani) [I, 339-47]. O Maulde la Claviere δημοσιεύει επίσης δύο ή τρεις ομιλίες τού Έλληνα ανθρωπιστή Ιωάννη (Janus) Λάσκαρι, ο οποίος υπηρετούσε ως Γάλλος δημοσιολόγος κατά τη διάρκεια τού μιλανέζικου πολέμου [I, 359-78].

[←115]

Sanudo, Diarii, III, 103, 105-6, 107-8, 110-12, 116, 123, 132-33, κλπ.]. Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Claviere, I, 177 και εξής.

[←116]

Sanudo, Diarii, III, 120. Σύμφωνα με τον Sigismondo de’ Conti, II, 272-73, τότε περίπου 6.000 Τούρκοι μπήκαν στην Ιταλία μέσω των Ιουλιανών Άλπεων, ερημώνοντας και καίγοντας χωριά μέχρι τον ποταμό Λιβέντσα.

[←117]

Sanudo, Diarii, 111, 145, 147, 149-50, 15-1 και εξής, 163 και εξής, 170-71, 175-76, 187 και εξής, 207, 213 και ιδιαίτερα σελ. 214 και εξής για τα νέα στις 10 Απριλίου και πρβλ. στήλες 225-226, κλπ. 265, 269. Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Claviere, I, 242–61. Sen. Secreta, Reg. 38. φύλλο 20 (30), έγγραφα με ημερομηνία 13 Απριλίου 1500.

Για τη γαλλική εγκατάσταση στο Mιλάνο βλέπε Léon G. Pélissier, Documents pour l’ histoire de la domination française dans le Milanais (1499-1513), Toulouse, 1891 (Bibliotheque meridionale), 2η σειρά, τόμος I] και Pelissier, Documents relatifs au règne de Louis XII et à sa politique en Italie, Montpellier, 1912 (Notes italiennes d’ histoire de France, fasc. XXXV), όπου ο τελευταίος τόμος παρέχει έγγραφα τής περιόδου 1499-1501.

Η καλύτερη γενική περιγραφή τής νίκης των Γάλλων επί τού Λοντοβίκο Σφόρτσα και τής κατάληψης τού Μιλάνου από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ παρέχεται επίσης από τον Pelissier, Louis XII et Ludovic Sforza, 2 τόμοι, Παρίσι, 1896 (Bibliotheque des ecoles françaises d’ Athenes et de Rome, fascs. 75–76), που ασχολείται με μεγάλη λεπτομέρεια με όλους τούς διπλωματικούς και στρατιωτικούς ελιγμούς καθώς και με την ανάμιξη των Ενετών, Φερραρέζων, Μαντοβάνων, Γερμανών, Ελβετών και άλλων, στα γεγονότα που τελικά κορυφώθηκαν με την εξασφάλιση από τον Λουδοβίκο τής πλήρους υποταγής τού μιλανέζικου δουκάτου στην εξουσία του.

[←118]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 20-21 (30-31) με ημερομηνία 14 Aπριλίου 1500. Sanudo, Diarii, ΙΙΙ, 219, 223-24, 225, 227-30, 232 και εξής, 250.

[←119]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 25, 33 (35 και εξής). Sanudo, Diarii, III, 259-60, 265, 280, 284, 285-86, κλπ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 41, 46 και επιμ. Celani, II, 218, 220. Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Claviere, I, 262-67. Ο Αλέξανδρος ΣΤ’ ικανοποιήθηκε βέβαια με την κατάληψη των Σφόρτσα [Sanudo, III, 254-55]. Στις αρχές Ιουνίου (1501) απαλλοτρίωσε μεγάλο μέρος τής κινητής περιουσίας τού Ασκάνιο, περιλαμβανομένων δώδεκα διάσημων επίχρυσων ασημένιων αγαλμάτων των Αποστόλων [Burchard, ό. π., επιμ. Thuasne, III, 141 και επιμ. Celani, II, 286]. Οι θησαυροί τού Ασκάνιο είχαν κρυφτεί σε μοναστήρι και προφανώς ο Αλέξανδρος είχε μόλις μάθει που βρίσκονταν. Για τη φυλάκιση των Μόρο και Ασκάνιο στη Γαλλία βλέπε Jean d’ Auton, ό. π., Ι, 278-84.

Όταν ο Αλέξανδρος πρωτοέμαθε για τη σύλληψη τού Ασκάνιο από τούς Ενετούς, έστειλε τον Άντζελο Λεονίνι, επίσκοπο Τίβολι, στη Σινιορία, σε προσπάθεια να σταλεί ο Ασκάνιο στη Ρώμη [Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, τόμος 56, φύλλα 341 και εξής]:

«… Και έτσι, στο βαθμό που μπορείτε [από τις οδηγίες προς τον επίσκοπο τού Τίβολι στις 4 Μαΐου 1500], θα επιμείνετε με κατάλληλα λόγια, ώστε να ελευθερώσουν τον προαναφερθέντα καρδινάλιο και να τον παραδώσουν σε εμάς με τέτοιο τρόπο, ώστε να φτάσει σε εμάς με ασφάλεια, με το οποίο όχι μόνο θα ικανοποιηθεί η επιθυμία τού Κολλέγιου, αλλά επίσης θα φροντιστούν καλά η δικαιοσύνη, το χρέος, η τιμή και οι δικές του υποθέσεις. Τούς οποίους μπορείτε να διαβεβαιώσετε, ότι ο εν λόγω Ασκάνιο πουθενά δεν θα είναι πιο ήσυχος, παρά παραμένοντας μαζί μας …»

(.. Itaque quantum potes commodatioribus verbis instabis ut prefatum cardinalem libere ut debent nobis restituant eo modo ut ad nos tuto perveniat in quo non solum nostro ipsiusque collegii desiderio satisfacient, sed etiam iusticie, debito, honori, et rebus suis bene consulent. Quos certificare poteris quod ipse Ascanius nullibi quietius quam apud nos manere poterit…) [φύλλο 342].

«….. και σε εκείνους που θα διαφωνήσουν σε αυτή την απελευθέρωση μπορείτε να υπενθυμίσετε τις δυσκολίες που θα προκύψουν από την κράτηση τού καρδιναλίου και να μην παραβλέπουν το παλαιό γεγονός, ότι ολόκληρη η χώρα τής Αυστρίας τέθηκε υπό εκκλησιαστική απαγόρευση λόγω τής κράτησης τού καλής μνήμης καρδιναλίου τού ναού τού αλυσοδεμένου Αγίου Πέτρου, ο οποίος τέθηκε υπό κράτηση από τον αρχιδούκα Αυστρίας Σίγκισμουντ, που ελευθέρωσε τον εν λόγω καρδινάλιο και δεν μπόρεσε να πάρει άφεση αμαρτιών, μέχρι να έλθει ο καθαρής μνήμης αδελφός του, ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Γ΄ και ζητήσει συγώρηση από τον αποστολικό λεγάτο, ικετεύοντας ταπεινα γονατισμένος ..»

(… Et eos ad hanc liberationem inducendos poteris adducere inconvenientia que occurrerunt ex detentione cardinalium et ut antiquiora omittantur sciunt quod tota patria Austrie fuit supposita ecclesiastico interdicto propter detentionem bone memorie cardinalis Sancti Petri ad Vincula detenti a Sigismundo archiduce Austrie qui liberato dicto cardinale absolutionem tamen obtinere non potuit nisi prius clare memorie Federirus Tertius Imperator eius frater coram legato apostolico veniam suppliciter flexis genibus pettisset..) [φύλλο 343].

Η αναφορά αυτή έχει σχέση με τις δυσκολίες τού καρδινάλιου Νικόλαου Κουζάνους με τον Σίγκισμουντ τού Τυρόλο [βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 7, σημείωση 54].

Ο Αλέξανδρος παρουσίασε άλλες δύο περιπτώσεις των αποτελεσμάτων τής κράτησης καρδιναλίων από τις κοσμικές αρχές, περιλαμβανομένης τής κράτησης τού καρδινάλιου Ριάριο από τον Λορέντσο Μέδικου μετά την συνωμοσία Πάτσι το 1478 (αλλά φαίνεται μάλλον απίθανο ότι θα είχε θέσει τη Δημοκρατία κάτω από απαγόρευση, αν η Σινιορία είχε αποτολμήσει να θέσει τον Ασκάνιο υπό κράτηση). Αν οι Ενετοί δήλωναν ότι ήθελαν να παραπέμψουν το ζήτημα στον Γάλλο βασιλιά, ο επίσκοπος τού Τίβολι έπρεπε να απαντήσει

«ότι εμείς, οι οποίοι επίσης από αυτόν τον βασιλιά επηρεαζόμαστε, δεν επιθυμούμε κακό ή βλάβη τής αυτού μεγαλειότητας, αλλά επαναλαμβάνουμε ότι είναι δικός μας και ότι σε εμάς ανήκει και σε κανέναν άλλο» [φύλλο 344].

(quod nos qui etiam ipsi regi afficimur, nichil petimus in damnum vel iniuriam sue Majestatis, sed repetimus quod nostrum est et quod ad nos et non aliquem alium pertinet)

Όμως αν οι Ενετοί επέμεναν στην άρνηση παράδοσης τού Ασκάνιο, ο Aλέξανδρος αναγνώριζε ότι η κατάσταση θα ήταν απελπιστική:

«…Γνωρίζετε ότι θα βρεθούμε σε πολύ θλιβερή θέση και θα μάς περιτριγυρίζουν μεγάλες αγωνίες, δημοσιεύοντας επικρίσεις και κυρώσεις, αν θελήσει να δραπετεύσει και στο βαθμό που θα ήταν δυνατό ….»

(… Scis quod id nobis molestissimum foret et quod versaremur in magnis angustiis, quia effugere vellemus quantum possibile esset publicationem dictarum censurarum et penarum….).

Αλλά αν καθ’ οδόν ο επίσκοπος τού Τίβολι μάθαινε ότι ο Ασκάνιο είχε διαφύγει στους Γάλλους ή ότι είχε πάρει υποσχέσεις ή είχε παραδοθεί σε αυτούς, έπρεπε να σταματήσει στον δρόμο του και να περιμένει για περαιτέρω οδηγίες από τη Ρώμη [φύλλο 345]. Πριν τις 30 Μαΐου ο επίσκοπος τού Τίβολι γνώριζε ότι οι Ενετοί είχαν πετύχει «την παράδοση τού καρδινάλιου Ασκάνιο στα χέρια τής χριστιανικότατης Μεγαλειότητας» (la consignation del cardinale Ascanio in mano de la Christianissima Maesta) [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 33 (43)].

[←120]

Ο Sanudo, Diarii, IV, 234, σημειώνει την απελευθέρωση τού καρδινάλιου Ασκάνιο Σφόρτσα σε εγγραφή στα τέλη Φεβρουαρίου 1502 και γράφει ότι βρισκόταν τότε «στη χάρη τού βασιλιά» (in gratia dil re), ενώ για την άφιξη τού Ασκάνιο στη Ρώμη με τον ντ’ Αμπουάζ πρβλ. στο ίδιο, V, 72, 76, 81, 82. Βλέπε Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 268-78 και επιμ. Celani, II, 373-87 για την εκλογή τού Πίου Γ΄.

Τον Ασκάνιο υποδέχθηκαν χαρούμενα οι Ρωμαίοι όταν επέστρεψε στην πόλη [Burchard, ό. π., επιμ. Thuasne, III, 262-63 και επιμ. Celani, II, 368-69. Πρβλ. Sanudo, V, 81, 82]. Μετά την εκλογή τού παλαιού του εχθρού Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε ως πάπα, ο Ασκάνιο ζούσε ήσυχα στη Ρώμη, αλλά χωρίς να χάνει το ενδιαφέρον του για την πολιτική. Πρβλ. P. Villari, Dispacci di Antonio Giustinian, II (Φλωρεντία, 1876), 400-1, 411-13 και III, 14-15, 46, 53, 165, 167-68, 194-95, 226-27, 242, 265, 291-92, 293, 331, κλπ., Sanudo, Diarii, VI, 84, 171, 176, σημείωση για τον θάνατο τού Ασκάνιο τον Μάιο τού 1505, για το οποίο βλέπε Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 104-105 (119-120).

[←121]

Sanudo, Diarii, IV, 439.

[←122]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, III, 36.

[←123]

Στις Σεπτεμβρίου 1499 ο Φεντερίγο τής Νάπολης ήξερε, ότι η γαλλική κατάκτηση τού Μιλάνου σήμαινε τη δική του καταστροφή [Sanudo, Diarii, II, 1313].

[←124]

Η συνθήκη στις 11 Νοεμβρίου 1500, παρέχεται στον J. Dumont, Corps diplomatique, III, μέρος 2 (1726), σελ. 445-47 και βλέπε γενικά Carlo Cipolla, Le Signorie italiane dal 1313 al 1530, 2 τόμοι, Μιλάνο, 1881, II, 771 και εξής, Luigi Simeoni, Le Signorie, 2 τόμοι, Μιλάνο, 1950, II, 758 και εξής και Tommaso Pedio, Gli Spagnoli alla conquista dell’ Italia, 3^η εκδ., Reggio Calabria, 1974, σελ. 48 και εξής.

[←125]

Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 127-128 (136-137) με ημερομηνία 17 Απριλίου 1501 και πρβλ. στο ίδιο φύλλο 160 (169). Οι Ούγγροι συμφώνησαν σε εκεχειρία επτά ετών με τούς Τούρκους στις 22 Φεβρουαρίου 1503, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, σελ. 533.

[←126]

Sanudo, Diarii, IV, 38.

[←127]

Sanudo, Diarii, IV, 52 και πρβλ. στήλη 65. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1501, υπ’ αριθ. 50, τόμος XIX (1693), σελ. 519. Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλα 136-137 (145-146), 138-139.

[←128]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, IV, 146, 175, 176-77, 190-91, 234.

[←129]

Η βούλλα παρέχεται στον Raynaldus, Ann. Eccl., ad ann. 1501, nos. 53-72. τόμος XIX (1693), σελ. 520-27. Πρβλ. Cuicciardini, Storia d’ Italia, V, 3, επιμ. Florence Salani, 1963, I, 479.

[←130]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, ΙΙΙ, 148-50 και επιμ. Celani, II, 290-91. Sanudo, Diari, IV, 61-62. Jean d’ Auton, Chroniques, επιμ. Maulde la Claviere, II, 35-37. Η επιστολή στον Sanudo, ό. π., με ημερομηνία 29 Ιουνίου δίνει διαφορετικούς αριθμούς για το μέγεθος τής γαλλικής δύναμης καθ’ οδόν προς Νάπολη. Πρβλ. Sanudo, IV, 82. Ο Jean d’ Auton, ό. π., II, 32-33 δείχνει ότι Γάλλοι και Ισπανοί στρατιώτες συγκρούονταν στους δρόμους τής Ρώμης για το ναπολιτάνικο ζήτημα.

[←131]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 151, 152-53, τού οποίου το κείμενο γράφει ότι περίπου 4.000 σκοτώθηκαν στην Κάπουα και επιμ. Celani II, 292, 293. Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Claviere, II, 61-62, που γράφει ότι στους δρόμους έρρεε αίμα. Sanudo, Diarii, IV, 76-78, που δίνει περίληψη των ειδοποιήσεων (avvisi) από τη Ρώμη με ημερομηνία 27 Ιουλίου. Guicciardini, V, 5, επιμ. Florence Salani, 1963, I, 492-93.

[←132]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 154-55, με παραπομπές και επιμ. Celani, II, 295. Cronica di Napoli di Notar Giacomo, επιμ. Paolo Garilli, Νάπολη, 1845, σελ. 242. Jean d’ Auton, επιμ. Maulde la Claviere, II, 70-75, με τα έγγραφα στις σημειώσεις. Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 164 (173).

[←133]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1501, υπ’ αριθ. 75, τόμος XIX (1693), σελ. 528. O Λουδοβίκος ΙΒ΄ περιγράφει τα εκτεταμένα σχέδιά του και τις ετοιμασίες εναντίον των Τούρκων στην αποστολή που εξέδωσε τότε για τον Φιλίπ ντε Κλεβ και λα Μαρκ, άρχοντα τού Ραβενστίν (Ravenstein), κυβερνήτη τής Γένουας και ναύαρχο τού (γαλλικού) βασίλειου τής Νάπολης, η οποία παρέχεται στον Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Claviere, II, 78-83, σημείωση. Μάλιστα οι Γάλλοι σχεδίαζαν απλώς ναυτική παρέλαση στα ανατολικά ύδατα, για να δικαιολογήσουν τη συλλογή τού σταυροφορικού φόρου δεκάτης στη Γαλλία. Ο Αλέξανδρος ΣΤ’ φέρεται επίσης ότι είχε συγκεντρώσει 60.000 λίρες (livres) στη Γαλλία για να εξοπλίσει είκοσι γαλέρες στο Βενετία, αλλά σαφώς δεν χρησιμοποίησε τα χρήματα γι’ αυτόν τον σκοπό, αν τα είχε πάρει [στο ίδιο, II, 83-84, σημείωση].

Ο Ραβενστίν όντως ηγήθηκε γαλλικής εκστρατείας στην Ανατολή, εξαπολύοντας ανεπιτυχή επίθεση επί τής Μυτιλήνης στα τέλη Οκτωβρίου 1501, την οποία ο Jean d’ Auton, ό. π., II, 149–93, περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια, αποδίδοντας την αποτυχία των Γάλλων στην ανεπάρκεια των Ενετών συμμάχων τους. Υπάρχουν διάφορες αναφορές στον Ραβενστίν στα ενετικά αρχεία [Sen. Secreta, Reg. 38]. Είχε πολύ δύσκολο ταξίδι επιστροφής [d’ Auton, II, 195 και εξής]. Η πρόοδος τής γαλλικής αρμάδας μπορεί επίσης να ακολουθηθεί στον Sanudo, από τη Γένουα στη Μυτιλήνη και πίσω πάλι προς τη Δύση [Diarii, IV, 71, 113, 145-46, 148-49, 180 81, 205-6, 207-8, 211, 231], όπου ενετικές επιστολές ισχυρίζονται, ότι οι χριστιανοί απέτυχαν να πάρουν το νησί «λόγω έλλειψης προβλήτα και σκόνης» (per manchar di piere e polvere) [στήλη 180], το οποίο είναι πιθανό και «λόγω δειλίας των Γάλλων» (per pusilanimità de’ Francesi) [στήλη 207], που δείχνει απίθανο. Στις 4 Δεκεμβρίου 1501 η Ενετική Γερουσία πληροφορούσε μάλλον πρόωρα τον απεσταλμένο της στην Ισπανία για την «ένδοξη νίκη [του Ραβενστίν] στο νησί τής Μυτιλήνης» (gloriosa victoria de la insula de Metellino) [Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 181 (190)], αλλά στις 21 Ιανουαρίου γνώριζαν τα πράγματα καλύτερα [στο ίδιο, φύλλο 194 (203) και πρβλ. φύλλο 200 (209)].

Στο Τρεντ, στις 13 Οκτωβρίου 1501, ο καρδινάλιος Ζωρζ ντ’ Αμπουάζ διαπραγματεύτηκε μια «απαραβίαστη και διηνεκή ένωση και συνομοσπονδία» με τον Μαξιμιλιανό, βασιλιά των Ρωμαίων, με την πρόβλεψη

«ότι ο χριστιανικότατος βασιλιάς τής Γαλλίας, σύμφωνα με όλη την εξουσία του, θα βοηθήσει τον γαληνοτάτο βασιλιά των Ρωμαίων, τον μελλοντικό αυτοκράτορα, εναντίον των υπουλότατων Τούρκων, λυσσασμένων εχθρών τής χριστιανικής θρησκείας, εφ’ όσον και στο βαθμό που οι υπόλοιποι χριστιανοί βασιλείς και ηγεμόνες, ή το μεγαλύτερο μέρος τους, βοηθήσουν την καισάρεια μεγαλειότητά του. Και δεσμεύεται να το κάνει αυτό για τα επόμενα τρία χρόνια»

(quod Christianissimus Francorum rex secundum totam suam potentiam juvet serenissimum Romanorum regem, futurum imperatorem, contra perfidissimos Turcas Christianae religionis rabidos hostes, si et in quantum reliqui Christiani reges et principes aut major eorum pars suam Caesaream majestatem etiam juverint. Et hoc proximis tribus annis facere teneatur)

[J. C. Lünig, Codex Italiae diplomaticus, I (1725), μέρος 1, τμήμα I, υπ’ αριθ. xxv, στήλη 118].

Ένας όρος προέβλεπε επίσης την απελευθέρωση τού Ασκάνιο Σφόρτσα και την αποκατάσταση των αξιωμάτων και επιδομάτων του [στήλη 119]. Μια ερμηνεία συγκεκριμένων άρθρων τής συνθήκης προστέθηκε στο Μπλουά στις 13 Δεκεμβρίου 1501 [στήλες 120-24].

[←134]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 38, φύλλο 168 (177).

[←135]

Raynaldus, Ann. eccl.. ad ann. 1501, υπ’ αριθ. 78, τόμος XIX (1693), σελ. 528-29. Στην πρώτο ακρόαση που χορήγησε ο Αλέξανδρος ΣΤ’ στον νεοδιορισμένο Ενετό απεσταλμένο στη Ρώμη Αντόνιο Τζουστινιάν, στις 4 Ιουνίου 1502, διαμαρτυρήθηκε για την προβλεπόμενη ειρήνη μεταξύ Δημοκρατίας και Tούρκων: «νομίζω όμως, είπε χαμογελώντας, ότι δεν πιστεύουν, ότι υπάρχει ιεροσυλία και απεχθής πράξη…» (subiunse però, sorridendo, che non credeva, per esser sacrilegium et nefandum…) [Pasquale Villari (επιμ.), Dispacci di Antonio Giustinian, ambasciatore veneto in Roma dal 1502 al 1505, 3 τόμοι, Φλωρεντία, 1876, I, 15].

Με την ακρόαση αυτή ξεκινά η μακρά σειρά των λεπτομερών επιστολών τού Τζουστινιάν προς την Ενετική Γερουσία και το Συμβούλιο των Δέκα (Consiglio dei Dieci). Το έγγραφο τής αποστολής του, που εκδόθηκε στις 21 Μαΐου 1502, υπάρχει στο Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 9-10 (21-22). Ο Αλέξανδρος χαμογελώντας (sorridendo), ίσως γνώριζε ότι η τουρκο-ενετική ειρήνη ήταν περισσότερο από πιθανή [πρβλ. Villari, Dispacci, 1, 28-29, 58]. Στις 7 Ιουνίου η Γερουσία το αρνήθηκε [Sen. Secreta, Reg. 39. φύλλο 14 (26)], αλλά σύντομα προσπαθούσε σχεδόν απελπισμένα να θέσει τέλος στις εχθροπραξίες με τούς Τούρκους [στο ίδιο, φύλλα 32 και εξής (44 και εξής)]. Για τις τότε σχέσεις τού παπισμού με τη Βενετία πρβλ. Roberto Cessi, Dispacci degli ambasciatori Veneziani alla corte di Roma presso Giulio ΙΙ, Βενετία, 1932, πρόλογος, σελ. vii και εξής (R. Deputarione di storia patria per le Venezie).

[←136]

Όμως ο πάπας ήταν πάντα έτοιμος να δίνει υποσχέσεις και να εκδίδει αντι-τουρκικά σημειώματα [πρβλ. Villari, Dispacci di A. Giustinian, I, 20. 24, 26, 28, 43, 48-49, 68]. Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1502 ο Αλέξανδρος ΣΤ’ ήταν πολύ ενοχλημένος με τούς Ενετούς, για υποτιθέμενη ειρήνη που είχαν κάνει με τούς Τούρκους, «γιατί πάντοτε μιλάνε όταν λείπει, όπως λένε, γιατί δεν τού αρέσουν αυτά που λένε…» (della qual sempre parla quando li manca che dir, perchè la ghe dispiace quanto dir se possa…) [στο ίδιο, 1, 105].

Ο Τζουστινιάν προσθέτει ότι ο πάπας δεν ήθελε τίποτε τόσο λίγο, όσο να ελευθερωθεί η Βενετία από το βάρος τού πολέμου με την Τουρκία [πρβλ., στο ίδιο, I, 178-79, επιστολή στις 27 Οκτωβρίου 1502]. Στις 8 Δεκεμβρίου ο απεσταλμένος ενημέρωσε τον πάπα, ότι στην πραγματικότητα είχε γίνει ειρήνη [στο ίδιο, I, 250 και εξής, 263 και εξής, 507 και εξής]. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τον Τζουστινιάν, ο πάπας σχεδίαζε τον Οκτώβριο να δώσει στον γιο τού δεσπότη τού Μοριά, «που είναι πρόσωπο μικρής αξίας» (che è persona de poco valor), τη διοίκηση στρατεύματος διακοσίων ελαφρών ιππέων «για δημόσια εντύπωση» [στο ίδιο, I, 164].

[←137]

Jean d’ Auton, Chroniques, επιμ. R. de Maulde la Claviere, II (Παρίσι, 1891), 249-56 και εξής. Sanudo, Diarii, IV, 160, 335, 359, 370, 371, 421 και εξής, 441, 477-78. κλπ., 526-30 κλπ. Υπήρχαν συχνές ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ Γάλλων και Ισπανών κατά τη διάρκεια όλου τού καλοκαιριού τού 1502. Πρβλ. Villari, Dispacci di Antonio Giustinian, 1, 40-41, 103-4, 118-19, 154.

[←138]

Villari, Dispacci, II, 14, 15.

[←139]

Villari, Dispacci, II, 15-17. Στις 16 Ιουνίου ο Τζουστινιάν ανέφερε, ότι ο Γκονζάλβο είχε πάρει το Καστέλ Νουόβο στη Νάπολη [στο ίδιο, II, 39-40]. Στις 27 έγραψε ότι οι Ισπανοί βομβάρδιζαν το Καστέλ ντελλ’ Ουόβο [στο ίδιο, II, 52], το οποίο πήραν στις 11 Ιουλίου [II, 68].

[←140]

Villari, Dispacci, II, 18, 45-46.

[←141]

Πρβλ. Villari, Dispacci, II, 21-23, 24 και εξής και Piero Pieri, «La guerra franco-spagnuola nel Mezzogiorno, 1502-1503», Archivio storico per le province napoletane, νέα σειρά, LXXII (ann. XXXIII, 1952), 21-69.

[←142]

Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, ΙΙΙ, 239 και επιμ. Celani, II, 352:

«…και τον τοποθέτησαν σε άλλο δωμάτιο, πριν από την αίθουσα στην οποία πέθανε, πάνω σε φορείο, πάνω σε βυσσινί σατέν ύφασμα και ωραίο χαλί…» [κείμενο από τον Celani].

(… et posuerunt cum in alia camera ante salam in qua mortuus est, super unam lecticam, super panno setonino cremisino et tapete pulchro)

[←143]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 238-46 και επιμ. Celani, II, 351 57. Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 267 και εξής, Thuasne, ό. π., ΙΙΙ, παραρτ. υπ’ αριθ. 14-15, σελ. 447-50, Villari, Dispacci, II, 107-39, καθημερινές αναφορές τού Αντόνιο Τζουστινιάν προς την ενετική κυβέρνηση, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1503, υπ’ αριθ. 10-12, τόμος XIX (1693), σελ. 540-41, Pastor, Hist. Popes, VI, 132-37 και παραρτ. υπ’ αριθ. 9-11, σελ. 617-19 και Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 588–94, με παραπομπές και III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 53-55, σελ. 1076-78.

Tο απερίγραπτο θέαμα τού πτώματος τού πάπα, «το πιο άσχημο, τερατώδες και τρομακτικό σώμα νεκρού που είδε ποτέ, χωρίς οποιαδήποτε ανθρώπινη μορφή ή φυσιογνωμία» (el piu brutto, monstruoso et orrendo corpo di morto che si vedesse mai, senza alcuna forma ne figura de omo), όπως το περιέγραψε ο Τζουστινιάν [Villari, Dispacci, II, 124-25], βοήθησε να συνδεθεί ο νεκρός με τον διάβολο και έπαιξε τον ρόλο του στον μεταγενέστερο θρύλο τού παπικού Φάουστ, που οδήγησε κάποιους να ταυτίσουν τον Αλέξανδρο ΣΤ’ με τον Αντίχριστο [Romeo de Maio, «Savonarola, Alessandro VI e il mito dell’Anticristo», Rivista storica italiana, LXXXII (1970), 545-52].

Πίστευαν ευρέως, σχεδόν από τη στιγμή των θανάτων τους, την ιστορία ότι ο Αλέξανδρος ΣΤ’ και ο γιος τού Τσέζαρε δηλητηριάστηκαν σε δείπνο στη βίλλα τού καρδινάλιου Αντριάνο Καστελλέζι ντα Κορνέτο (στις 5 ή 6 Αυγούστου). Ο θρύλος έχει υπάρξει πολύ επίμονος. Σημειώστε J. Schnitzer, Der Tod Alexanders VΙ., Μόναχο, 1929 και πρβλ. P. M. Baumgarten, «Um den Tod Alexanders VI.», Historisches Jahrbuch, L (1930), 109-13, αλλά ο Pastor έχει δείξει πόσο απίθανο είναι αυτό, ενώ ο Pio Paschini, «Adriano Castellesi, cardinale di S. Grisogono» στο Tre Illustri Prelati del Rinascimento, Ρώμη, 1957, σελ. 61-62 το απορρίπτει επίσης. Στις 23 Αυγούστου η Ενετική Γερουσία απεύθυνε επίσημη συλλυπητήρια επιστολή προς το Ιερό Κολλέγιο [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 102-l03 (114-115)].

Αν και ο Τσέζαρε Βοργία συμμορφώθηκε τελικά προς τις διάφορες απαιτήσεις τού Κολλέγιου, οι καρδινάλιοι ήθελαν να φύγει αυτός από τη Ρώμη. Ύστερα από παρατεταμένες διαπραγματεύσεις αποσύρθηκε από την πόλη στις 2 Σεπτεμβρίου [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 248-56 και επιμ. Celani, II, 358-64, Villari, Dispacci, II, 167-72]. Η πρώτη από τις εννέα μέρες τού πένθους για τον Αλέξανδρο ΣΤ’ τηρήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου. Ο καρδινάλιος Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε έφτασε στη Ρώμη την ίδια μέρα. Για τον θάνατο τού Αλέξανδρου και τα επακόλουθα δεινά τού Τσέζαρε πρβλ. Sanudo, Diarii, V, επιμ. F. Stefani (Βενετία, 1881), στήλες 65-66 και εξής, 73-75,76-78, 80-82, 83-84 και Sigismondo de’ Conti, II, 289-90. Και οι δύο πάπες Βοργία, ο Κάλλιστος Γ΄ και ο Αλέξανδρος, είναι τώρα θαμένοι στην εκκλησία τής Σάντα Μαρία ντι Μονσερράτο στη Ρώμη. Η σεμνή τους σαρκοφάγος, έργο τού F. Moratilla το 1881, ακουμπά στον τοίχο τού πρώτου παρεκκλησίου στα δεξιά, καθώς εισέρχεται κανείς από την κεντρική πύλη. Ο εκλιπών βασιλιάς Αλφόνσο ΙΓ΄ τής Ισπανίας είναι θαμένος πιο κάτω από αυτούς, στο ίδιο παρεκκλήσι.

[←144]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 257 και επιμ. Celani, II, 364, Sanudo, Diarii, V, 86. Σύμφωνα με τον Μπούρχαρτ [ό. π. επιμ. Celani], «… υπήρξε διάταγμα και με εντολή τους [δηλαδή των δεκαπέντε καρδινάλιων που είχαν συγκεντρωθεί στις 3 Σεπτεμβρίου στο παλάτι τού Ολιβιέρο Καράφα] γνωστοποιήθηκε μετά από γεύμα … ότι είχε κανονιστεί κογκλάβιο στο μεγάλο παρεκκλήσι τού ανακτόρου [στη Σιξτίνα], συνήθη τόπο, που μπορούσε να διαμορφωθεί σε 38 δωμάτια [δηλαδή κελλιά για τούς καρδινάλιους και τούς κογκλαβιστές]…» (… Decretum fuit et de eorum mandato post prandium intimatum… quod ordinaretur conclave in capella maiori palatii apud Sanctum Petrum loco solito et quod fierent XXXVIII camere…).

Αλλά όπως πάντοτε κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου, η πραγματική ψηφοφορία θα γινόταν στο «μικρό παρεκκλήσι» (parva capella) [πρβλ. επιμ. Celani, II, 172, γραμμή 40], στο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι, για το οποίο βλέπε Franz Ehrle και Hermann Egger, Der Vaticanische Palast in Seiner Entwicklung bis zur Mitte des XV. Jahrhunderts, Citta del Vaticano, 1935, σελ. 103-9, 123 και εξής. Ενώ η ψηφοφορία συνεχιζόταν στο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό, οι κογκλαβιστές ήσαν κλειδωμένοι στη Σιξτίνα [ό. π., σελ. 105].

[←145]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1501, υπ’ αριθ. 36, τόμος XIX (1693), σελ. 514-15. Heinrich Reusch, Der Index der verbotenen Bücher (Ο κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων), 2 τόμοι, CSHB, Βόννη, 1883-85. I, 54-55, με γερμανική μετάφραση των σημαντικών τμημάτων τής βούλλας], Pastor, Hist. Popes, VI, 154-56 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 614-15.

[←146]

Pastor, Hist. Popes, VI, 159-64 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955). 619-23.

[←147]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 530 και επιμ. Celani, II, 140, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 624.

[←148]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, VI, 165-81 και ιδιαίτερα Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 635-56, όπου η πρώτη έκδοση (το κείμενο τής αγγλικής μετάφρασης) έχει σε μεγάλο βαθμό ξαναγραφεί και βελτιωθεί πολύ. Η βιβλιογραφία είναι εκτεταμένη και δεν χρειάζεται να μάς απασχολήσει εδώ, αλλά πρέπει ίσως να γίνει αναφορά στο γνωστό βιβλίο τού Eugène Müntz, Les arts a la cour des papes: Innocent VIII, Alexandre VI, Pie III, 1484-1503, Παρίσι, 1898, σελ. 144 και εξής, όπου παρέχονται πολλά αρχειακά και άλλα κείμενα.

[←149]

Για το σπίτι τού Μπούρχαρτ βλέπε έκδοση Ε. Celani τού Ημερολογίου (Diarium), ο οποίος, ακολουθώντας τον Μπούρχαρτ, το ονομάζει Βιβλίο Σημειώσεων (Liber notarum), II, 347-50, σημείωση. Βλέπε ιδιαίτερα D. Gnoli, «La Torre Argentina in Roma», στο Nuova Antologia di lettere, scienze ed arti, τόμος 135 (Μαΐου-Ιουνίου 1908), σελ. 596-605.

To Στρασβούργο (Strassburg) ήταν αρχικά γνωστό ως Αrgentoratum και αργότερα ως Αrgentina. Tο «σύγχρονο» όνομα Strateburgus πρωτοεμφανίζεται κατά τον 6^ο αιώνα [Celani, II, 336, σημείωση]. Ο Μπούρχαρτ καταγόταν μάλιστα από το Χάσσλαχ (Ηasslach), κοντά στο Στρασβούργο [βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 13, σημείωση 24]. Ένα στέμμα που βρέθηκε στο σπίτι στον αριθμό 44 τής Βία ντελ Σουντάριο αντιστοιχεί με τη σφραγίδα τού Μπούρχαρτ. Πρβλ. Friedrich Noack, Das Deutschtum in Rom seit dem Ausgang des Mittelalters, 2 τόμοι, Βερολίνο και Λειψία, 1927, I, 12, που δίνει το σπίτι με τον παλαιό αριθμό (45).

[←150]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, IΙΙ, 224, και επιμ. Celani, II, 339.

[←151]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 157 και επιμ. Celani, II. 296. Tο άγαλμα τού Πασκουίνο βρίσκεται τώρα στη γωνία τού Παλάτσο Μπράσκι.