Σημειώσεις Κεφαλαίου 15

[←1]

Johann Burchard (Burckard), Diarium … (1483–1506), επιμ. Louis Thuasne, 3 τόμοι, Παρίσι, 1883-85, II, 89, 91-92 και επιμ. Enrico Celani υπό τον τίτλο Liber notarum, 2 τόμοι στο νέο Muratori, RISS, XXXII, μέρος 1, Città di Castello και Μπολώνια, 1907-42, I, 458, 459-60.

Με την άφιξη τής ροδιακής πρεσβείας προέκυψε διαφωνία κατά πόσον στους απεσταλμένους των Ιπποτών έπρεπε ή όχι να επιφυλαχθεί επίσημη υποδοχή από τα νοικοκυριά τού πάπα και των καρδιναλίων. Ο Μπούρχαρτ ισχυριζόταν, ότι δεν έπρεπε να επιφυλάσσεται επίσημη υποδοχή σε υπηκόους τής εκκλησίας και θρησκευτικούς. Ένας εκπρόσωπος τού Τάγματος είπε ότι επιφυλασσόταν υποδοχή στους απεσταλμένους των Ιπποτών κατά την εποχή τού Σίξτου Δ’ και τού Iννοκέντιου Η’, αλλά ο Μπούρχαρτ απάντησε, ότι κατά την παπική θητεία τού Σίξτου οι τελετές δεν οργανώνονταν σωστά και ότι ο ίδιος είχε στη συνέχεια ενημερώσει τον Iννοκέντιο για τη σωστή διαδικασία. Όταν το ζήτημα έφτασε για συζήτηση ενώπιον τού Αλέξανδρου ΣΤ’, αυτός απέρριψε την άποψη τού Μπούρχαρτ: «…o ποντίφηκας απάντησε δεν ξέρω τίποτε» (respondit pontifex me nihil scire). Στους Ροδίους απεσταλμένους επιφυλάχθηκε επίσημη υποδοχή στη Ρώμη. Όμως ο Μπούρχαρτ είχε δίκιο και ο πάπας άδικο, όπως μπορούμε να καταλάβουμε από την άποψη τού Πάριντε Γκράσσι για τη σωστή εθιμοτυπία που έπρεπε να τηρείται, αποδίδοντας στους Ιππότες και στον μεγάλο τους μάγιστρο τη σωστή θέση στην ιεραρχία [Thuasne, II, 94-95, σημείωση].

[←2]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 93 και επιμ. Celani, 1, 461, γραμμές 7-14, H. F. Delaborde, L’ Expedition de Charles VIII en Italie, Παρίσι, 1888, σελ. 308. O Aλέξανδρος επιδίωκε να αποτρέψει τον Κάρολο από τη ναπολιτάνικη επιχείρηση, «επειδή οι Τούρκoι σκοπεύουν τώρα να εισβάλουν στην Ιταλία» (perche li Turchi sonno al presente per invadere la Italia) [A. de Bouard, «Lettres de Rome de Bartolomeo de Bracciano a Virginio Orsini (1489-1494)», Mélanges d’ archéologie et d’ histoire, xxxiii (1913), υπ’ αριθ. xxxiii, σελ. 329-30, με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1194].

[←3]: Thuasne, Djem Sultan, fils de Mohammed II, frere de Bayezid II, 1459-1495, Παρίσι, 1892, παραρτ. υπ’ αριθ. 20, σελ. 437-40 και πρβλ. υπ’ αριθ. 21, σελ. 440-41. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 381-84 και III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 1058-59. Abel Desjardins (και Giuseppe Canestrini), Negotiations diplomatiques de la France avec la Toscane, I (Παρίσι, 1859), 280, 287. D. Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII, μέρος 1 (1843), 320. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 306-7, 308-9.

[←4]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 93-94 και σημειώστε 3^η εκδ. Celani, I, 461.

[←5]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 97, 107-62 και επιμ. Celani, I, 463-64, 470-513. Stefano Infessura, Diaria rerum romanarum, επιμ. Oreste Tommasini, Ρώμη, 1890, σελ. 295-96. Sigismondo de’ Conti (da Foligno), Le Storie de’ suoi tempi dal 1475 al 1510, II (Ρώμη, 1883), 62, που γράφει ότι ο Αλφόνσο υποσχέθηκε στον πάπα τακτική πληρωμή τού φεουδαρχικού φόρου υποτέλειας για τη Νάπολη και ότι επίσης εξασφάλισε την υποταγή τού Βιρτζίνιο Ορσίνι στην Αγία Έδρα. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1494, υπ’ αριθ. 3-14, τόμος XIX (1693), σελ. 427-431a. Ο Μιλανέζος πρεσβευτής στη Νάπολη Αντόνιο Στάνγκα περιέγραφε την άφιξη τού καρδινάλιου Χουάν Βοργία στη Νάπολη και τη στέψη τού Αλφόνσο Β΄ σε επιστολές προς τον Λοντοβίκο Μόρο με ημερομηνία 5 και 8 Μαΐου 1494 [Pietro Magistretti, «Lutto e feste della corte di Napoli: Relatione diplomatica dell’ambasciatore milanese al duca di Bari», Archivio storico lombardo, VI (Μιλάνο, 1879), 712-15].

[←6]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 160-61 και επιμ. Celani, I, 511-12, με σημειώσεις. O Γιοφφρέδο Βοργία προοριζόταν αρχικά για την εκκλησία και περιγράφεται ως «Γιοφφρέδο Βοργία, Ρωμαίος κληρικός, γραμματέας μας, τοποθετημένος σε ηλικία επτά ετών» (Gaufridus de Borgia, clericus Romanus, notarius noster … in septimo tue etatis anno constitutus) και ως «εφημέριος Βαλεντίνος, γραμματέας μας, τοποθετημένος σε ηλικία οκτώ ετών» (canonicus Valentinus, notarius noster … in octavo tue etatis anno constitutus), σε τέσσερις υποτροφίες που πάρθηκαν για λογαριασμό του από τον Ιννοκέντιο Η’ μέσω τού καρδινάλιου Ροδρίγο τον Σεπτέμβριο τού 1489 [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 771, φύλλα 122, 123, 123-126, 127], ενώ αναφέρεται στο τέταρτο από αυτά τα έγγραφα, σε επιστολή που απευθύνεται στον καρδινάλιο Ροδρίγο, ως «ο εν λόγω Γιοφφρέδο, ο γιος σου» (dictus Gaufridus, natus tuus) [στο ίδιο, φύλλο 127, έγγραφο με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1489]. Ο Γιοφφρέδο ήταν ασφαλώς γιος τής Βαννότσα ντε Καττανέι, τής ερωμένης τού Ροδρίγο Βοργία, αλλά ήταν άραγε γιος τού Ροδρίγο;

Στις 6 Αυγούστου 1493, ως Αλέξανδρος ΣΤ’, ο Ροδρίγο νομιμοποίησε τον Γιοφφρέδο και αναγνώρισε την πατρότητα [πρβλ. τη βούλλα στον Pastor, Gesch. d. Päpste, III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 21, σελ. 1057]. Όμως σύμφωνα με δύο επιστολές τού Τζιοβάννι Λούτσιντο Καττανέι (συγγενή τής Βαννότσα;), με ημερομηνία 30 Ιουνίου και 21 Αυγούστου 1499, ο Αλέξανδρος θεωρούσε τη γέννηση τού Γιοφφρέδο ως αποτέλεσμα απερισκεψίας τής Βαννότσα με τον σύζυγό της ή με άγνωστο εραστή και όντως ο Καττανέι ισχυρίζεται στην τελευταία επιστολή, ότι ο πάπας τού είχε πει «ότι ο τελευταίος (ο κύριος Γιοφφρέδο, που θεωρείται παιδί τού πάπα) δεν είναι παιδί του …!» [che quell’ultimo (Don Gilfredo, filiolo reputato del Papa) non era so filio …!].

Βλέπε Alessandro Luzio, «Isabella d’ Este e i Borgia», Archivio storico lombardo, 5^η σειρά, XLI (1914), 508-10 και στο ίδιο, XLII (1915), 428. 431, όπου οι τελευταίες παραπομπές αφορούν επιστολές τού Καττανέι προς τούς Γκονζάγκα στη Μάντουα. Ο Καττανέι καταγόταν από τη Μάντουα και ήταν απστολικός πρωτονοτάριος στη Ρώμη από το 1487 μέχρι τον θάνατό του το 1505.

[←7]: Sigismondo de’ Conti, II, 62-63. Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 318-19. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 384-86 και III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 27-29, σελ. 1059-60. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 346–48. O Φραντσέσκο ντέλλα Κάζα, Φλωρεντινός απεσταλμένος στη γαλλική αυλή (τότε στη Λυών), πληροφορούσε τον Πιέρο Μέδικο στις 13 Μαρτίου 1494, ότι οι γαλλικές ετοιμασίες για την εισβολή στην Ιταλία είχαν ολοκληρωθεί [Desjardins, I, 282-84]. Για την άφιξη στη Γαλλία και την υποδοχή τού Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε στη Λυών βλέπε Desjardins, I, 297, 299, 303, 307, ιδιαίτερα σελ. 310, 313, 392. στη Γαλλία πίστευαν ότι η εισβολή έπρεπε να αναβληθεί αν η Όστια περνούσε σε παπικά χέρια [χωρίς ημερομηνία επιστολή προς Πιέρο Μέδικο, στο ίδιο, I, 388].

[←8]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλο 2, με ημερομηνία 1 Απριλίου 1494:

«Άρχοντα Τούρκο: Με την άφιξη τού επιφανούς και διακεκριμένου άνδρα και έντιμου απεσταλμένου από την εξοχότητά σας, τού Κασίμ Τσαούς, λάβαμε επιστολές γεμάτες από αγάπη και ευσπλαχνία και διακηρύξεις τής καλής διάθεσης τής εξοχότητάς σας, για τις οποίες νιώσαμε πολύ ιανοποιημένοι και ευχαριστημένοι. Έχουμε επίσης πρόθεση, όσον αφορά την επίμονη σκέψη και τη διάθεσή σας για διατήρηση καλής ειρήνης με εμάς, που σημαίνει … ότι δεν χρείαζεται επίσης να διευκρινιστεί για τον πιστότατο και πολύ αγπημένο από εμάς γραμματέα μας, Αλβίζε Σαγκουντίνο, που επέστρεψε πρόσφατα από την Πύλη τής Εξοχότητάς σας».

(Domino Τurcο: Per la venuta al conspecto nostro del egregio homo et honorato orator de la Excellentia vostra, Cassaim Zaus, habiamo ricevuto lettere di quella piene de amore et charita et declaratione de la bona valitudine de vostra Excellentia, il che ne è stato de grande contento et apiacer. Habiamo etiam inteso per quelle la perseverante mente et dispositione sua a la conservatione de la bona pace nostra, la qual cossa … ne sia etiam sta de chiarita per el fidelissimo et da nui ben amato secretario nostro Aluvise [sic] Sagundino, noviter retornato da la Porta de la Excellentia vostra…)

Ο Βαγιαζήτ ενημέρωνε τον Σαγκουντίνο για την ενόχλησή τού (molesto), που Τούρκοι κουρσάροι ή τουλάχιστον υπήκοοι τής Πύλης επιτίθεντο στην ενετική ναυτιλία.

Έπρεπε να πουν επίσης στον σουλτάνο ότι ήσαν ενοχλημένοι από

«την εισβολή και τις κλοπές που έγιναν στα εδάφη μας τού Σιμπένικο [Σίμπενικ] και τού Τράου [Τρογίρ] από ανθρώπους σας και κυρίως από τον Σουλεϊμάν πασά, διοικητή τώρα τού σαντζακίου τής Κράινα…».

(le incursion et robarie facte sopra territorii nostri de Sibinicoet Trau per le zente sue, et maxime per Suliman Bassa, al presente sanzacho de Craina…)

Η Γερουσία ζητούσε αποζημίωση για τις ζημιές τις οποίες είχε προκαλέσει η πειρατεία σε Ενετούς πολίτες και υπήκοους και αποφάσισε να στείλει τον Σαγκουντίνο πίσω στην Ισταμπούλ μαζί με τoν Τούρκο απεσταλμένο, για να επιδιώξει πληρωμή τον εν λόγω ζημιών και να ζητήσει την απομάκρυνση τού ενοχλητικού Σουλεϊμάν μπέη από τα σύνορα τής Δημοκρατίας στη Δαλματία. Μολονότι μπορούσε να φανεί ότι οι Ενετοί υπήκοοι δεν ήσαν εντελώς αθώοι, όμως ο Σουλεϊμάν μπέης συμφώνησε να προχωρήσει σε αποζημιώσεις και να βελτιώσει τη συμπεριφορά του στο μέλλον και ο Σαγκουντίνο πήρε την οδηγία ότι η κυβέρνησή του θα ήταν ικανοποιημένη «αν επέστρεφαν όλα στην προηγούμενη κατάσταση και παρέμεναν αδρανή» (ut preterita cuncta recedant et sopita remaneant) [πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλα 11-12(23-24)].

Υπήρχαν οι συνηθισμένες φήμες εκείνη την άνοιξη, ότι τουρκική αρμάδα κατευθυνόταν στο Αιγαίο [στο ίδιο, φύλλο 8 (20)].

[←9]: Thuasne, Djem Sultan, σελ. 324-25, ο οποίος συνοψίζει μάλλον απρόσεχτα την οδηγία τού Μαξιμιλιανού προς τον Μπραϊζάχερ, την οποία έχει ο ίδιος δημοσιεύσει [στο ίδιο, παραρτ. υπ’ αριθ. 22, σελ. 441-45]. Υπάρχει χειρόγραφο αντίγραφο τού 17^ου αιώνα αυτού τού υλικού στo Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, τόμος 56, φύλλα 147 και εξής. Στις αρχές Ιουνίου (1494) ο Κάρολος Η’ όντως πήγε στη Βουργουνδία [Desjardins, I, 399-400; 403, 404-5], αλλά η προταθείσα προσωπική συνάντηση με τον Μαξιμιλιανό δεν πραγματοποιήθηκε [Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 340. 349-53]. Πρβλ. H. Ulmann, Kaiser Maximilian I, I (Στουτγκάρδη, 1884), 232-33, 269 και εξής.

[←10]: Desjardins, I, 399-400.

[←11]: Desjardins, I, 400-4, επιστολή γραμμένη στη Λυών στις 8 Ιουνίου 1494. Η επιδημία πανούκλας ήταν σοβαρή στην Προβηγκία (Provence) και στο Λανγκεντόκ (Languedoc). Στις 14 Ιουνίου είχε φτάσει στη Λυών [στο ίδιο, I, 406]. Ο Γάλλος ιερέας Γκυγιώμ Μπρισοννέ, επίσκοπος τού Σαιν Μαλό, είχε συγκεντρώσει αρχικό πολεμικό κονδύλι 600.000 δουκάτων, ενώ άλλες 800.000 αναμένονταν από τη φορολόγηση, επιπλέον των συνήθων εσόδων [Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 290, 297, 327-28 και πρβλ. σελ. 429-30].

[←12]: Desjardins, I, 404-5. Υπήρχαν καλοί λόγοι να πιστεύουν, ότι η εκστρατεία δεν θα διέσχιζε τις Άλπεις προς Ιταλία, παίρνοντας υπόψη τον αριθμό των μεγάλων φεουδαρχών και βασιλικών συμβούλων που έσερναν τα πόδια τους [Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 328 και εξής, 343 και εξής].

[←13]

Desjardins, I, 408 και πρβλ. σελ. 313 και εξής. O Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 181 έχει τονίσει τη σημασία τής τράπεζας Μεδίκων στη Λυών, ως «ενός είδους γραφείου πολιτικής πληροφόρησης επί των υποθέσεων τής Γαλλίας» (une sorte de bureau de renseignements politiques sur les affaires de France).

Σύμφωνα με τον Φιλίπ ντε Κομμίν, ο Καππόνι ήταν εχθρικός απέναντι στον Πιέρο Μέδικο και είχε μάλιστα συμβουλεύσει την απέλαση των Φλωρεντινών από τη Γαλλία [Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 7, επιμ. B. de Mandrot, 2 τόμοι, Παρίσι, 1901-3, II, 143]. Αυτό ήταν το τέλος τής τράπεζας των Μεδίκων στη Λυών, η οποία έκλεισε οριστικά τις πόρτες της μετά τον Αύγουστο τού 1497 [Raymond de Roover, The Rise και Decline of the. Medici Bank, 1197-1494, Νέα Υόρκη, 1966, σελ. 310-11]. Πρβλ. B. Buser, Die Beziehungen der Mediceer zu Frankreich wahrend der Jahre 1434-1494 …., Λειψία, 1879. σελ. 331-32. Όπως έγραφε από τη Λυών στις 3 Ιουλίου 1494 ο Κάρλο Μπαρμπιάνο, ο απεσταλμένος τού Λοντοβίκο Μόρο στη Γαλλία, η τράπεζα των Μεδίκων θα υφίστατο τεράστιες απώλειες,

«γιατί έχει να πληρώσει και να εισπράξει σε αυτό το βασίλειο μεγάλα χρηματικά ποσά, υπάρχουν περιορισμοί πληρωμής τού χρέους χωρίς διαστολή και δεν θα τούς επιτρέψουν να αντλήσουν πιστώσεις χωρίς μεγάλη δυσκολία» [στο ίδιο, σελ. 550].

(perchè havendo a pagare et ricevere in questo reame grande summa de dinari, sarano astrecti pagare el debito senza dilatione et li crediti non porrano ritrare senza grandissima difficultà)

O Μπαρμπιάνο συνεχίζει λέγοντας, ότι οι εκπρόσωποι των Μεδίκων είχαν μετακινηθεί από τη Λυών στo Σαμπερύ τής Σαβοϊας. Αν ο Λοντοβίκο ήθελε να τούς προκαλέσει ακόμη μεγαλύτερες ζημιές, ο Μπαρμπιάνο θα ζητούσε από τον Κάρολο Η’ να απαιτήσει από τη δούκισσα Μπλανς τής Σαβοϊας να τούς απελάσει «για να τούς προκαλέσει μεγαλύτερη ζημιά» (per darli magior perdita).

[←14]: Στις 2 Φεβρουαρίου 1494, ο Κάρολος Η’ είχε ζητήσει να σταματήσει ο Πιέρο Μέδικος την ταλάντευσή του και τη γενικά φιλο-ναπολιτάνικη πολιτική του και να εφοδιάσει τούς Γάλλους με τριακόσιες λόγχες, εκατό πεζούς και έξι γαλέρες όταν θα έφταναν στην Ιταλία [Desjardins, I, 362]. Πρβλ. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 277 και εξής, 353-56. 387.

[←15]: Πρβλ. Desjardins, I, 273, 362, 377, Giacomo Bosio, Militia di San Giovanni Gierosolimitani, II (1594), βιβλίο xv, σελ. 423, Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 295, 304, 305, 313-14, 335, 364, 373.

[←16]: V. Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, S. Petersburg, 1884, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1968, σελ. 290.

[←17]: Thuasne, Djem Sultan, σελ. 326, όπου παρέχεται παρεφθαρμένο κείμενο τής επιστολής τού πάπα, «γραμμένη στη Ρώμη στις 12 Μαΐου 1494» (datum Rome XII Maii 1494). Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 388 και σημείωση 1.

[←18]: Stefano Magno, Annali veneti στο C. N. Sathas (επιμ.), Documents inédits relatifs a l’ histoire de la Grèce au moyen age, 9 τόμοι, Παρίσι, 1880-90. ανατυπ. Aθήνα, 1972, VI, 241 και πρβλ. Hopf, Chron. gréco-romanes (1873, ανατυπ. 1966), σελ. 209, 482 ο οποίος ακολουθεί κείμενο τού Magno, που κάνει την κόρη τού Τζιοβάννι Κρίσπο τριών ετών. Για τούς Νικκολό ντα Κα Πέζαρο και Φραντσέσκο Μοροζίνι πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλο 37 (49).

[←19]

Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλο 26 (38), έγγραφο με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1494:

«Επειδή πρόσφατα έφυγε από αυτή τη ζωή o επιφανής πρώην άρχοντας Τζοβάννι Κρίσπο, δούκας τού Αρχιπελάγους, δεσμευμένος σε εμάς, που ακολουθούσε τα βήματα τού πατέρα του, τού παππού και των προγόνων και ήταν πάντα πιστότατος και πειθαρχικότατος στο κράτος μας, και άφησε τη γυναίκα του με ένα γιό ηλικίας δεκατριών ετών και μια κόρη οκτώ ετών, αποτελεί υποχρεώση τού αξιώματός σε αυτό το κράτος, το οποίο συνηθίζει στη διάρκεια τού χρόνου να αντιμετωπίζει ευνοϊκά τούς δικούς του πιο πιστούς και αξιόλογους, να πάρουμε υπόψη την τρυφερή ηλικία αυτών των ορφανών και τη σπουδαιότητα αυτών των νησιών, με τέτοιο τρόπο και μορφή, ώστε αυτό το δουκάτο να διοικείται καλά και να διατηρείται κάτω από τη σκιά μας…».

(Cum nuper ex hac vita migraverit illustrissimus quondam dominus Joannes Crispo, dux Egeopelagi, recommendatus noster, qui sequens vestigia patris, avi et maiorum suorum semper fidelissimus et in omnibus obsequentissimus fuit dominio nostro et reliquerit coniugem cum uno filio aetatis annorum XIII et una filia annorum octo, convenit officio status nostri, qui temper consuevit esse benignus erga eius fidelissimos et benemeritos, attenta tenera aetate ipsorum pupillorum et importantia illarum insularum dare modum et formam quod ille ducatus bene gubernetur et conservetur sub umbra nostra…)

[←20]: Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλο 26 (38).

[←21]: Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλα 37-38 (49-50), έγγραφο με ημερομηνία 30 Οκτωβρίου 1494 και πρβλ. Magno, Annali veneti στο Sathas, Documents inedits, V1, 241-42.

[←22]

Οι Ενετοί είχαν συγκλονιστεί με τα νέα

«που ο Κασίμ μπέης [αλλού Χασούμ μπέης], απεσταλμένος τού άρχοντα Τούρκου στον ανώτατο ποντίφηκα, έγραψε σε εμάς από την Αγκώνα, για την επίθεση που έκαναν άνδρες τού άρχοντα νομάρχη σε αγκωνίτικο έδαφος και τον συνέλαβαν ενώ κατευθυνόταν στη Ρώμη, από τον οποίο ορισμένοι από αυτούς τούς άνδρες άρπαξαν και δώρα, που προρίζονταν από τον άρχοντα Τούρκο τόσο για τον προαναφερθέντα ανώτατο ποντίφηκα όσο και για τον άρχοντα μαρκήσιο τής Μάντουα, καθώς και τα ρούχα αυτού τού απεσταλμένου…».

(quae Cossaymbei, orator domini Turci ad summum pontificem, ex Anchona scripsit ad nos de aggressu sibi facto per gentes domini prefecti super territorio anchonitano dum Romam versus iter arripuisset, a quibus quidem gentibus et munera tum ad summum pontificem suprascriptum tum ad illustrissimum dominum marchionem Mantuae destinata a domino Τurcο vestesque ipsius oratoris rapte fuere…)

Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλα 45-46 (57-58), από το κείμενο αποστολής [με ημερομηνία 20 Νοεμβρίου 1494], που υποβλήθηκε στη Γερουσία για τον Αλβίζε Σαγκουντίνο, τον οποίο κάποιοι γερουσιαστές ήθελαν να στείλουν στον Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε, για να διαμαρτυρηθεί για αυτή την αδικαιολόγητη επιθετικότητα εναντίον τού Τούρκου απεσταλμένου. Σύμφωνα με αυτή την αποστολή, την οποία δεν ενέκρινε η Γερουσία, ο Σαγκουντίνο έπρεπε να ζητήσει από τον ντέλλα Ρόβερε να προχωρήσει σε άμεση αποκατάσταση προς τον Τούρκο απεσταλμένο όλων όσα τού είχε αρπάξει. Όμως η Γερουσία ενέκρινε διαμαρτυρία προς τον ντέλλα Ρόβερε.

[←23]: Η ενέργεια τού Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε ήταν γνωστή στη Ρώμη ήδη από τις 18 Νοεμβρίου [Paolo Negri, «Le Missioni di Pandolfo Collenuccio a papa Alessandro VI (1494-1498)», Archivio della R. Società romana di storia patria, XXXIII (1910), έγγραφο υπ’ αριθ. xiv, σελ. 425-26].

[←24]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 320, 323, 327, 144-45. Marino Sanudo, La Spedizione di Carlo VIII in Italia, επιμ. Rinaldo Fulin στο Archivio veneto, παραρτ., 1873-82, σελ. 124-25. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 332. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 372-74.

Η Βενετία έκανε μεγάλη εντύπωση στον Κομμίν, ο οποίος έχει αφήσει διάσημη περιγραφή τής πόλης, των κατοίκων της, τού πλούτου, των μοναστηριών, των πλούσιων κτιρίων, των διπλωματικών εθίμων κλπ. [Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 18. επιμ. B. de Mandrot, II, 206 και εξής].

[←25]

Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 86, δερματόδετος τόμος χαρακτηρισμένος B. XXXIII, υπ’ αριθ. 17, φύλλο 47, επιστολή γραμμένη στη Μάντουα στις 14 Ιανουαρίου 1495 και υπογραφόμενη από «τον σκλάβο και υπηρέτη σας Φραντσέσκο [Γκονζάγκα], μαρκήσιο τής Μάντουα, με τα δικά του χέρια» (El vostro schiavo et servitore Francesco [Gonzaga], marchese de Mantua, de manu propria).

Βλέπε γενικά H.J. Kissling, Sultan Bayezid’s II, Beziehungen zu Markgraf Francesco II, von Gonzaga, Μόναχο, 1965, σελ. 39-46.

[←26]: V. V. Makušev, Monumenta historica slavorum meridionalium, II (Bελιγράδι, 1882), σελ. 202-3, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη τον Ιούνιο τού 1494, από άγνωστo προς τον Λοντοβίκο Μόρο στο Μιλάνο. Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 14, σημείωση 102.

[←27]: Pastor, Gesich. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 388-90, σημείωση 2. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 479-80. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 334-35.

[←28]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II (1884), 202–6 και επιμ. Celani, I, στο RISS, XXXII, μέρος 1, fasc. 6, 1910), 547-50. To κείμενο τού Μπούρχαρτ προέρχεται από κατάθεση τού ίδιου τού Μποκκιάρντι, στην οποία ανέφερε (κάτω από απειλή), ότι παρέλαβε την αποστολή του προφορικά από τον πάπα τον Ιούλιο τού 1494, παρόλο που το παπικό διαπιστευτήριο σημείωμα προς την Πύλη έχει ημερομηνία Ιουνίου όπως παρέχεται στον Sanudo, Spedizione di Carlo VIII in Italia, επιμ. R. Fulin, σελ. 42-46. Μάλιστα έχουμε μαρτυρία συγχρόνου, κατά την οποία

«…στις αρχές αυτού τού μήνα [Ιούνιου 1494] η αγιότητά του ο κύριός μας [Αλέξανδρος ΣΤ’] έστειλε τον Τζόρτζιο Μποκκιάρντι, αδελφό τού αρχιεπίσκοπου τής Αρλ, στον Τούρκο, για να πάρει τα 40.000 δουκάτα…»

[Makusev, II, 202, αναφερόμενο πιο πάνω, στη σημείωση 26].

(…al principio del mese presente la Santita del Nostro Signore mando Giorgio Bogiardo, fratello dell’arcivescovo de Arles, al Τurcο per haver li quaranta milia ducati…)

To αντίγραφο τής κατάθεσης τού Μποκκιάρντι, το οποίο ο Μπούρχαρτ ενσωμάτωσε στο δικό του Ημερολόγιο (Diarium), είχε αντιγραφεί από κάποιον Φίλιππο ντε Πατριάρκι, νοτάριο από το Φορλί, «από πρωτότυπο από τη Σενιγάλια» (ex originali ex Senogallia) [κείμενο Celani, I, 550, γραμμή 26] και έχει ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1494 στη Φλωρεντία. Κατά την ημερομηνία αυτή ο καρδινάλιος ντέλλα Ρόβερε βρισκόταν ο ίδιος στη Φλωρεντία με τον Κάρολο Η’ [Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 480]. Έχουμε σημειώσει πιο πάνω τα (μεταγενέστερα) αντίγραφα των παπικών οδηγιών προς Μποκκιάρντι στo Arch. Segr. Vaticano, Fondo Pio, Reg. 124 (προηγουμένως 222), φύλλα 9-12 και στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. lat. 13.451, φύλλα 76-78.

[←29]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 206-8 και επιμ. Celani, I, 550-53. Tις επιστολές αυτές είχε μεταφράσει από τα ελληνικά στα λατινικά ο «μορφωμένος κύριος [Ιωάννης] Λάσκαρις, Έλληνας» (eruditus vir [Ioannes] Lascarus, natione grecus) για τον νοτάριο Φίλιππο ντε Πατριάρκι, ο οποίος υπέγραφε τα κείμενα. Η τέταρτη επιστολή τού σουλτάνου προς τον πάπα, που συνιστά την προαγωγή τού Νικκολό Τσίμπο σε καρδινάλιο, έχει λανθασμένα ημερομηνία «XVIII decembris» στον Thuasne, II, 208. O Ιανός Λάσκαρις είχε μόλις δημοσιεύσει την έκδοσή του τής ανθολογίας τού Μάξιμου Πλανούδη στη Φλωρεντία [Thuasne, Djem Sultan, σελ. 338]. Τρεις από αυτές τις επιστολές υπάρχουν σε χειρόγραφο αντίγραφο στo Arch. Segr. Vaticano, Fondo Pio, Reg. 124 (προηγουμένως 222), φύλλα 12-14.

Ο Λατίνος ποιητής Μιχαήλ Μαρούλλος Ταρχανειώτης (Tarcagnota), καταγόμενος από την Κωνσταντινούπολη, βοήθησε τον Λάσκαρι στη μετάφραση. Για τον Μαρούλλο βλέπε τη σημείωση στην έκδοση Celani τού Burchard, I, 553. Η σύζυγος τού Μαρούλλου, η Αλεσσάντρα Σκάλα, υπήρξε αντικείμενο εκδικητικού πάθους τού Πολιτσιάνο [πρβλ. Borje Knos, Un Ambassadeur del hellenisme, Janus Lascaris, et la tradition greco-byzantine dans l’humanisme francais, Uppsala, 1945, σελ. 67 και εξής και Sergio Bertelli, «Machiavelli and Soderini», Renaissance Quarterly, XXVIII (1975), 3-4]. O Knos, ό. π., σελ. 74, ακολουθώντας το κατώτερο κείμενο τού Μπούρχαρτ, που παρέχεται στον Heinrich Heidenheimer, «Die Korrespondenz Sultan Bajazet’s II. mit Papst Alexander VI.» Zeitschrift für Kirchengeschichte, V (1882), 532-33, πιστεύει ότι οι «τέσσερις προαναφερόμενες επιστολές είχαν γραφεί στην τουρκική γλώσσα…» (suprascriptae quaternae litterae erant scriptae sermone Turcico …) και ότι ο Ιανός Λάσκαρις, «τις μετέφρασε από τα τουρκικά» (verse aussi dans le turc), πράγμα που δεν είναι σωστό. Ενώ το κείμενο τού Τhuasne [II, 208] δεν παρέχει τη γλώσσα στην οποία είχαν γραφεί οι επιστολές, ο Celani [I, 552] γράφει «στην ελληνική γλώσσα» (sermone greco), όπως ασφαλώς συνέβη. Στηριζόμενος σε κακές μεταγραφές κειμένων τού Μπούρχαρτ, ο Knos [σελ. 74], όπως και ο Heidenheimer, αποτυγχάνει επίσης να αντιληφθεί, ότι ο «κάποιος Μαρσέλ από την Κωνσταντινούπολη» (un certain Marcelle de Constantinople) είναι στην πραγματικότητα ο ποιητής Μαρούλλος, με τον οποίο έχει μόλις ασχοληθεί [σελ. 68 και εξής]. Αν και γενικά ευανάγνωστη, η μονογραφία τού Knos περιέχει μερικά ατυχή ιστορικά λάθη.

[←30]: Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 388 90, σημείωση 2, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 338-39. Celani, I, 547-48, σημείωση 5, Wm. H. Woodward, Cesare Borgia, Λονδίνο, 1913, σελ. 72-73 και πρβλ. τις παραπομπές σε Pfeffermann και Kissling στην επόμενη σημείωση.

[←31]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 209-10 και επιμ. Celani, I, 553-54. Tο κείμενο στον Μπούρχαρτ καταλήγει με τη γραμματειακή εγγραφή τού Φίλιππο ντε Πατριάρκι, γραμμένη στη Φλωρεντία στο Φραγκισκανό Μοναστήρι τής Σάντα Κρότσε στις 25 Νοεμβρίου 1494. Λεγόταν ότι το πρωτότυπο ήταν γραμμένο με λατινικά γράμματα στην ιταλική γλώσσα «σε μακρύ φύλλο χαρτιού με τον τουρκικό τρόπο, που είχε στο πάνω μέρος τη σφραγίδα τού Μεγάλου Τούρκου χρυσή και στο κάτω μαύρη». Ο Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 46-47 παρέχει το κείμενο στα ιταλικά, με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου. Υπάρχει επίσης στον Angiolello και στα Lettere di principi, II, φύλλο 3, που αναφέρονται από τον Thuasne. Πρβλ. επίσης A. Ciaconius, Vitae et res gestae pont. roman., επιμ. A. Oldoinus, III (1677), στήλη 163, λατινική εκδοχή με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1494, Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 146, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 339-40, Hans Pfeffermann, Die Zusammenarbeit d. Renaissancepapste mit den Turken, Winterthur, 1946, σελ. 109-11, Kissling, Sultan Bajezid’s II. Beziehungen zu Markgraf Francesco II. von Gonzaga, σελ. 42-43. Η (πέμπτη) επιστολή τής 15^ης Σεπτεμβρίου, σωστά χρονολογημένη, διατηρείται επίσης σε μεταγενέστερο αντίγραφο στo Arch. Segr. Vaticano, Fondo Pio, Reg. 124 (προηγουμένως 222), φύλλα 14-15. Τέσσερις από τις πέντε αυτές επιστολές παρέχονται σε άλλο μεταγενέστερο χειρόγραφο στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. lat. 13.451. φύλλα 79-82, περιλαμβανομένης τής εν λόγω επιστολής.

[←32]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 27, σελ. 668-69, Alessandro Bracci προς τούς Φλωρεντινούς Dieci di Balia, γραμμένη στην Περούτζια στις 8 Απριλίου 1497. Πρβλ. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 477-79, Adolf Gottlob, «Der Legat Raimund Peraudi», Historisches fahrbuch, VI (1885), 456-57, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 339.

To εντυπωσιακό επεισόδιο τής Σινιγκάλια ερέθιζε για πολύ καιρό το συνήθως ανενόχλητο μυαλό τού Αλέξανδρου ΣΤ’. Ύστερα από τον θάνατο τού Καρόλου Η’ και την άνοδο τού Λουδοβίκου ΙΒ΄στον γαλλικό θρόνο (την άνοιξη τού 1498), ο Aλέξανδρος έστειλε νούντσιους στη Γαλλία, για να μεταφέρουν προς το νέο βασιλιά τις συνήθεις εκφράσεις θλίψης για τον θάνατο τού προκατόχου του. Ο πάπας διαβεβαίωνε τον Λουδοβίκο για την ισχυρή επιθυμία του να προωθήσει τη σταυροφορία και εξέφραζε τη διακαή ελπίδα, ότι ο Λουδοβίκος θα έμπαινε επικεφαλής εκστρατείας εναντίον των Τούρκων [Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. II, τόμος 56, φύλλα 311-314], ενώ ταυτόχρονε κατήγγειλε τον Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε στον βασιλιά:

«Αν χρειάζεται να αναφερθεί [και η Μεγαλειότητά του πιθανώς θα το ανέφερε!], να υποδείξετε στην Αυτού Μεγαλειότητα ότι ο νομάρχης [Τζιοβάννι] όχι μόνο διέπραξε δημόσια ληστεία σε δική μας γη εναντίον δικού μας απεσταλμένου, τον οποίο έκλεισε στη φυλακή, αλλά και εναντίον τού απεσταλμένου τού Τούρκου ηγεμόνα διέπραξε, εκείνα τα 40.000 χρυσά φλουριά για τα έξοδα τού αδελφού του, για τη φρούρηση των οποίων είχαμε υποστεί μεγάλη δαπάνη, ενώ έκλεψε και άλλα χρήματα και δώρα σε μεγάλες ποσότητες. Αλλά επίσης δικοί μας άνδρες και ο Μπαρτολομμέο Σέρρα, οδηγός τους και εξ αίματος συγγενής μας, περνώντας από εδάφη μας εισέβαλαν, λεηλάτησαν, λαφυραγώγησαν και πήραν ομήρους, εκδηλώνοντας προφανή εξέγερση».

(Si mentionem fecerit, significabitis Majestati sue quod prefectus non solum publicam rapinam in terris nostris contra nuntios nostros, quos in carcere inclusit, et contra legatum Turchorum principis commisit, illi quadraginta millia florenorum auri pro expensis fratris, quem apud nos magna cum impensa custodiri faciebamus, et alias pecuniarum et bonorum magni valoris quantitates auferendo. Verum etiam gentes nostras et Bartholomeum Serram, illarum ductorem et sanguine nobis coniunctum, per terras nostras iter facientes, invadendo, spoliando, et captivos detinendo, se in rebellionem manifestam erexit…)

Ο Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε προσπαθούσε επίσης να αμαυρώσει τη φήμη τού πάπα, τού «ψεύτη μηχανορράφου … που διαμορφώνει εναντίον μας αυτό που αισθανόμαστε για τούς Τούρκους» (falsi machinationibus … contra nos fingens quod cum Turcis sentiremus).

Είχε αφοριστεί και τού είχαν στερήσει το αξίωμα τού νομάρχη, τούς τίτλους του και διάφορα φέουδα. Ζητούσε από το Λουδιβίκο ΙΑ’ να μη δείξει καμία εύνοια για έναν τέτοιο στασιαστή [στο ίδιο, φύλλο 314]. Tο κείμενο αυτό, όπως πολλά άλλα, καθιστά σαφές, ότι ο Τζιοβάννι άρπαξε 40.000 φλουριά (ή δουκάτα) από τον Τούρκο απεσταλμένο Κασίμ μπέη, όχι 80.000, δηλαδή «διπλό ετήσιο επίδομα για τον Τζεμ σουλτάν» (doppeltes Jahrgeld fur Dschem-Sultan), όπως αναφέρεται από τον Kissling, Sultan Bajezid’s II. Beziehungen zu Markgraf Francesco II. von Gonzaga, σελ. 40, 42.

[←33]: Desjardins, I, 459-60, επιστολή στις 9 Oκτωβρίου 1494 προς τον Πιέρο Μέδικο: ο Βαλόρι, τώρα Φλωρεντινός απεσταλμένος στον Αλφόνσο τής Νάπολης, βρισκόταν με τον βασιλιά στο επιτελείο του στην Τερρατσίνα. Πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 330 και Sa’d-ad-Din, «Aventures du prince Gem» στο Journal asiatique, IX (1826, ανατυπ. 1965), 170 71, για τον περιορισμό τού Τζεμ σουλτάν στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο.

[←34]: Bosio, Militia di San Giovanni Gierosolimitano, II (1594), βιβλίο xiv, σελ. 421. Ο Τζεμ σουλτάν, έχοντας από καιρό συνηθίσει τούς Γάλλους Ιωαννίτες φρουρούς του, λυπόταν βλέποντάς τους να φεύγουν, ενώ έγραψε και αυτός στον ντ’ Ωμπουσσόν ευχαριστήρια επιστολή για τις υπηρεσίες τους [στο ίδιο, σελ. 421-22]. Όμως ο Καταλανός πάπας διατήρησε ένα μέλος τής συνήθους φρουράς τού Τζεμ, ένα Καταλανό ονομαζόμενο Αντόνιο ντε Σάντο Μαρτίνο [πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 330-31, σημείωση 5, σχετικά με πληρωμή προς Αντόνιο για τη φρούρηση τού Τούρκου, με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1495].

[←35]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 180-85 και επιμ. Celani, I, 529-33. Giovanni Soranzo, Il Tempo di Alessandro VI Papa e di Fra Girolamo Savanarola, Μιλάνο, 1960, σελ. 96-97.

[←36]

Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 50 και εξής. Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 6, επιμ. B. de Mandrot, II, 135 και εξής. Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 23, σελ. 644-45. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 369-70, 376, 384, 387. Bosio, II (1594), βιβλίο xiv, σελ. 420. Desjardins, I, 467 και εξής, 478 και εξής. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-I (ανατυπ. 1955), 390 και Nicola Barone, «Notizie storiche», Arch. stor. per le province napoletane, XIV (1889), 180-81 και εξής.

Παρόλο που ο Αλφόνσο και οι σύμβουλοί του αναγνώριζαν τη σημασία τής κατάληψης τής Γένουας, εφ’ όσον ήταν δυνατή [Desjardins, I, 449], ο ναπολιτάνικος στόλος υπό τον Φεντερίγο έφτασε στα γενουάτικα ύδατα πολύ αργά για να επιχειρήσει κατάληψη τής πόλης, την οποία ελβετικά και λομβαρδικά στρατεύματα είχαν ήδη καταλάβει για λογαριασμό των Γάλλων. Μάλιστα ο δούκας τής Ορλεάνης είχε φτάσει στη Γένουα ταυτόχρονα με τον στόλο τού Φεντερίγο [Delaborde, ό. π., σελ. 384]. Ο Αλφόνσο όμως δεν είχε υποτιμήσει τη δυσκολία τής επιχείρησης και είχε προβλέψει την αποτυχία χωρίς σημαντική φλωρεντινή και παπική βοήθεια [Desjardins, I, 463, 465-66 και αλλού].

[←37]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 186 και επιμ. Celani, I, 534, Sigismondo de’ Conti, Storie, II (1883), 65-66, Paolo Negri, «Missioni di Pandolfo Collenuccio …», Arch. della R. Società romana di storia patria, XXXVI (1910), έγγραφο υπ’ αριθ. iii, σελ. 401-2, επιστολή στις 19 Σεπτεμβρίου 1494 από τον Παντόλφο Κολλενούτσιο, τον Φερραρέζο απεσταλμένο στη Ρώμη, προς τον δούκα Έρκολε ντ’ Έστε:

«…τα νέα τής απώλειας τής Όστιας, για τα οποία αυτός που την παρέδωσε [ο Αλέξανδρος ΣΤ’] δεν είχε βρεθεί σε μεγαλύτερη αναταραχή, όπως λένε».

(… la nova de la perdita de Ostia, qual li dede tanta turbatione che più non si po’ dire…)

[←38]: O Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 189-92 και επιμ. Celani, I, 536-38 παρέχει το κείμενο τής απαγόρευσης, το οποίο δημοσιεύτηκε «τη Δευτέρα 6 και την Τρίτη 7 Οκτωβρίου 1494» (die lune VI et martis VII mensis octobris 1494). Ο Τζιρολάμο Τουτταβίλλα ήταν φυσικός γιος τού εκλιπόντος Γάλλου καρδινάλιου Γκυγιώμ ντ’ Ετουβίλ. Στις 13 Oκτωβρίου το σπίτι του στη Ρώμη όπως και εκείνο τού Πρόσπερο Κολόννα, κατεδαφίστηκαν επειδή δεν εμφανίστηκαν ενώπιον τού υπαρχηγού τής φρουράς [στο ίδιο, I, 539]. Οι Κολλονέζι, ο Σαβέλλι και ο Τουτταβίλλα είχαν βρεθεί στην υπηρεσία τού Καρόλου Η’ για κάποιο διάστημα [Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 366-67, 419-20]. Η σταδιοδρομία τού Τουτταβίλλα είναι γνωστή [βλέπε Celani, 1, 536-37, σημείωση 4].

[←39]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 194 και ιδιαίτερα η επιστολή τού Φλωρεντινού απεσταλμένου Αντόνιο Γκουιντότι στις 2 Νοεμβρίου (1494) προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) [στο ίδιο, II, 191-95, σημείωση] και επιμ. Celani, I, 540, με την ίδια επιστολή [στο ίδιο, I, 540-41, σημείωση 3. Sigismondo de’ Conti, II, 83].

[←40]

Thuasne, Burchard Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 24, σελ. 646-47, επιστολή τού Αντόνιο Γκουιντότι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), γραμμένη στη Ρώμη στις 3 Νοεμβρίου 1494. Ο Γκουιντότι σημειώνει επίσης, ότι μερικοί άνθρωποι πίστευαν, ότι ο πάπας έπρεπε να σταθεί στο πλευρό τού Αλφόνσο, επειδή ο γιος του Χουάν βρισκόταν στην Ισπανία και ο Γιοφφρέδο βρισκόταν στη Νάπολη. Άλλοι πίστευαν ότι θα ενδώσει και ότι γρήγορα θα κάνει συμφωνία με τούς Γάλλους. Πρβλ. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 477-78.

O Παντόλφο Κολλενούτσιο, ο Φερραρέζος απεσταλμένος στη Ρώμη, πληροφορούσε τον Έρκολε ντ’ Έστε για τη συνάντηση τού Ασκάνιο με τον πάπα: «Οι διασκέψεις τους ήσαν εκτεταμένες και μεγάλες…» (Li ragionamenti fra loro furono longhissimi e grandi …), στη διάρκεια των οποίων

«ο πάπας προσφέρθηκε να πάει προσωπικά ο ίδιος και με όλη τη δύναμη τής εκκλησίας μαζί με τον χριστιανικότατο βασιλιά εναντίον τού Τούρκου»

(el papa se offere andar lui in persona e con tucto il potere de la Chiesa col christianissimo re contra el Turcho)

[Negri, «Missioni di P. Collenuccio …», Arch. della R. Società romana di storia patria, xxxiii, έγγραφο υπ’ αριθ. xi, σελ. 415-16, με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1494]. Όμως ο Κάρολος Η’ πήγαινε στη Νάπολη πριν «να κινηθεί προς την Ελλάδα» (el passare in Grecia), πράγμα που δεν ικανοποιούσε τον πάπα.>

[←41]: Από επιστολή στις 22 Ιανουαρίου 1495, δημοσιευμένη από τον Cesare Foucard, «Proposta di pubblicazione di carteggio diplomatico» [degli Estensi], Arch. stor. per le province napoletane, IV (1879), 753, 795. O Foucard ήταν διευθυντής τού Arch. di Stato di Modena, πλούσιας βιβλιοθήκης των αρχεία των δουκών Έστε τής Φερράρα. Συναρπαστική εικόνα των συνθηκών στη Ρώμη και στην παπική κούρτη παρέχεται από τις επιστολές άλλου Φερραρέζου απεσταλμένου, τού Π. Κολλενούτσιο, στον Paolo Negri, «Le Missioni di Pandolfo Collenuccio a papa Alessandro VI …», Arch. della R. Società romana di storia patria XXXIII (1910), 333-439, με δεκαεννέα επιστολές από τις 12 Σεπτεμβρίου 1494 μέχρι τις 25 Δεκεμβρίου 1498 [στο ίδιο, σελ. 387 και εξής], απευθυνόμενες όλες στον δούκα Έρκολε Α’.

[←42]: Thuasne, Djem Sultan, σελ. 327-28, Pastor, Gesch. d. Päpste, III- 1 (ανατυπ. 1955). 391-92. Για τον αριθμό των ανδρών που στρατολογήθηκαν στις γαλλικές χερσαίες και ναυτικές δυνάμεις, βλέπε ιδιαίτερα Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 324-27, ο οποίος έχει περιγράψει όλες τις πτυχές τής γαλλικής εισβολής με μεγάλη λεπτομέρεια [σελ. 395 και εξής]. Πρβλ. επίσης Pastor, III-l, 393 και εξής και Carlo Cipolla, Storia delle Signorie italiane dal 1313 al 1530, 2 τόμοι σε 1, Μιλάνο, 1881, II, ιδιαίτερα σελ. 701-41. O Sigismondo de’ Conti, II, 86 γράφει ότι ο γαλλικός στρατός αριθμούσε περίπου 40.000 άνδρες. Ο Commines ανιχνεύει την πορεία τής ιταλικής εκστρατείας τού Καρόλου Η’ με κάποια λεπτομέρεια στα απομνημονεύματά του, Memoires. Για τον τρόπο που σκέφτονταν τότε στη Γαλλία, βλέπε γενικά Αugustin Renaudet, Prereforme et humanisme a Paris pendant les premieres guerres d’ ltalie (1494-1517), 2^η εκδ., Παρίσι, 1953 (Bibliotheque Elzevirienne), ενώ για τις πνευματικές ανησυχίες στα χρόνια μετά το 1494, στο ίδιο, σελ. 205 και εξής. Για τις δυνάμεις και τούς ελιγμούς των αντιτιθεμένων δυνάμεων στην Ιταλία, πρβλ. Piero Pieri, Il Rinascimento e la crisi militate Ιtaliana, Τορίνο, 1952, σελ. 324 και εξής.

[←43]: Bosio, II (1594), βιβλίο xv, σελ. 423. Για την επιθυμία τού Καρόλου Η’ να προσελκύσει τον μεγάλο μάγιστρο Ντ’ Ωμπουσσόν στη Ρώμη για διαβούλευση σχετική με τις «υποθέσεις τής Τουρκίας» (les affaires de la Turquie), πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 328, 329.

[←44]: Σπ. Π. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, IV (Athens, 1930), 301-2, 302-3, έγγραφα γραμμένα στη Laval στις 31 Οκτωβρίου 1491 και πρβλ. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 226. Ο Aνδρέας εισέπραξε «το ποσό των 143 λιρών και 15 σόλιδων τής Τουρ« (la somme de sept vings trois livres quinze solz tournois). Είχε δωρίσει στον Κάρολο ένα άσπρο γεράκι (autour blanc), πιθανώς θηλυκό μεγάλο γεράκι (peregrine) [Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 667]. Ο Λάμπρος, ό. π. IV, 297 και εξής, δημοσιεύει αρκετά έγγραφα σχετικά με τον Aνδρέα. Ο B. de Mandrot, Memoires de Philippe de Commynes, II, 203, σημείωση 3 επαναλαμβάνει τα λάθη τού Delaborde, ό. π., σελ. 226, 404, ότι ο Ανδρέας είχε κληθεί στην Tours από την Κωνσταντινούπολη (!) και τού υποσχέθηκε αργότερα την «αντεκχώρηση» τής Σερβίας (!).

[←45]: Σπ. Π. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, IV, 303-4, έγγραφο γραμμένο στο Montils-les-Tours στις 16 Δεκεμβρίου 1491.

[←46]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 238, 272, 281, 297 και II, 65, 104, όπου η τελευταία αναφορά αφορά τον εορτασμό τού Πάσχα (30 Mαρτίου) τού 1494 και επιμ. Celani, I, 180-81, 207, 215, 227, 416 («dispotus»), 468. Ακολούθως, στις 31 Δεκεμβρίου 1497, ο Aνδρέας είχε λόγο να διαμαρτύρεται στον πάπα σε λειτουργία εσπερινού, ότι η συνήθης θέση του αμέσως μετά τούς καρδινάλιους είχε δοθεί σε επισκέπτη δούκα [Celani, II, 67, γραμμές 31-36, πρβλ. στο ίδιο, II, 153, 162]. Η λυπηρή εμφάνιση τού Ανδρέα στα χωρία τού Μπούρχαρτ και σε αριθμό άλλων κειμένων τής εποχής αποτελεί, εκ των πραγμάτων, το τελευταίο κεφάλαιο στη μακρά ιστορία τού Βυζαντίου.

[←47]: Πρβλ. Σπ. Π. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά IV, 297-98, 305-6. Αν μπορούμε να συγκρίνουμε την κοινωνική θέση των πελατών τού Ανδρέα, όπως αυτοί αντιπροσωπεύονται από την πρώτη παραχώρηση (13 Απριλίου 1483) σε αντίθεση με την δεύτερη (12 Μαΐου, 22 Ιουλίου 1493), θα φαινόταν ότι τόσο η ποιότητα των πελατών του όσο και το ποσό τής αμοιβής του, υποχωρούσαν καθώς περνούσαν τα χρόνια. Η πρώτη παραχώρηση, που έδινε στην οικογένεια Μανρίκε το δικαίωμα να χρησιμοποιεί τα οικόσημα και τα διακριτικά των Παλαιολόγων, να δημιουργεί παλατινούς κόμητες, να χρίζει ιππότες και να νομιμοποιεί νόθα, πρωτοδημοσιεύτηκε από τον W. Regel, «Chrysobull of the Εmperor Andreas Palaeologus of 13 Αpril, 1483» (στα ρωσικά), Vizantiiskii Vremennik, I (1894), 151-58.

[←48]: Η χορήγηση παπικής σύνταξης στον Ανδρέα Παλαιολόγο «από τα έσοδα τής στυπτηρίας» (super introitibus alumerie), που ήσαν αφιερωμένα στη «σταυροφορία», «γραμμένη στη Ρώμη στον Άγιο Πέτρο το έτος κλπ. 1474, μια μέρα πρις τις νόνες Ιουλίου, κατά το τρίτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum anno, etc., MCCCCLXXIIIΙ pridie nonas Iulii, pont. nostri anno tercio), δηλαδή στις 6 Ιουλίου 1474, υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 563, φύλλα 122-123.

[←49]

Etienne de Foncemagne, «Sur quelques Circonstances du voyage de Charles VIII en Italie …», στο Memoires de litterature, tires des registres de l’Academie Royale des Inscriptions et Belles-Lettres, XVII (Παρίσι, 1751), ιδιαίτερα σελ. 558-78, όπου το λατινικό κείμενο τής πράξης παραχώρησης τού Ανδρέα παρέχεται στις σελ. 572-77. Tο έγγραφο αυτό αποσπάστηκε από το συμβολαιογραφικό μητρώο τού Καμίλλο Μπενινμπένε (συμβολαιογράφου στη Ρώμη από το 1467 μέχρι τo 1505) στο Archivio Collegiale di Campidoglio (έπρεπε να υπάρχει στο φύλλο 839 στο μητρώο τού Μπενινμπένε, όπου στη θέση του τοποθετήθηκε αντίγραφο). Αυτή η λεηλασία των Αρχείων τού Καπιτωλίου επιτεύχθηκε με εντολή τού πάπα Βενέδικτου ΙΔ’ στις 9 Οκτωβρίου 1740, ύστερα από αίτημα τού Πων Ιππολύτ ντε Μπωβιγιέρ (Paul Hippolyte de Beauvilliers), δούκα τού Σαιν Αινιάν (S. Aignan), Γάλλου πρεσβευτή στην Αγία Έδρα. Tο έγγραφο δωρήθηκε στον Λουδοβίκο ΙΕ’ ως κάτι σπάνιο και τοποθετήθηκε στη Bibliotheque du Roi. Ο Foncemagne εξασφάλισε αντίγραφό του. Ο C. de Cherrier, Histoire de Charles VIII, 2 τόμοι, Παρίσι, 1870, I, 443-44, 491-92 παρέχει συνοπτική περίληψη τού εγγράφου, αλλά γράφει εσφαλμένα ότι ο Κάρολος επρόκειτο να παλινορθώσει τον Ανδρέα στο δεσποτάτο τής Σερβίας και όχι τού Μορέως. O Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 403-4, ο οποίος παρέπεμπε στον Foncemagne αλλά είχε διαβάσει τον Cherrier, κάνει το ίδιο λάθος.

Αφού οι προϋποθέσεις τής εκχώρησης τού Ανδρέα δεν τέθηκαν ποτέ σε εφαρμογή, ήσαν προφανώς άκυρες και στη διαθήκη του με ημερομηνία 7 Απριλίου 1502 ο Aνδρέας κληροδοτούσε τα αυτοκρατορικά του δικαιώματα στον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα τής Ισπανίας. Πρβλ. Geronimo Zurita, Anales de Aragon, V: Historia del Rey Don Hernando el Catolico, Saragossa, 1670, βιβλίο i, κεφ. 40, φύλλο 50, βιβλίο iv, κεφ. 39, φύλλα 109-110. Για τον Καμίλλο Μπενινμπένε (Beneimbene) βλέπε Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 631. Εμφανίζεται επίσης δέκα περίπου φορές στο Ημερολόγιο (Diarium) τού Γιόχαν Μπούρχαρτ [βλέπε το ευρετήριο στην έκδοση E. Celani στο νέο Muratori», RISS XXXII, μέρος 1, fascc. 12-13 (Μπολώνια, 1940) = τόμος II, σελ. 552] και είναι πρώτος στον κατάλογο των «νομικών συμβούλων αποστολικών γραμμάτων» (sollicitatores literarum apostolicarum) που παρέχεται από τον Μπούρχαρτ τον Μάιο τού 1497 [επιμ. Thuasne, II, 373 και επιμ. Celani, II, 29]. Ο Μπενινμπένε ήταν γνωστή φυσιογνωμία στη Ρώμη και φίλος των Βοργία.

Ένας από τούς διαδόχους τού Ανδρέα Παλαιολόγου ως δεσπότης Μορέως προκάλεσε μεγάλα προβλήματα πρωτοκόλλου το 1518, όταν προσκάλεσε τον πάπα Λέοντα Ι’ να γίνει κουμπάρος (comparer) και δέκα καρδινάλιους προσωπικά να παρακολουθήσουν τη βάφτιση τού γιου τού Τζιοβάννι Μαρτίνο Λεονάρντο στην εκκλησία τού Σαν Μάρκο στη Ρώμη. Bλέπε Paride Grassi, Diarium Curiae Romanae, επιμ. Christ. G. Hoffmann, Nova scriptorum ac monumentorum … collectio, I (Λειψία, 1731), 418-20. Aυτός ο δεσπότης ίσως ήταν ο Κωνσταντίνος Κομνηνός, ο οποίος υπηρετούσε ως «διοικητής τής πόλης» (capitaneus urbis) και καταγόταν «από τούς ηγεμόνες τής Μακεδονίας» [στο ίδιο, I, 478]. Στο Cod. Vat. lat. 5.250, φύλλο 176 βρήκα σημείωση για την παρακάτω επιτύμβια πλάκα στην «εκκλησία των 12 Αποστόλων» (in ecclesia XII Apostolorum):

Αν η Λουκρητία «Παλαιολογίνα» πέθανε στις 2 Σεπτεμβρίου 1487 έχοντας ζήσει σαρανταεννέα χρόνια, επτά μήνες και δώδεκα μέρες, τότε είχε γεννηθεί στις 21-22 Ιανουαρίου 1438. Όποιος λοιπόν και αν ήταν πατέρας της, δεν ήταν ο δεσπότης Aνδρέας, ο οποίος γεννήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1453 κατά τον Γεώργιο Σφραντζή [Χρονικόν στην PG 156, 1060D και επιμ. V. Grecu, Georgios Sphrantzes: Memorii (1401-1477) στο anexa Pseudo-Phrantzes … , Βουκουρέστι, 1966, σελ. 96, γραμμές 7-9]:

Στις 17 Ιανουαρίου τού ίδιου έτους [1453] γεννήθηκε ο κυρ Ανδρέας Παλαιολόγος, ο διάδοχος και κληρονόμος τής Παλαιολόγειας δυναστείας,

«Καὶ τῇ ιζ-ῃ τοῦ Ἰαννουαρίου μηνὸς τοῦ αὐτοῦ [ξα-ου] ἔτους ἐγεννήθη καὶ ὁ τῶν Παλαιολόγων γένους διάδοχος καὶ κληρονόμος ὁ κὺρ Ἀνδρέας ὁ Παλαιολόγος»,

αλλά και τον Ψευδο-Σφραντζή [III, 3, CSHB, Βόννη, σελ. 236, γραμμές 8-13, επιμ. Grecu, σελ. 380, γραμμές 25-28]:

«Καὶ τῇ ιζ-ῃ τοῦ Ἰαννουαρίου μηνὸς τοῦ αὐτοῦ [τοῦ ξα-ου] ἔτους ἐγεννήθη καὶ ὁ τῶν Παλαιολόγων γένους καὶ τῆς βασιλείας διάδοχος καὶ τοῦ τῶν Ῥωμαίων μικροῦ τούτου σπινθῆρος κληρονόμος, ὁ κὺρ Ἀνδρέας ὁ Παλαιόλογος, ὁ υἱὸς τοῦ δεσπότου κὺρ Θωμᾶ τοῦ πορφυρογεννήτου».

Εν προκειμένω ξα’ ἔτος είναι το έτος 6961 από κτίσεως κόσμου, την οποία τοποθετούσαν στο έτος 5508 π.Χ. και επομένως ήταν το έτος 1453 μ.Χ.

[←50]: Foncemagne, ό. π., σελ. 572-73. Παρεμπιπτόντως, στα μέσα τού 18^ου αιώνα, ο Foncemagne γνώριζε πολλά για το γαλλικό χειρόγραφο τού Diarium τού Burchard, στο ίδιο, σελ. 597-606.

[←51]: Τού Μαξιμιλιανού τού άρεσε να ονειρεύεται ότι ήταν αυτοκράτορας στην Ανατολή καθώς και στη Δύση. Πρβλ. H. Ulmann, Kaiser Maximilian I., I (1884), 205, 268, 272.

[←52]: Πρβλ. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 404, 406. Η λαϊκή φήμη παρουσίαζε τον βασιλιά τής Γαλλίας και τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό ως σταυροφόρους, οι οποίοι επρόκειτο «να κατακτήσουν την Ιερουσαλήμ για την Αγία Μητέρα Εκκλησία» (a conquistare Jerusalem a la Sancta Madre Giesia) [Diario ferrarese, στο RISS, XXIV, μέρος 7 (1933), σελ. 136]. Ο Μαξιμιλιανός δεν έκανε για σταυροφόρος, ενώ o Antonio Marongiu, «Carlo VIII e la sua crociata (come problema storiografico)» στο Luigi de Rosa, Ricerche storiche ed economiche in memoria di Corrado Barbagallo, II (Νάπολη, 1970), 237-58, δεν έχει καμία αμφιβολία ότι οι σταυροφορικές διακηρύξεις τού Καρόλου αποτελούσαν απλώς προπαγάνδα και ότι ποτέ δεν σκέφτηκε σοβαρά να ξεκινήσει ανατολική εκστρατεία.

[←53]: Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 145. Σύμφωνα με επιστολη τού Φίλιππο Βαλόρι προς τον Πιέρο Μέδικο, γραμμένη στην Τερρατσίνα στις 20 Οκτωβρίου 1494, ο σουλτάνος απειλούσε να επιτεθεί στους Ενετούς, αν εκείνοι δεν διεκήρυσσαν την υποστήριξή τους προς τον Αλφόνσο και τον πάπα [Desjardins, I (1859), 477]. Καθώς η γαλλική εκστρατεία προχωρούσε, ο Βαγιαζήτ πρόσθετε στο ναυτικό του εξοπλισμό [Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 158]. Υπάρχει συνοπτική περιγραφή των οθωμανικών ναυτικών δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια τής Βασιλείας τού Βαγιαζήτ στον Hans Joachim Kissling, «Betrachtungen über die Flottenpolitik Sultan Bajezids II. (1481-1512)», Saeculum, XX (Μόναχο, 1909), 35-43 και βλέπε επίσης Hans-Albrecht von Burski, Kemal Re’is: Ein Beitrag zur Geschichte der Turkiscken Flotte, diss. CSHB, Βόννη, 1928.

[←54]: Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 337-40. Πρβλ. Buser, Die Beziehungen Der Mediceer Zu Frankreich Wahrend Der Jahre 1434-1494, σελ. 327-30, 545-46. Tο βασανιστικό σκεπτικό πίσω από τη διπλοπροσωπία τού Λοντοβίκο Μόρο εξηγείται σε επιστολή που έγραψε προς τον Ασκάνιο από το Βιτζεβάνο στις 18 Μαρτίου 1494, την οποία ο Delaborde, σελ. 338 μεταφράζει από το κείμενο που βρίσκεται στα Mιλανέζικα Αρχεία. Ο Κάρολος Η’ όντως σκεφτόταν να θέσει την Τοσκάνη κάτω από την εξουσία τού Λοντοβίκο στις αρχές Απριλίου 1494 [στο ίδιο, σελ. 354]. Για την προδοσία τού Λοντοβίκο απέναντι στον Κάρολο Η’ πρβλ. Delaborde, σελ. 530 και εξής, στην ανάγνωση τού έργου τού οποίου αντιλαμβάνεται κανείς κάποιο μέτρο γαλλικού εθνικισμού, το οποίο κάποιες φορές χρωματίζει ορισμένες κρίσεις του.

[←55]: Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 344-45, 378-82, 412, 438, 502.

[←56]: Desjardins, I, 512 και βλέπε γενικά Arturo Segre, «Lodovico Sforza detto il Moro e la Repubblica di Venezia dall’ autunno 1494 alla primavera 1495», Archivio storico lombardo, 3^η σειρά, XVIII (anno XXIX, 1902), 249-317, ιδιαίτερα σελ. 261 και εξής, 287 και εξής, XX (ann. XXX), 33-109, 368-443, με παράρτημα τεσσάρων εγγράφων. Στα μέσα Φεβρουαρίου 1495 ο Λοντοβίκο Μόρο είπε στον Σεμπαστιάνο Μπαντοέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στο Mιλάνο, ότι είχε δανείσει στον Γάλλο βασιλιά 180.000 (ή 182.000) δουκάτα [στο ίδιο, σελ. 82, 101].

[←57]: Desjardins, I, 523.

[←58]: G. L. Moncallero, «Documenti inediti sulla guerra di Romagna del 1494», Rinascimento, IV (1953), 233-61, V (1954), 45-79 και VI (1955), 3-74 και πρβλ. Pier Desiderio Pasolini, Caterina Sforza, 3 τόμοι, Ρώμη, 1893, I, 338 και εξής και III, ιδιαίτερα έγγραφα 524-60, σελ. 207-25.

[←59]: Desjardins, I, 587 και πρβλ. επιστολές Bibbiena όπως έχουν δημοσιευτεί από τον Moncallero στο Rinascimento, VI, 68-73. Για την προέλαση τού Καρόλου Η’ στην Ιταλία αφού διέσχισε τις Άλπεις, σημειώστε A. Segre, «Lodovico Sforza detto il Moro…», Arch. stor. lombardo, XVIII (ann. XXIX), 279 και εξής.

[←60]: Desjardins, I, 589. Ο Κάρολος λεγόταν ότι βρισκόταν τότε στο Ποντρέμολι.

[←61]: Desjardins, I, 591 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλα 33 (45) και εξής.

[←62]: Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 430-36, Cipolla, Le Signorie italiane dal 1313 al 1530, II, 704. Ο Λοντοβίκο Μόρο είχε ματαίως ελπίσει ότι θα τού παραχωρούνταν η Πίζα, η Σαρτσάνα και η Πιετρασάντα [Delaborde, σελ. 430, 438, 449]. Πρβλ. Diario ferrarese στο RISS, XXIV 7, σελ. 137 και Negri, «Missioni di P. Collenuccio…», Arch. della R. Società romana di storia patria XXXIII, έγγραφο υπ’ αριθ. x, σελ. 412-13, με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1494.

[←63]

O Joseph Calmette, «La légation du cardinal de Sienne auprès de Charles VIII (1494)», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire, XXII (1902), 361-77 δημοσιεύει οκτώ επιστολές από τον καρδινάλιο Πικκολομίνι προς τον Αλέξανδρο ΣΤ’, με ημερομηνία από 29 Oκτωβρίου μέχρι 4 Δεκεμβρίου 1494. Ο Calmette πιστεύει ότι η αναφορά «να φύγει από αυτή την πόλη πριν από την τέταρτη ώρα» (ingressus in hanc urbem, qui intra quartam horam futurus erat) [στο ίδιο, ep. v, σελ. 371], εννοεί ότι ο Πικκολομίνι είπε έτσι «να φύγω από τη Λούκκα εντός τεσσάρων ωρών» (a quitter Lucques dans un delai de quatre heures) [σελ. 363], το οποίο πιστεύω ότι θα είχε γραφεί όχι «intra quartam horam» αλλά «intra quattuor horas» (και μάλλον θα είχε διατυπωθεί διαφορετικά).

Τον Δεκέμβριο η τετάρτη ώρα ήταν περίπου στις 9:00 μ.μ., πριν από την οποία ο Κάρολος θα εισερχόταν στη Λούκκα. Για την πτώση τού Πιέρο Μέδικου, τις δραστηριότητες τού Σαβοναρόλα και το τέλος τού καθεστώτος των Μεδίκων στη Φλωρεντία, βλέπε Nicolai Rubinstein, «Politics and Constitution in Florence at the End of the Fifteenth Century» στο E. F. Jacob (επιμ.), Italian Renaissance Studies, Λονδίνο, 1960, σελ. 148-83 και πρβλ. Rubinstein, The Government of Florence under the Medici (1134 to 1494), Οξφόρδη, 1966, σελ. 232-35.

[←64]: Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 443-47, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 397, Cipolla, Le Signorie italiane, II, 704-5, Thuasne, Djem Sultan (1892), σελ. 332-33, Cherrier, Hist. de Charles VIII, II, 12, Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 323, Sigismondo de’ Conti, Storie, II (1883), 71-72, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 110, J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins de la grande armée d’ Italie commandée par Charles VIII (1494-1495), Ναντ και Παρίσι, 1866. σελ. 84-90, Negri, «Missioni di P. Collenuccio …» Arch. della R. Società romana di storia patria, XXXIII, έγγραφο υπ’ αριθ. xii, σελ. 419-20. Για τη σταδιοδρομία τού Piccolomini βλέπε την προσεκτική μελέτη τού Alfred A. Strnad, «Francesco Todeschini-Piccolomini, Politik und Mazenatentum im Quattrocento», Romische historische Mitteilungen, VIII-IX (1964-66), 101-425 και για την αποστολή του στον Κάρολο Η’ στο ίδιο, σελ. 373-79.

[←65]: Negri, «Missioni di P. Collenuccio …», έγγραφο υπ’ αριθ. xiii, σελ. 421-22, με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1494 και πρβλ. υπ’ αριθ. xiv.

[←66]: Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 447-51 και πρβλ. Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 9, επιμ. B. de Mandrot, II, 157 και εξής, Vittorio Fanucci, «Le Relazioni tra Pisa e Carlo VIII», Annali della R. Scuola normale superiore di Pisa, X (=XVI, 1894). 1-83 με δεκατρία έγγραφα.

[←67]: Η συνθήκη δημοσιεύθηκε από τον Gino Capponi, «Capitoli fatti dalla Città di Firenze col re Carlo VIII, a di 25 di novembre del 1494», Arch. stor. italiano, I (1842), 362-75 και ανατυπώθηκε στον Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 25, σελ. 647-56. O Burchard, στο ίδιο, II, 195-96 και επιμ. Celani, I, 541-52 γνώριζε τούς όρους τής συνθήκης, αλλά πίστευε ότι ο βασιλιάς θα έπαιρνε 130.000 φλουριά. Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1813), 324-25, Desjardins, I, 601-6, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 133-37, Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 470 77, Pastor, Hist. Popes, V. 439, όπου εκ παραδρομής η αποζημίωση τού Καρόλου Η’ παρέχεται ως 12.000 φλουριά, αλλά το ποσό παρέχεται σωστά ως 120.000 στο Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 398.

[←68]

Tο λατινικό κείμενο τού μανιφέστου τού Καρόλου Η’ στις 22 Νοεμβρίου 1494 παρέχεται στους Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 196-98 και επιμ. Celani, I, 542-43, Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 325-27, Sigismondo de’ Conti, II, 73-76 και πρβλ. J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins (1866), σελ. 101-3, Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 480-81, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 333, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 398-99.

Είναι πιθανό, ότι η ευσεβής έμφαση που δινόταν ατη διακήρυξη στη σταυροφορία εμπνεόταν από τη γνώση, ότι ο Αλέξανδρος ΣΤ’ βρισκόταν σε διαπραγματεύσεις με τον σουλτάνο Βαγιαζήτ, όπως φαινόταν από τις επιστολές τις οποίες ο Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε είχε μόλις αρπάξει από τον παπικό εκπρόσωπο Τζόρτζιο Μποκκιάρντι, παρόλο που o Thuasne, Djem Sultan, σελ. 340, αρνείται να κάνει αυτή τη σύνδεση.

[←69]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 198-99 και επιμ. Celani, I, 543-44.

[←70]: Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 438.

[←71]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 124-25, S. Romanin, Storia documentata di Venezia, V (Βενετία, 1856), 50, Delaborde, Expedition, σελ. 481-82. O Sa’d-ad-Din, «Aventures du prince Gem», Journal asiatique, IX (1826, ανατυπ. 1965), 170 αναφέρει ότι ο Κάρολος Η’ έκανε την εκστρατεία του στην Ιταλία κυρίως για να ελευθερώσει τον Τζέμ σουλτάν από τον πάπα, αλλά σημειώνει επίση ότι ο Κάρολος σχεδίαζε να επιτεθεί στους Τούρκους.

[←72]: Calmette, «La legation du cardinal de Sienne», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire, XXII, επ. viii, σελ. 375-77: «…Χαιρετισμούς στη Μεγαλειότητά σας εξ ονόματος τής Αγιότητάς του…» (…Salutavi Majestatem suam Sanctitatis vestre nomine …), όπως έγραφε ο Πικκολομίνι στον πάπα την ίδια μέρα (4 Δεκεμβρίου). H Elena Vecchi-Pinto, «La missione del Card. Francesco Piccolomini legato pontificio presso Carlo VIII», Arch. della R. Deputatione romana di storia patria, LXVIII (νέα σειρά, XI, 1945), 97-110 δημοσιεύει μια «Ομιλία προς τον βασιλιά των Γάλλων» (Oratio ad regem Francorum), αναμφίβολα την προσφώνηση που σκόπευε να κάνει ο Πικκολομίνι προς τον Κάρολο Η’ στη Λούκκα (στις 8 ή 9 Νοεμβρίου), αλλά για την οποία δεν τού δόθηκε η ευκαιρία. Τοποθετεί μεγάλη έμφαση στον τουρκικό κίνδυνο [στο ίδιο, σελ. 106 και εξής]: «Δεν αγνοεί η βασιλική σάς υψηλότητα, ότι οι Τούρκοι είναι γείτονες των ακτών τής Ιταλίας. Από την Αυλώνα, από το Σκουτάρι [Σκόδρα], από την Ήπειρο, μια νύχτα θα καταπλεύσουν στο Μπρίντιζι, στον Υδρούντα [Οτράντο], στον Τάραντα» (Quam vicini sint Italiae littoribus Turci non ignorat regia tua Celsitudo. Ex Aulona, ex Scutari, ex Εpyro una nocte Brundusium, Idrontum, Tarentum navigatur).

[←73]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 144-48, Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 11, επιμ. B. de Mandrot, II, 167-68, Delaborde, Expedition, σελ. 489-90. 494, Pastor, Gesch d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 401-2 και III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 30, σελ. 1060-61, επιστολή τού Τζόρτζιο Μπρονιόλο, απεσταλμένου τής Μάντουα στη Ρώμη, με ημερομηνία 29 Νοεμβρίου 1494, Negri, «Missioni di Ρ. Collenuccio …, Arch. della R. Societa romana di storia patria, XXXIII, έγγραφο υπ’ αριθ. xvi, σελ. 432: «Υπάρχει καλό νέο για κάποιους, ότι η κυρία Ιουλία έγινε καλά … και έρχεται στη Ρώμη και λέγεται ότι την Κυριακή [30 Νοεμβρίου 1494] θα εγκατασταθεί στο παλάτι» (Una optima novella c’è per alcuno, che madama Iulia se è ricuperata, … et è venuta in Roma, e dicesi che domenica de nocte allogiò in palazzo).

[←74]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 200 και επιμ. Celani, I, 545, Negri, «Missioni di P. Collenuccio …», Arch. della R. Società romana di storia patria, XXXIII, έγγραφα υπ’ αριθ. xvii-xviii, σελ. 432-35, επιστολές με ημερομηνία 3 και 8 Δεκεμβρίου πριν από τη θέση τού Ασκάνιο υπό περιορισμό, Delaborde, Expedition, σελ. 495-99, όπου στη σελ. 498 η ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου αποτελεί λάθος αντί τού 9 Δεκεμβρίου. Ο Λοντοβίκο Μόρο ήταν έξαλλος με τη σύλληψη τού Ασκάνιο, ο οποίος ελευθερώθηκε στις 25 Δεκεμβρίου. Πρβλ. σημείωση 2 τού Thuasne, στο Burchard, ό. π. και Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 149-52, Romanin, Venezia, V, 56-59, Delaborde, σελ. 499-501 και Segre, «Lodovico Sforza …» Arch. stor. lombardo, XVIII (ann. XXIX. 1902), 302-17. O Λουνάτι δεν κατόρθωσε να πείσει τον Φαμπρίτσιο Κολόννα να παραδώσει τo φρούριο τής Όστια σε παπική δύναμη. O Woodward, Cesare Borgia, σελ. 74, νομίζει ότι ο Τουτταβίλλα, τον οποίο αποκαλεί Jerome d’ Estouteville, ήταν καρδινάλιος.

[←75]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 200 και επιμ. Celani, I, 545, τού οποίου το κείμενο ακολουθώ, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 149-50, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 402 3, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 340-41.

[←76]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 201-2 και επιμ. Celani, I, 546-47. Ο πάπας έκανε επίσης έκκληση προς τούς Ισπανούς στη Ρώμη να συγκροτήσουν ειδικό σώμα για την υπεράσπιση τής πόλης.

[←77]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 154.

[←78]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 211-13 και επιμ. Celani, I, 555-56, Η επιστολή Περάουντι έχει ημερομηνία «από το Φορμέλλο, αυτή τη μέρα, 23 Δεκεμβρίου» (ex Formello, hac die XXIII Decembris). Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 84-85. Σε κάθε περίπτωση υπήρχε συνεχής αναφορά στην προβλεπόμενη «ιερή εκστρατεία εναντίον των απίστων» (sancta expeditione contra infideles) τού Καρόλου [Segre, «Lodovico Sforza…», Arch. Stor. lombardo, XVIII (ann. XXIX, 1902), 314-15]. O Αλφόνσο Β΄ είχε απευθύνει έκκληση προς τον σουλτάνο για βοήθεια [στο ίδιο, XX (ann. XXX. 1903), 34-35], η οποία λεγόταν ότι βρισκόταν καθ’ οδόν.

[←79]: Πρβλ. Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 148-49, Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 504-5, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 405, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 342-43. Tα «άρθρα τής συμφωνίας» (capitula foederis) μεταξύ Αλέξανδρου ΣΤ’ και Φερραντίνο για λογαριασμό τού πατέρα του, που πρόβλεπαν διαφυγή τού πάπα στο βασίλειο τής Νάπολης με σύνταξη 50.000 δουκάτων, υπάρχουν στον A. Theiner, Codex diplomaticus dominii temporalis Sanctae Sedis, III (Ρώμη, 1862, ανατυπ. Φρανκφούρτη, 1964), υπ’ αριθ. 426, σελ. 510-11, έγγραφο γραμμένο στη Ρώμη στις 25 Δεκεμβρίου 1495 (1494). Ο πάπας αποδέχθηκε, αλλά ποτέ δεν υπέγραψε, τα διάφορα άρθρα τής συνθήκης.

[←80]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 214-15, με παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 656-57 και επιμ. Celani, I, 556-57, Diario ferrarese στο RISS, XXIV-7 (1933), σελ. 136, J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 145, Delaborde, Expedition, σελ. 505, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 344, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 405-6. O Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 161 γράφει ότι ο πάπας βρήκε την ευκαιρία όταν προσήλθε ο Φερραντίνο να τού ζητήσει άδεια αναχώρησης, να τού απονείμει τον τίτλο τού δούκα τής Καλαβρίας, ως τελική χειρονομία φιλίας προς τον οίκο τής Αραγωνίας. Μολονότι οι Φερραντίνο και καρδινάλιος Ασκάνιο βρίσκονταν σε αντίθετες πλευρές, όμως ο τελευταίος ήταν θείος του και, όπως προκύπτει από τον Sanudo, ό. π., όχι προσωπικά εχθρικός απέναντί του, γι’ αυτό και ο καρδινάλιος τον συνόδευσε κατά την αναχώρησή του από την παπική κούρτη. Ο Ασκάνιο είχε μάλιστα ελευθερωθεί κατόπιν αιτήματος τού πατέρα τού Φερραντίνο, τού Αλφόνσο Β΄. Η Τερρατσίνα αποτελούσε στην παραγματικότητα εκκλησιαστική επικράτεια τότε, αλλά είχε καταληφθεί από τον Αλφόνσο τής Νάπολης κατόπιν συμφωνίας με τον πάπα.

[←81]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 215 και επιμ. Celani, I, 557-58. Για τον Marshal de Gié σημειώστε U. Chevalier, Repertoire des sources historiques du moyen age: bio-bibliographie, 2^η εκδ., 2 τόμοι, Παρίσι, 1905-7, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1960. II, στήλες 4052-53, ο οποίος αποτελεί την πηγή τού Celani, ό. π., σημείωση 4.

[←82]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 162, Delaborde, Expedition, σελ. 505-6, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 344-45 και Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 658-59.

[←83]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 216-17, με παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 656 και εξής και επιμ. Celani, I, 558-59, τού οποίου το κείμενο διαφέρει ελαφρά από εκείνο τού Thuasne. Sigismondo de’ Conti, II, 85-87. Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 162-64, που μιλά για την «αστρολογική γνώμη» (opinione astrologica), η οποία παρακινούσε τον Κάρολο Η’ να εισέλθει στη Ρώμη κατά την τελευταία μάλλον και όχι την πρώτη ημέρα τού έτους.

Η σύγχρονη Βία ντελ Κόρσο ήταν τότε η Βία Λάτα, τής οποίας το όνομα διατηρεί η εκκλησία τής Σάντα Μαρία ιν Βία Λάτα (επί τής Κόρσο). Πρβλ. Delaborde, Expedition, σελ. 507-8, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 344-45, Pastor, Hist. Popes, V. 450-52 και Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955). 407-9. Στην αγγλική μετάφραση τού Pastor, V, 454 γίνεται εσφαλμένη αναφορά στο «υπόγειο πέρασμα προς το Κάστρο τού Σαντ’ Άντζελο», αλλά στην πραγματικότητα ο Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l, 410 μιλά για «το καλυμένο πέρασμα προς το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο» (der bedeckte Gang in die Engelsburg), που είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα.

[←84]: O Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 218 και επιμ. Celani, I, 560 βρίσκει πολύ καλή τη συμπεριφορά των Γάλλων, αλλά το σπίτι του δεν ήταν ένα από εκείνα που διαλέχτηκαν για να τούς στεγάσουν, αν και κατάφερε να διώξει τούς ανεπιθύμητους επισκέπτες του [στο ίδιο, Thuasne, II, 219, Celani, I, 561-62]. Tο σπίτι τής Βαννότσα ντε Κατανέι, τής μητέρας τού Τσέζαρε Βοργία, λεηλατήθηκε επίσης [Thuasne, II, 220, Celani, I, 562]. Πρβλ. Delaborde, Expedition, σελ. 508-9. Για την είσοδο των 5.000 Ελβετών βλέπε Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 166, που γράφει ότι περισσότερα από 30.000 άτομα εισήλθαν στη Ρώμη με τον Κάρολο Η’.

[←85]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 235-36 και επιμ. Celani, I, 573.

[←86]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 218 και επιμ. Celani, I, 560, που γράφει ότι οι Γάλλοι μετέτρεψαν σε χοιροστάσιο το Παλάτσο Σαν Μάρκο. Ο Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 166 67 σημειώνει επίσης τον μικρό σεβασμό που έδειξαν οι Γάλλοι απέναντι στους καρδινάλιους, ενώ παρέχει πλήρη κατάλογο των μελών τού Ιερού Κολλέγιου το 1494-1495 [σελ. 168-69].

[←87]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 220 και επιμ. Celani, I, 564, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 171. Πρβλ. Diario ferrarese στο RISS, XXIV-7 (1933), σελ. 136.

[←88]: Πρβλ. Segre, «Lodovico Sforza …», Arch. stor. lombardo, 3^η σειρά, XX (ann. XXX, 1903), 40-46 και εξής, 84 και εξής.

[←89]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 167, 170-71. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 220 και επιμ. Celani, I, 564, για τη μετακίνηση τού πάπα στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο. Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 329-30. J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 147-48. Delaborde, Expedition, σελ. 511-15. Pastor, Gesich. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 409-11. και III 2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 31–33, σελ. 1061-62. Πέρα από την Τσιβιταβέκια και την Όστια, γαλλικές φρουρές μπήκαν σε διάφορες πόλεις στο Μάρκε τής Αγκώνας και στο Πατριμόνιο τού Αγίου Πέτρου στην Τοσκάνη.

[←90]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 220-21 και επιμ. Celani, I, 564-65. J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins de la grande armée d’ ltalie commandée par Charles VIII (1494-1495), Ναντ και Παρίσι, 1866, σελ. 134-43. Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 184. Sigismondo de’ Conti, II, 91-92, Diario ferrarese στο RISS, XXIV-7 (1933), σελ. 136-37. Delaborde, Expedition, σελ. 516-17. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 348-49. Pastor, Gesch. d. Päpste, III–l (ανατυπ. 1955), 412-14.

Η συμφωνία μεταξύ Αλέξανδρου ΣΤ’ και Καρόλου Η’ δεν υπογράφηκε επισήμως μέχρι τις 15 Ιανουαρίου 1495 [για γαλλικό κείμενο βλέπε έκδοση Τhuasne τού Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 661-66]. Το γαλλικό κείμενο παρέχεται επίσης στον Giuseppe Molini, Documenti di storia Ιtaliana, I (Φλωρεντία, 1836), 22-28. Η συμφωνία άφηνε τον Ασκάνιο Σφόρτσα στα κρύα τού λουτρού, παρά το γεγονός ότι ο Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε διατηρούσε το φρούριο στην Όστια, τη λεγατινή αποστολή στην Αβινιόν και όλα τα επιδόματα και την περιουσία του [Segre, «Lodovico Sforza …», Arch. stor. Lombardo, 3^η σειρά, XX (ann. XXX, 1903), 52-57, 61 και εξής].

[←91]

Μολονότι ο Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 518 γράφει ότι στις 16 Ιανουαρίου ο Αλέξανδρος ΣΤ’ επέστρεψε στο Βατικανό από το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο «από κλειστή στοά» (par la galerie couverte), για εικόνα τής οποίας βλέπε Emilio Lavagnino, Le Chateau Saint-Ange, Ρώμη, 1950, εικ. 7, όμως ο Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 221-22 και επιμ. Celani, I, 565 αναφέρει ότι επέστρεψε «περπατώντας ή από ανοιχτό διάδρομο» (deambulatorium sive curritorium discoopertum), πράγμα που υποδεικνύει ότι χρησιμοποίησε το πάνω πέρασμα ανάμεσα στις πολεμίστρες, για το οποίο βλέπε Lavagnino, ό. π., εικ. 5.

Κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών τής παρουσίας τού Καρόλου Η’ στη Ρώμη, ο πάπας πηγαινοερχόταν συχνά ανάμεσα στο Βατικανό και το Καστέλλο «από τη σκεπασμένη διάβαση» (per la via coperta), σύμφωνα με επιστολή τού απεσταλμένου τής Μάντουα Τζόρτζιο Μπρονιόλο με ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1495 [Pastor, Gesch. d. Päpste, III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 31, σελ. 1061], γιατί τότε προφανώς επιθυμούσε τη μεγαλύτερη ασφάλεια και μυστικότητα τού εσωτερικού διαδρόμου.

[←92]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 221–23 και επιμ. Celani, I, 565-66. Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 185-86. J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 153-54. Foucard στο Arch. stor. per le province napoletane, IV (1879), 791-92, επιστολή τού απεσταλμένου των Έστε Τζιαν-Αντρέα Μποκκάκκιο, επίσκοπου τής Μόντενα, προς τον δούκα τής Φερράρα, με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1495. Η προαγωγή τού Μπρισοννέ σε καρδινάλιο ήταν τουλάχιστον ασυνήθιστη. Ο Agostino Patrizzi και ο ίδιος ο Burchard έχουν προσδιορίσει τις κανονικές διαδικασίες στο Caeremoniale romanum (τού 1488), που έχει δημοσιευτεί από τον Cristoforo Marcello, Rituum ecclesiasticorum sive sacrarum caerimoniarum SS. Romanae Ecclesiae libri tres non ante impressi, Βενετία, 1516, ανατυπ. Ridgewood, N. J., 1965, φύλλα xxxix και εξής, όπου η διατύπωση «με εξουσιοδότηση τού Παντοδύναμου Πατέρα» (Auctoritate Dei Patris omnipotentis) [sic] κλπ. υπάρχει στο φύλλο xxxixv. Ο Μπρισοννέ έγινε αρχιεπίσκοπος τής Ρεμς τον Αύγουστο τού 1497 [Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), 23, 223] και πήρε το αββαείο τού Σαιν Ζερμαίν-ντε–Πρε τέσσερα χρόνια αργότερα. Είχε πάρει ιερατικά αξιώματα μετά τον θάνατο τής συζύγου του [πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 14, σημείωση 100]. Ο γιός του, που ονομαζόταν επίσης Γκυγιώμ Μπρισοννέ, έγινε με τη σειρά του επίσκοπος Λοντέβ και Μω και διαδέχθηκε τον πατέρα του ως ηγούμενος τού Σαιν Ζερμαίν [Michel Veissiere, «Guillaume Briçonnet, abbe renovateur de Saint-Germain-des-Prex (1507-1534)», Revue d’ histoire de l’eglise de France, LX (1974), 65-84].

[←93]: Πρβλ. Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 284, 294, 330, 519.

[←94]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 224 και επιμ. Celani, I, 566-67.

[←95]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 226 και επιμ. Celani, I, 567-68. Bλέπε τα «Άρθρα που συμφωνήθηκαν μεταξύ τού Αγίου πατέρα μας πάπα και τού χριστιανικότατου βασιλιά» (Articles entre nostre saint pere le pape et le roy tres chrestien accordez) στον Thuasne, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 662, συνθήκη με ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1495, για το οποίο πρβλ. Djem Sultan, σελ. 351-52. Ο Αλέξανδρος ΣΤ’ χορήγησε στους στασιαστές καρδινάλιους και στους συμμάχους τους μεταξύ των Κολοννέζι, Σαβέλλι και Βιτέλλι γενική αμνηστεία, αλλά o Τζιοβάννι ντέλλα Ρόβερε, ο νομάρχης τής Ρώμης, έπρεπε να δώσει στον πάπα τα 40.000 δουκάτα που είχε πάρει από τον Τούρκο απεσταλμένο και τον Μποκκιάρντι κοντά στη Σινιγκάλια [Thuasne, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 26, σελ. 663-64].

Ως εγγύηση ότι ο Κάρολος Η’ και οι Γάλλοι ευγενείς θα τηρούσαν τις υποσχέσεις τους σχετικά με τον Τζεμ σουλτάν, ο πάπας ήθελε να κρατήσει τριάντα έως σαράντα Γάλλους κυρίους και ιεράρχες ως ομήρους, ενώ ο Πρόεδρος de Ganay ήθελε να περιορίσει τον αριθμό, σύμφωνα με τον Μπούρχαρτ, «σε δέκα μόνο άτομα» [Diarium, επιμ. Thuasne, II, 226 και επιμ. Celani, I, 568], όπου όλα φαίνονται αντίθετα προς τις συμφωνίες τού 1488, με τις οποίες οι Γάλλοι παρέδωσαν τον Τζεμ στον Iννοκέντιο Η’. Δεν υπήρξε συμφωνία για τον αριθμό των Γάλλων ομήρων που θα παρέμεναν στην παπική κούρτη.

[←96]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 226-30 και επιμ. Celani, I, 568–70, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 186, J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 156.

[←97]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 233 και επιμ. Celani, I, 572, ο οποίος δεν ήταν παρών στη σκηνή. Πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 354.

[←98]: Burchard, Diarium. επιμ. Thuasne, II, 233 και επιμ. Celani, 1, 572. Οι συνθήκες ήσαν πολύ κακές για εβδομάδες, μάλιστα πολύ πριν από την είσοδο τού βασιλιά στην πόλη. Πρβλ. Negri, «Missioni di P. Collenuccio …», Arch. della R. Societa romana di storia patria, XXXIII, έγγραφο υπ’ αριθ. xviii, σελ. 434-35, με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1404.

[←99]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 188.

[←100]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 235 και επιμ. Celani, I, 573, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 190, 192, ο οποίος τοποθετεί την παράδοση τού Τζεμ σουλτάν στους Γάλλους στις 26 Ιανουαρίου και πιστεύει παρεμπιπτόντως, ότι αν ο Τζεμ εξασφάλιζε τον οθωμανικό θρόνο, «… ολόκληρη η Χριστιανοσύνη και όλος ο κόσμος, θα είχαν τέτοια πραγματική θλίψη» (…tutta la christianità, ymo tutto el mondo, di questo haria sentito afflitione).

Πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 355-56.

[←101]

Sanudo, Spedizione. επιμ. R. Fulin. σελ. 188. Λεγόταν εσφαλμένα, ότι ο Κάρολος Η’ είχε κόψει νομίσματα με την επιγραφή «Κάρολος αυτοκράτωρ» (Carolus imperator). Τέτoιες εικαζόμενες αυτοκρατορικές προθέσεις είχαν προκαλέσει την οργή των Γερμανών [Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 329]. O Delaborde, Expedition, σελ. 405 αναπαράγει ένα ανούσιο πορτραίτο τού Καρόλου Η’ με τα αυτοκρατορικά διακριτικά, από τη συλλογή Gaignieres τής Bibliotheque Nationale. Ο Φερραρέζος απεσταλμένος στην αυλή τής Νάπολης, ο Σιγκισμόντο Καντέλμο, έγραφε στον δούκα Έρκολε, ότι ο Κάρολος είχε περιβληθεί με το ναπολιτάνικο βασίλειο και είχε γίνει αυτοκράτορας τής Κωνσταντινούπολης, «με τον οποίο τίτλο τού είχε παραχωρήσει ο δεσπότης όλα τα δικαιώματά του, έναντι ετήσιας σύνταξης 5.000 δουκάτων» [Cesare Foucard, Carteggio diplomatico, Νaples, 1879, σελ. 46], το οποίο, όπως πολλές από τις πληροφορίες τού πρεσβευτή, ήταν σε μεγάλο βαθμό λάθος. Πρβλ. επίσης Foucard στο Arch. stor. per le province napoletane, IV (1879), 794, επιστολή στις 22 Ιανουαρίου 1495. Ο συγγραφέας τού Diario ferrarese στο RISS, XX1V-7 (1933), σελ. 145, σημειώνει ότι τον Μάρτιο τού 1495 έφτασαν στη Φερράρα νέα, ότι ο Κάρολος είχε υιοθετήσει τούς τίτλους «βασιλιάς Ιερουσαλήμ, αυτοκράτορας Κωνσταντινούπολης και Τραπεζούντας, κύριος των κυρίων» (Jerusalem Rex, urbis Constantinopolitane et Trebisonde Imperator maximus et dominus dominantium) …

Οι βυζαντινές φιλοδοξίες τού Καρόλου ήσαν γνωστές [Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 7, επιμ. B. de Mandrot, II, 144]. Πρβλ. Delaborde, ό. π., σελ. 522, 533 και Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 415.

[←102]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 148.

[←103]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 172-73, 184, 190, Delaborde, Expedition, σελ. 523-24. Ο καιρός ήταν πολύ καλός, αλλά ο Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 9, επιμ. B. de Mandrot, II, 152 αναφέρει τη σφοδρή χιονόπτωση, που είχαν αντιμετωπίσει πριν οι Γάλλοι στην Τοσκάνη.

[←104]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 236 και επιμ. Celani, I, 573-74, τού οποίου η περιγραφή για την αναχώρηση τού Καρόλου Η’ διαφέρει σε διάφορες λεπτομέρειες από εκείνη τού Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 195-96. Πρβλ. Sa’d-ad-Din στο Journal asiatique, IX (1826, ανατυπ. 1965), 172, ο οποίος παρά τις φαντασιώσεις και τούς φανταστικούς διαλόγους του, έχει ακριβή γνώση τής σταδιοδρομίας τού Τζεμ σουλτάν και παρέχει γενικά σωστή χρονολόγηση των γεγονότων.

[←105]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 237 και επιμ. Celani, I, 574. Ο Φερράντε Β΄ παντρεύτηκε μάλιστα τη θεία του, τη δεκαεξάχρονη Τζοάννα [Δ’] τής Αραγωνίας, στις 28 Φεβρουαρίου 1496. Ήταν κόρη τού Φερράντε Α’ και τής δευτερης συζύγου τού τελευταίου, τής Τζοάννα Γ΄. Για τις δύο αυτές «θλιμμένες βασίλισσες τής Νάπολης», βλέπε Adele Scandone, «Le Tristi Reyne di Napoli, Giovanna III e Ciovanna IV d’ Aragona», Archivio storico per le province napoletane, νέα σειρά, XIV (LIII, 1928-29), 114-55, ιδιαίτερα σελ. 151-55. και XV (L1V, 1929). 151-205.

[←106]

Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin. σελ. 193-94, που χρονολογεί την παραίτηση τού Αλφόνσο Β΄ και την αναχώρησή του στις 21-22 Ιανουαρίου (1495) στο οποίο τον ακολουθεί ο Delaborde, σελ. 540. Αυτή είναι η σωστή ημερομηνία τής παραίτησης [Giovan Vincenzo Fusco, Intorno alle Zecche ed alle monete battute nel reame di Napoli da Carlo VIII di Francia, Νaples, 1846, σελ. 118-19, επιστολή γραμμένη στο Καστέλ Νουόβο στις 22 Ιανουαρίου στην οποία ο Αλφόνσο πληροφορεί τον Λουίτζι ντι Κάπουα, κόμη τής Αλταβίλλα, για την παραίτησή του].

Tο δημόσιο διάταγμα τής παραίτησης τού Αλφόνσο από τον θρόνο είχε ημερομηνία 23 Ιανουαρίου. Βρισκόταν ακόμη στο Καστέλ ντελλ’ Ουόβο στις 27 τού μηνός [Fusco, ό. π., σελ. 129]. Λέγεται ότι έφυγε από τη Νάπολη στις 3 Φεβρουαρίου [Scipione Volpicella (επιμ.), Diurnali di Giacomo Gallo e ire scritture pubbliche dell’anno 1495, Νάπολη, 1846, σελ. 8]. Πρβλ. Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 14, επιμ. B. de Mandrot, II, 184-85, Sigismondo de’ Conti, II, 104, Diario ferrarese στο RISS, XXIV-7 (1933), σελ. 138-39, Segre, «Lodovico Sforza ….», Arch. stor. lombardo, 3^η σειρά, XX (ann. XXX, 1903), 67-68.

O Αλφόνσο Β΄ πέθανε στη Ματσάρα στις 18 Νοεμβρίου 1495, εξακολουθώντας να εκδηλώνει μεγάλη ευσέβεια, αλλά επίσης καιροφυλακτώντας για ευκαιρία επιστροφής στην εξουσία. Λεγόταν ότι στα χρηματοκιβώτιά του είχαν βρεθεί περίπου 200.000 δουκάτα, τα οποία παραδόθηκαν στον Φερραντίνο [πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 357, σημείωση 4, με παραπομπές]. Τάφηκε στη Μεσσίνα. Βασιλομήτωρ τής Νάπολης ήταν η Τζοάννα, αδελφή τού Φερδινάνδου τού Καθολικού. Είχε παντρευτεί τον Φερράντε Α’ το 1476 (ύστερα από τον θάνατο τής συζύγου του Ιζαμπέλλα ντι Κιαραμόντε). Για τη βιβλιοθήκη την οποία ο Sanudo θεωρούσε ως «ένα από τα πιο υπέροχα πράγματα στην Ιταλία», βλέπε Tammaro de Marinis, La biblioteca napoletana dei re d’ Aragona, 4 τόμοι. Μιλάνο, 1947-52, ιδιαίτερα I, 97 και εξής, 195-204, για τον διασκορπισμό των βιβλίων μετά τον θάνατο τού Αλφόνσο Β΄.

[←107]: Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 14. επιμ. B. de Mandrot, II, 184 και πρβλ. J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 453.

[←108]: Ulmann, Kaiser Maximilian I., I (1884), 271-79, Delaborde, Expedition, σελ. 527-35, 538-39 και πρβλ. Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 201-2.

[←109]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 196, 198 και εξής.

[←110]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 204-5. Ο Κάρολος Η’ έλεγε ότι θα αναγνώριζε μόνο την ετυμηγορία τού Κοινοβουλίου τού Παρισιού για το δίκαιο των διεκδικήσεών του επί τής Νάπολης. Πρβλ. Geronimo Zurita, Anales de Aragon, V: Historia del Rey Don Hernando (Saragossa, 1670), φύλλα 54-55, Delaborde, Expedition, σελ. 542 43, 544-45, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 358-59 και παραρτ. υπ’ αριθ. 23, σελ. 447-48, επιστολή των Φλωρεντινών απεσταλμένων από το Βελλέτρι στις 31 Ιανουαρίου 1495, Pastor, Gesch. d. Päpste, III- 1 (ανατυπ. 1955), 416.

[←111]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 197-98, Sigismondo de’ Conti, II, 101-2 και Ascanio Landi, Memorie storiche di Velletri, παρατιθέμενο από τούς εκδότες τού Sigismondo, II, 143, σημείωση 2, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 359 και παραρτ. υπ’ αριθ. 23, σελ. 447.

[←112]: Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 238 με σημειώσεις και επιμ. Celani, I, 575, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin. σελ. 208, Delaborde, Expedition, σελ. 543-44.

[←113]: «Malvas Lombard, et lo primiero lo Santo Pare!» [Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 197].

[←114]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 197-98, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 360-61 και παραρτ. υπ’ αριθ. 23, σελ. 446.

[←115]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 208-9, Sigismondo de’ Conti, II, 103, J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 176-77, 449, 451, Delaborde, Expedition, σελ. 547-49, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 361-62.

[←116]

Giovan Vincenzo Fusco, Intorno alle Zecche ed alle monete battute nel reame di Napoli da Carlo VIII di Francia, Νάπολη, 1846, σελ. 132-33, αναφερόμενο από Delaborde, Expedition, σελ. 541 και Thuasne, Djem Sultan, σελ. 358. Την επιστολή τού Φερράντε συνέταξε ο Τζιοβάννι Ποντάνο. Ο Παντόνε είχε πληροφορηθεί, ότι

«με τον βασιλιά τής Γαλλίας είναι ο καρδινάλιος τής Βαλένθια [Τσέζαρε Βοργία], ο γιός τού πάπα και ο αδελφός τού Μεγάλου Κυρίου [Βαγιαζήτ Β΄] και αυτό αδυνατίζει τον βασιλιά τής Γαλλίας, που θέλει να τούς αφήσει σε ένα καστρο φρουρούμενο από δικούς του άνδρες μέχρι να κερδηθεί αυτή η επιχείρηση και στη συνέχεια να βαδίσει εναντίον τού Μεγάλου Κυρίου. Γράφτηκε στη Νάπολη στις 27 Ιανουαρίου 1495. Ο βασιλιάς Φερδινάνδος…».

(con Re de Francza vene lo cardinale de Valencia, figlio del Papa, et lo fratello del Gran Signore, e dato impotere de Re de Francza che lo tenera in una fortecza guardato da sua gente finchè habbia obtenuta questa impresa, et poi andera contro el Gran Signore. … Datum Neapoli XXVII Januarii MCCCCLXXXXV. Rex Ferdinandus…)

[←117]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 221-22. Πρβλ. Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 146-47, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 242 και επιμ. Celani, I, 577, για τον τουρκικό φόβο για τον Κάρολο Η’. Επίσης σημειώστε το δοκίμιο τού Paul Durrieu, «Valona, base d’ une expedition francaise contre les Turcs projetée par le roi Charles VIII (1494-1495)», Comptes rendus de l’Academie des Inscriptions et belles-lettres, 1915, σελ. 181-90.

[←118]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 215-16. To Σαν Τζερμάνο, σκηνικό τής γνωστής ειρήνης τής 23^ης Ιουλίου 1230 μεταξύ Φρειδερίκου Β΄ και πάπα Γρηγορίου Θ’, ονομάζεται τώρα Κασσίνο. Η πόλη, που καταστράφηκε εκτεταμένα το 1944, όπως και το μοναστήρι που βρίσκεται πιο πάνω, έχει ανοικοδομηθεί εξ ολοκλήρου.

[←119]: Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 17, επιμ. B. de Mandrot, II, 202-5, Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, σελ. 292-93. Για τον Constantine Arianiti, βλέπε Fr. Babinger, Das Ende der Arianiten, Μόναχο, 1960. σελ. 36 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 43-45, ο οποίος παρέχει το όνομα τού Αλβανού αρχιεπίσκοπου τού Δυρραχίου (Durazzo) ως Άλμπαρι [στο ίδιο, σελ. 43]. Εμφανίζεται ως Φιρμάνι στον Eubel, II, 148 και ως Άλμπαρι στον Sanudo.

[←120]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 146, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 362-64, 366, 376 και παραρτ. υπ’ αριθ. 25. σελ. 451-52, Sigismondo de’ Conti, II, 111-12, Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 254 55, Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, σελ. 294-95. Σύμφωνα με τον Malipiero, ό. π., «Στις 4 Μαρτίου μάθαμε μέσω Καττάρο [Kότορ] για τον θάνατο τού Τζεμ σουλτάν» (A 4 de marzo, se hebbe aviso della morte de Gen Sultan per via de Catharo)! Tα νέα τού θανάτου τού Τζεμ σουλτάν έγιναν όντως γνωστά στη Βενετία στις 4 Μαρτίου, αλλά ήρθαν απευθείας από τούς απεσταλμένους τής Δημοκρατίας, που ήσαν διαπιστευμένοι στον Κάρολο Η’:

«Παραλάβαμε αυτή τη μέρα επιστολή από τούς απεσταλμένους μας που βρίσκονται μαζί με τη χριστιανικότατη Μεγαλειότητα, ότι στις 25 τού περασμένου μήνα, όπως ενημερώθηκαν από τη Νάπολη, εκείνο το πρωί, ο κύριος Τζεμ σουλτάν, αδελφός τού άρχοντα Τούρκου, πέθανε από κάποιο πυρετό χωλαίνοντας την τελευταία μέρα» [Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλο 70 (82), έγγραφο με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1495].

(Acceptis hodie i litteris oratorum nostrorum apud Christianissimam Maiestatem diei XXV mensis preteriti ex Neapoli facti sumus certiores illo mane dominum Giemsultanum fratrem domini Turci ex quodam descensu reumatis diem clausisse supremum)

[←121]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 229, 234 και πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 241 και επιμ. Celani, I, 576-77, Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 16, επιμ. B. de Mandrot, II, 194, Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 559.

[←122]: Sanudo, Spedizione, επιμ. R. Fulin, σελ. 230-35, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 242 και επιμ. Celani, I, 577, Diario ferrarese στο RISS, XXIV-7 (1933), σελ. 141-42, J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins, σελ. 192-203, Delaborde, Expedition, σελ. 552-56, P. Pelider, Lettres de Charles VIII, roi de France, 5 τόμοι, Παρίσι, 1898-1905, IV, 176, Segre, «Lodovico Sforza…», Arch. stor. lombardo, 3^η σειρά, XX (ann. XXX, 1903), 74-77.

[←123]

Thuasne, II, 242, με τη σημείωση τού Thuasne κατά πόσον ο Τζεμ σουλτάν δηλητηριάστηκε [που φαίνεται απίθανο] και ιδιαίτερα το βιλίο τού ιδίου Djem Sultan [σελ. 364-75]. Πρβλ. Commines, Memoires, βιβλίο vii, κεφ. 17, επιμ. B. de Mandrot, II, 202, Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1 (1843), 145, Sigismondo de’ Conti, II, 111-12, που σημειώνει ότι πολλοί άνθρωποι πίστευαν ότι ο Αλέξανδρος ΣΤ’ είχε δηλητηριάσει τον Τζεμ και Segre, «Lodovico Sforza …», Arch. stor. lombardo, 3^η σειρά, XX (ann. XXX, 1903), 375-76. Οι Paolo Giovio και Guicciardini υπονοούν ότι ο Αλέξανδρος είχε δηλητηριάσει τον Τζεμ και βέβαια η κατηγορία επρόκειτο να επαναληφθεί ανεύθυνα από διάφορους μεταγενέστερους ιστορικούς.

Ο Sa’d-ad-Din, «Aventures du prince Gem», Journal asiatique, IX (1826, ανατυπ. 1965), 172-73 θεωρεί επίσης τον πάπα υπεύθυνο για τον θάνατο τού Τζεμ, τού οποίου το σώμα (λέει) στάλθηκε στην Ισταμπούλ και θάφτηκε στην Αδριανούπολη [στο ίδιο, σελ. 174]. O Pastor, Gesch. d. Päpste, III-I (ανατυπ. 1955), 419 δεν είχε αμφιβολία ότι ο Τζεμ πέθανε από φυσικά αίτια. Ο Τζεμ έτρωγε πολύ, έπινε πολύ και ήταν γενικά ακόλαστος. Όπως έγραψε ο Τζόρτζιο Μπρονιόλο, ο απεσταλμένος τής Μάντουα στη Ρώμη, προς τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα στις 3 Mαρτίου (1495), «… πιστεύω για το θάνατό του, αν και πολλοί λένε ότι τού δόθηκε κάτι να πιεί, ότι αυτό που είναι αλήθεια, είναι ότι ήταν ακατάστατος σε όλα» (…credo di sua morte, benche molti dicano che li sia stato dato da bevere: queste hè vero che l’era disordenatissimo de ogni cosa) (παραθ. από Pastor), δηλαδή ο Τζεμ ήταν πολύ ακρατής σε όλα.

Ο Pfeffermann, ο οποίος δεν διστάζει να κατηγορεί τούς πάπες, δεν πιστεύει ότι ο Τζεμ δηλητηριάστηκε [Die Zusammenarbeit der Renaissancepapste mit den Turken (1946), σελ. 114], μολονότι ο Kissling, Sultan Bajezid’s II. Beziehungen iu Markgraf Francesco II. von Gonzaga (1965), ιδιαίτερα σελ. 35-36, 43, φαίνεται ότι πιστεύει με πολύ αδύνατα αποδεικτικά στοιχεία, ότι ο Γκονζάγκα εμπλεκόταν ίσως σε τουρκική συνωμοσία για τη δολοφονία τού Τζεμ και ότι ο πάπας αποτελούσε μέρος τού «κοινού παιχνιδιού» (Zusammenspiel). Αντίθετα με τα αναφερόμενα στη γαλλική μετάφραση τού Sa’d-ad-Din, ο Τζεμ θάφτηκε στην Προύσα (Bursa), κοντά στον τάφο τού παππού του Μουράτ Β΄ [Kissling, ό. π., σελ. 49].

[←124]: Sigismondo de’ Conti, II, 109, 111.

[←125]: Burchard Diarium, επιμ. Thuasne, II, 246, τού οποίου κείμενο είναι σαφώς ελαττωματικό και επιμ. Celani, I, 580, τον οποίο ακολουθώ.

[←126]: Segre, «Lodovico Sforza … «, Arch. stor. lombardo, 3^η σειρά, XX (ann. XXX, 1903), 89-107, 370 και εξής.