Σημειώσεις Κεφαλαίου 14

[←1]

Sigismondo de’ Conti (da Foligno), Le Storie de’ suoi tempi dal 1475 al 1510, 2 τόμοι. Ρώμη, 1883, I, 363. Louis Thuasne, Djem Sultan, fils de Mohammed II, frere de Bayezid II, 1459-1495, Παρίσι, 1892, σελ. 270-72. Στις 21 Μαρτίου 1490 ο Iννοκέντιος είχε δώσει το χρυσό ρόδο στον Ισπανό πρεσβευτή στην Αγία Έδρα για να το απονείμει στην Iσαβέλλα [Johann Burchard (Burckard), Diarium … (1483-1506), επιμ. L. Thuasne, I (Παρίσι, 1883), 399 και Liber notarum… , επιμ. E. Celani, I (1907-10), 300].

Δημόσια λειτουργία ψάλθηκε στην Καπέλλα Σιξτίνα στις 29 Απριλίου για την ανάπαυση τής ψυχής τού Ματίας Κορβίνους [στο ίδιο, επιμ. Celani, 1. 305]. Παρά τα κακά αισθήματα μεταξύ παπικής κούρτης και Κορβίνους, μέχρι την ώρα τού θανάτου τού τελευταίου η παπική προσοχή ήταν καρφωμένη πάνω του «για την υπεράσπιση των πιστών … από την καταπίεση τού τεράστιου Τούρκου…» (pro defensione fidelium … ab oppressionibus immanium Turchorum…). Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 745, φύλλο 5, «γραμμένη στη Ρώμη στον Άγιο Πέτρο το έτος κλπ. 1490, 3 μέρες πριν από τις καλένδες Απριλίου [δηλαδή στις 30 Μαρτίου 1490], κατά το έκτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno etc. MCCCCLXXXX, tertio Kal. Αprilis, pontificatus nostri anno sexto).

[←2]

«… qua continetur quod oratores post sex menses ccnseantur procuratores, non oratores». Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 413 και επιμ. Celani, I, 311, γραμμές 20-21. Κείμενο από Celani.

[←3]

Χορηγήθηκε στον Μπούρχαρτ άδεια τεσσάρων μηνών από τον πάπα, που εκτεινόταν από τις 29 Ιουνίου μέχρι την 1^η Νοεμβρίου 1490, αλλά για κάποιον λόγο όλα τα χειρόγραφα τού ημερολογίου του φαίνεται να έχουν το ίδιο κενό, στερούμενα εγγραφών μετά τις 9 Ιουνίου 1490 και μέχρι τις 8 Αυγούστου 1491. Πρβλ. Thuasne, Burchard Diarium, I, 415, σημείωση 1. και τόμος ΙΙΙ, σελ. xvii-xix και βλέπε πιο κάτω, σημείωση 15.

[←4]

V. Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, St. Petersburg, 1884, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1968, σελ. 234-36, επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Consiglio dei Dieci) προς τον Ερμόλαο Μπάρμπαρο, Ενετό απεσταλμένο στη Ρώμη, με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1490.

[←5]

Stefano Infessura, Diaria rerum romanarum, επιμ. Oreste Tommasini, Ρώμη, 1890, σελ. 260, Thuasne, Djem Sultan, σελ. 272-75 και πρβλ. A. de Bouard, «Lettres de Rome de Bartolomeo de Bracciano à Virginio Orsini (1489-1494)», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire, xxxiii (1913), υπ’ αριθ. xvi-xvii, σελ. 293-95, επιστολές με ημερομηνία 9 Αυγούστου και 15 Οκτωβρίου 1490.

[←6]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 260-61.

[←7]

Sigismondo de’ Conti, II, 23-24, τού οποίου το κείμενο τής επιστολής έχω ακολουθήσει. Άλλες εκδοχές παρέχονται στους Steph. Baluze, Miscellanea, επιμ. J. D. Mansi, 4 τόμοι, Lucca, 1761, I, 517 και Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 275, σημείωση, με παραπομπές από λατινική μετάφραση τής εποχής στα Mιλανέζικα Αρχεία στη σειρά για την «Turchia». Tο κείμενο εμφανίζεται επίσης στους Hartmann Schedel και Angiolello, καθώς και σε διάφορες συλλογές χειρογράφων [πρβλ. Pastor, ό. π.]. Η ημερομηνία τής επιστολής τού σουλτάνου παρέχεται διαφορετικά ως 17, 20 και 28 Μαΐου 1490.

Οι Γκυ ντε Μπλανσφορ και Μουσταφά μπέης είχαν αποπλεύσει από τη Ρόδο στις 4 Αυγούστου 1490 [Giacomo Bosio, Militia di San Giovanni Gierosolimitano, τόμος II (Ρώμη, 1594), βιβλίο xiv, σελ. 415]. Στις 23 Σεπτεμβρίου το Συμβούλιο των Δέκα (Consiglio dei Dieci) έδωσε εντολή στον Ενετό απεσταλμένο στη Ρώμη Ερμόλαο Μπάρμπαρο, να προειδοποιήσει τον πάπα κατά τής άφιξης τού Μουσταφά μπέη, σκοπός τής πρεσβείας τού οποίου ήταν «να πράξει, να λειτουργήσει και να ενεργήσει, στο βαθμό που μπορεί, εναντίον τής ζωής τού εν λόγω Τζεμ» (ut praticet, operetur et agat, quantum in eo sit, contra vitam suprascripti Zen) [Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 236], δηλαδή εναντίον τής ζωής τού σουλτάνου Τζεμ.

[←8]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 277-78, από την αναφορά τού Φλωρεντινού πρεσβευτή Πιερφίλιππο Παντολφίνι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1490.

[←9]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 278, από την αναφορά τού Παντολφίνι προς τον Λορέντσο Μέδικο με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1490.

[←10]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 262-64. O Sigismondo de’ Conti, II, 24 λέει ότι η επιστολή τού Βαγιαζήτ προς τον Τζεμ σουλτάν έγραφε, ότι ο τελευταίος θα έκανε καλύτερα αν εμπιστευόταν τον αδελφό του περισσότερο από τούς ξένους, αλλά ότι σε κάθε περίπτωση ο Βαγιαζήτ δεν μπορούσε παρά να ενδιαφέρεται «ως αδελφός για την ασφάλεια τού αδελφού του». Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl, ad ann. 1490, υπ’ αριθ. 2. τόμος XIX (1693), σελ. 397b και Thuasne, Djem Sultan, σελ. 279-80.

Δεν αμφισβητείται ότι το κόστος για τον σουλτάνο τής διατήρησης τού Τζεμ υπό παπική κράτηση ανερχόταν σε 40.000 δουκάτα τον χρόνο [Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. II, τόμος 56, φύλλο 308, από παπικό σημείωμα στις 18 Ιανουαρίου 1491]:

«Και ξαφνικά ο ηγεμόνας [των Τούρκων] θα στείλει στη Ραγούσα ή σε άλλο τόπο τής Αδριατικής θάλασσας 40.000 χρυσά ενετικά δουκάτα με δικό του κίνδυνο και δικά του έξοδα, μέχρις ότου μεταφερθούν σε άλλο σκάφος στο όνομά μας και στη συνέχεια θα καταβάλλει κάθε χρόνο για τον ίδιο λόγο στους εν λόγω τόπους και με τον προαναφερθέντα τρόπο άλλες 40.000 χρυσά ενετικά δουκάτα. Καταλαβαίνει ότι η ετήσια περίοδος άρχισε στις παρελθούσες καλένδες Δεκεμβρίου [δηλαδή την 1η Δεκεμβρίου 1490] κι έτσι θα πληρώνει από Δεκέμβριο σε Δεκέμβριο, όπως προβλέπουν οι όροι τής συμφωνίας μεταξύ αυτού [του Βαγιαζήτ] και τού καρδινάλιου μεγάλου μάγιστρου τής Ρόδου …».

(Et subito princeps [Τurcorum] mittet Rhagusium vel ad aliquem locum Maris Adriatici ducatos quadraginta milia auri venetos omni periculo et impensa sua donec fuerint repositi in aliquo navigio maritimo nostro nomine ac deinde singulis annis in predictis locis ac predicto modo alia ducatorum quadraginta milia similium auri venetorum persolvi faciet cum effectu. Annusque incipere intelligatur a Kalendis Decembris preteriti, et sic de Decembri in Decembrem, prout incipit ex forma capitulorum inter ipsum et cardinalem magnum magistrum Rhodi…)

To σημείωμα παρέχει περαιτέρω λεπτομέρειες ως προς τη μέθοδο πληρωμής. Tο ποσό είχε προηγουμένως προσδιοριστεί σε 45.000 δουκάτα τον χρόνο (βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 13, σημείωση 10).

[←11]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 280-81, από τις επιστολές τού Παντολφίνι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) και τον Λορέντσο Μέδικο, με ημερομηνία 11 και 23 Δεκεμβρίου 1490. Ο πάπας έγραψε στον ντ’ Ωμπουσσόν διαμαρτυρόμενος για την έλλειψη ειλικρίνειας στις σχέσεις του με την Αγία Έδρα (δεν βρίσκω τίποτε στον Bosio, βιβλίο xiv, για το ζήτημα αυτό). Ο ντ’ Ωμπουσσόν είχε πάρει επίσης 20.000 δουκάτα από τον Καϊτμπέη, για να εξοπλίσει σκάφη που θα πήγαιναν τον Τζεμ σουλτάνο στην Αίγυπτο [Sa’d-ad-Din, «Aventures du prince Gem» στο Journal asiatique IX (1826, ανατυπ. 1965), 153, 167]. O Γκυ ντε Μπλανσφόρ, ο ανηψιός τού μεγάλου μάγιστρου, ήταν τώρα υποχρεωμένος να επιστρέψει 5.000 δουκάτα από το ποσό [Thuasne, ό. π., σελ. 281].

[←12]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 282-83, συνοψίζοντας επιστολή από τον Παντολφίνι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), με ημερομηνία 3 Ιανουαρίου 1490 (από την Ενσάρκωση, δηλαδή 1491), παρατιθέμενη από το Arch. di Stato di Firenze, Classe X, dist. 5, υπ’ αριθ. 28, φύλλο 99 (όπου η Cl. X, d. 5, υπ’ αριθ. 28 περιέχει αριθμό επιστολών τού Παντολφίνι). Ο Thuasne βέβαια αναφέρει τα φλωρεντινά έγγραφα σύμφωνα με την παλαιά ταξινόμησή τους στα Αρχεία, σύμφωνα με την οποία η Classe X περιλάμβανε αλληλογραφία χωρισμένη σε οκτώ διακρίσεις (distinzioni): 1-2 για τη Σινιορία, 3-4 για τούς Dieci di Balia, 5-6 για τούς Otto di Pratica και 7-8 για τη Σινιορία τής Πίζας. Υπάρχει περιγραφή τής προσφώνησης τού πάπα προς τούς πρεσβευτές στον A. de Bollard, «Lettres de Rome de Battolomeo de Bracciano” … Mélanges d’ archeologie et d’ histoire XXXIII (1913), υπ’ αριθ. xxiii, σελ. 300-1, με ημερομηνία 3 Ιανουαρίου 1491.

Η γνώση τουρκικών από τον Νικκολό Τσίμπο είναι ενδιαφέρουσα και περνά με λίγα σχόλια στις σελίδες τού Thuasne. Ο Τσίμπο λέγεται από τον Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 481 και πρβλ. σελ. 486 και II, 202 και εξής, 208-9 με παραρτ. υπ’ αριθ. 8, σελ. 621-22 και επιμ. Celani, I, 363-64 και πρβλ. σελ. 367, 547 και εξής, 551-54, ότι ήταν εξάδελφος (consobrinus) τού Γενουάτη Τζόρτζιο Μποκκιάρντι (Busardus, Buzardus, Bucciardus), αποστολικού γραφέα, ο οποίος ήξερε επίσης τουρκικά και υπηρετούσε τον Τούρκο απεσταλμένο ως διερμηνέας τον Μάιο τού 1492, όταν ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ έστειλε, όπως θα δούμε, την Ιερή Λόγχη ως δώρο στον παπισμό. Στην περιγραφή του για τον Τζεμ σουλτάν, ο Caoursin αναφέρεται στον «επίσκοπο Νικκολό Τσίμπο από την οικογένεια Μποκκιάρντι, που στάλθηκε από τούς ανθρώπους τού ποντίφηκα» (episcopus Nicolaus Cibo ex familia Busardorum ad pontificis gentem accitus) [στον Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 34, σελ. 545 και πρβλ. σελ. 548]. Ο Νικκολό εμφανίζεται συχνά στο σημειώματα τού Iννοκέντιου Η’: «Νικκολό Μποκκιάρντι, δικός μας εξ αίματος συγγενής» (Nicolaus Bucciardus, noster secundum carnem affinis) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 19, φύλλα 31, 33]. Ήταν ανηψιός τού πάπα [στο ίδιο, φύλλα 41, 42, 54].

Σε επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 16 Ιανουαρίου 1493, μετά τον θάνατο τού Iννοκέντιου Η’, ο Φλωρεντινός πρεσβευτής Φίλιππο Βαλόρι ανέφερε προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) για μια πρεσβεία που είχε πρόσφατα αναλάβει ο Τζόρτζιο Μποκκιάρντι στην Ισταμπούλ, για να προσπαθήσει να συλλέξει τη σύνταξη 40.000 δουκάτων τού Τζεμ σουλτάν, την οποία ο Βαγιαζήτ αρνιόταν να πληρώσει. Ο Βαλόρι προσδιόριζε τον Μποκκιάρντι ως αδελφό τού Νικκολό Τσίμπο «…ο Γενουάτης Τζόρτζιο Μποκκιάρντι, αδελφός τού αρχιεπισκόπου τής Αρλ…» (…Giorgio Bocciardo Genovese fratello dello Arciveschovo di Arli…) [Thuasne, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 8, σελ. 622]. Παρά το γεγονός ότι ο αρχιεπίσκοπος Νικκολό έφερε το όνομα Τσίμπο, ήταν Μποκκιάρντι, ένας από τούς τέσσερις αδελφούς που υπηρέτησαν τον παπισμό υπό τον Αλέξανδρο ΣΤ’ καθώς και τον Iννοκέντιο Η’ στις διπλωματικές σχέσεις με την Πύλη. Οι άλλοι, πέρα από τον Τζόρτζιο, ήσαν οι Αμπρότζιο και Τομμάζο. Ήσαν, όπως αναφέρθηκε, ανηψιοί τού Iννοκέντιου Η’ [πρβλ. Thuasne. Djem Sultan, σελ. 320, σημείωση 2].

[←13]

To κείμενο τής επιστολής παρέχεται στον Sigismondo de’ Conti, II, 25-26, χωρίς ένδειξη ημερομηνίας έκδοσης, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος 1490 από την ενσάρκωση τού Κυρίου» (datum Rome apud Sanctum Petrum anno Incarnationis dominice MCCCCLXXXX), δηλαδή το 1491, αλλά ο Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 276, σημείωση 1 παρέχει την ημερομηνία από αντίγραφα τής εποχής στα Κρατικά Αρχεία Μιλάνου: «τέσσερις μέρες πριν από τις νόνες Ιανουαρίου 1490 [δηλαδή την 1^η Ιανουαρίου 1491], τού εβδόμου έτους τής παπικής μας θητείας» (1490 tertio nonas Ianuarii, anno septimo).

Ένα σημαντικό σημείωμα με ημερομηνία 18 Ιανουαρίου 1491, που περιέχει οδηγίες προς παπικό νούντσιο που πήγαινε στην Ισταμπούλ, αφηγείται την εμπειρία τού πάπα με τον Μουσταφά μπέη [Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. II, τόμος 56, φύλλα 306-310, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, σφραγισμένη με τη σφραγίδα μας τού ιερέα στις 18 Ιανουαρίου, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας (1491)» (datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XVIII Ianuarii, pontificatus nostri anno septimo)]:

«Aγαπημένε μου γιέ τούς χαιρετισμούς και τις αποστολικές ευλογίες μου. Ήρθε σε εμάς πριν μερικές μέρες εκπρόσωπος τού ισχυρότατου ηγεμόνα των Τούρκων, ο οποίος έγινε δεκτός σε δημόσια ακρόαση στο ιερό εκκλησιαστικό μας συμβούλιο, με συμμετοχή των σεβασμιώτατων αδελφών μας καρδιναλίων τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας και παρουσία απεσταλμένων χριστιανών ηγεμόνων και αρχόντων. Και μαζί με τον Ρόδιο απεσταλμένο παρουσίασε συστατικές επιστολές τού ηγεμόνα του και μέσω Ρόδιου διερμηνέα πρότεινε μεταξύ άλλων να ενημερωθεί ο ηγεμόνας τού αν θα παράσχουν οι χριστιανοί ηρεμία στον αδελφό του, τον Τζεμ σουλτάν, διατηρώντας τον στα χέρια τους, όπως προβλέπεται στους όρους και τις συμβάσεις που ξεκίνησαν από τον αγαπημένο μας γιο, τον καρδινάλιο μεγάλο μάγιστρο Ρόδου, τις οποίες ζητά να επικυρώσουμε και να εγκρίνουμε εμείς.

(Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem: Venit ad nos superioribus diebus orator potentissimi principis Τurcοrum, qui in sacro consistorio nostro assistentibus nobiscum venerabilibus fratribus nostris S.R.E. cardinalibus in presentia oratorum principum atque potentatuum Christianorum admissus et publice auditus est. Et una cum oratoribus Rhodiis presentatis litteris principis sui credentialibus, per interpretem Rhodium proposuit inter alia mentis sui principis esse, dare quietem Christianis fratre suo Zizimo Sultano in manibus nostris remanente postulavitque capitula et conventiones initas inter dilectum filium nostrum cardinalem magnum magistrum Rhodi et se per nos ratas haberi et approbari.

Παίρνοντας υπόψη τη σοβαρότητα τού πράγματος, όπως θεωρήσαμε ότι συνέβαινε, γνωστοποιήσαμε εκ των προτέρων όλα αυτά σε όλους τούς χριστιανούς ηγεμόνες και ειδικά επειδή εξετάζοντας αυτά … δηλαδή την ηρεμία η οποία κατά τον εν λόγω απεσταλμένο είχε προσφερθεί στους χριστιανούς, δήλωσε ότι δεν είχε προσφερθεί σε όλους τούς χριστιανούς, αλλά απέφυγε να αναφερθεί σε συγκεκριμένες εξαιρέσεις, πράγμα που προκάλεσε σε εμάς την ανάγκη βαθύτερης μελέτης. Ως εκ τούτου τον καλέσαμε για δεύτερη φορά στο εκκλησιαστικό μας συμβούλιο, όπου ο εν λόγω περιορισμός αποσιωπήθηκε, δηλώνοντας ο ίδιος παρουσία των εν λόγω καρδιναλίων και απεσταλμένων και απαντώντας δημόσια και συνοπτικά, ότι έχουμε δώσει το μαστίγιο στον ηγεμόνα του, τον έχουμε κάνει φορέα τού νόμου, και τού έχουμε δώσει άφθονη δύναμη. Έχουμε ενθαρρυνθεί πολύ από τον απεσταλμένο, ότι ο ηγεμόνας τον έχει συμβουλεύσει να απέχουν από ζημιές και επιθέσεις σε χριστιανούς, τις οποίες ο ίδιος απέρριψε ειρηνικά σε όλο τον κόσμο, στο οποίο ο ίδιος απεσταλμένος υποσχέθηκε να χρησιμοποιήσει τις προσπάθειές του και μάς προέτρεψε να ελπίζουμε για το καλό. Στο μεταξύ εμείς θα πάρουμε υπόψη τις συμβουλές των χριστιανών ηγεμόνων και αρχόντων, ώστε να είμαστε σε θέση να αποφασίσουμε καλύτερα μαζί τους για το σύνολο τής υπόθεσης».

Visum fuit pro gravitate tante rei ut consultius ageremus, ea omnia prius communicare omnibus principibus Christianis, eo maxime quia dum consulimus … dictus orator quietem, quam Christianis obtulerat, declaravit se non ad omnes Christianos sed ad particulares referre exclusis aliquibus, quod nobis intulit necessitatem profundioris considerationis. … Unde iterato eum ad consistorium nostrum evocavimus ubi restrictione dicte quietis per eum declarate in presentia dictorum cardinalium et oratorum publice eis respondimus et breve quod ei plumbatum dedimus ad principem suum deferendum legi fecimus, cuius et tibi copiam damus. Hortati fuimus oratorem ipsum [ut] moneret principem ipsum [ut] abstineret a damnis et infestationibus Christianorum utque eos quietos dimitteret per universum orbem in quo orator ipse pollicitus est se operam daturum et nos bene sperare hortatus est. Nos interim consilia principum et potentatuum Christianorum intelligemus cum quibus in toto negotio melius decernere poterimus…)

Ακολουθούν οδηγίες προς τον νούντσιο που στελνόταν στην Ισταμπούλ και λεπτομέρειες σχετικές με την ετήσια πληρωμή από τον σουλτάνο 40.000 δουκάτων, για τη συντήρηση τού αδελφού του στο Βατικανό (που αναφέρθηκε πιο πάνω, σημείωση 10). Αλλά ο πάπας είχε άλλες επιθυμίες, όπως πληροφορούσε τον νούντσιό του:

«Έχουμε μεγάλη επιθυμία να αποκτήσουμε πολλά από τα λείψανα των αγίων που υπάρχουν σε εκείνα τα μέρη, καθώς και τον χωρίς ραφή χιτώνα τού κυρίου μας Ιησού Χριστού και τη σιδερένια λόγχη, το σφουγγάρι και το καλάμι, που υπήρχαν στο μυστήριο τού πάθους και ως εκ τούτου να τα ζητήσετε επίμονα στο όνομά μας, ώστε, προς μοναδική δική μας παρηγοριά, να θελήσει ευαρεστούμενος αυτός ο ισχυρότατος ηγεμόνας να μάς δώσει αυτά τα πράγματα ή τουλάχιστον τα πιο σημαντικά. Να φροντίσετε όλα τα προαναφερθέντα με τη μέγιστη δυνατή ταχύτητα και να μάς ενημερώσετε αμέσως με δικό μας κατάλληλο κομιστή επιστολών για το τι έχει γίνει, ώστε αν χρειάζεται να γίνει κάτι, να μπορέσει να γίνει εγκαίρως. Η θρησκεία των Ιεροσολύμων είναι μέλος αυτής τής Αγίας Έδρας και υπάγεται σε εμάς. Την αγαπάμε πολύ και θέλουμε να είναι ασφαλής, όπως και η πόλη τής Ρόδου».

(Magno desiderio affectamus habere plura corpora sanctorum que in illis partibus sunt necnon tunicam inconsutibilem domini nostri Iesu Christi ac ferrum lancee, spongiam et cannem que fuerunt in mysterio passionis et ideo nostro nomine instantissime requires ut ad singularem nostram consolationem velit ipse potentissimus princeps de his omnibus aut saltem potiori parte complacere. Curabis omnia predicta ea celeritate qua poteris expedire et statim per proprium tabellarium nobis que gesta erunt notificare ut si qua provisio facienda fuerit, fieri possit in tempore. Religio Hierosolimitana est membrum huius Sancte Sedis et nobis subiecta. Eam ut nostram valde diligimus et civitatem Rhodiam salvam esse cupimus)

Ο πάπας δεν ξεχνούσε ορισμένους από τούς Γενουάτες συγγενείς του, οι οποίοι είχαν προβλήματα στην Ισταμπούλ:

«Να φροντίσετε επίσης με τον εν λόγω ηγεμόνα για την αποκατάσταση των αγαθών ορισμένων Γενουατών ευγενών πολιτών, που είναι επίσης εξ αίματος συγγενείς μας και τα οποία έχουν κατασχεθεί με πρόσχημα κάποιες δασμολογικές παραβάσεις».

(Curabis etiam apud predictum principem ut bona quorundam civium nobilium Ianuensium qui etiam nobis sanguine coniuncti sunt sub certo pretextu fraudationis gabellarum per cum occupata restituantur)

Παρενέβαινε επίσης για λογαριασμό ενός Φλωρεντινού, τού οποίου η οικογένεια είχε στερηθεί την περιουσία της από τον πατέρα τού Βαγιαζήτ, τον Μωάμεθ Β΄.

[←14]

Ο Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 430, 436 και επιμ. Celani, I, 324-26, 331 περιγράφει την είσοδο τής γαλλικής πρεσβείας στη Ρώμη στις 11 Νοεμβρίου 1491 και σημειώνει την άφιξη νέων στις 5 Δεκεμβρίου,

«ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας έχει συνάψει γάμο και έχει επιβεβαιώσει σαρκική επαφή με την εκλαμπρότατη κυρία Άννα, βασίλισσα των Ρωμαίων και δούκισσα Βρετάννης, η οποία κατά το προηγούμενο έτος ή κάπου τότε είχε συμφωνήσει προφορικά σε γάμο με τον ανίκητο βασιλιά των Ρωμαίων Μαξιμιλιανό, ο οποίος είχε τελεστεί με την επίσημη παρουσία τής εκκλησίας» (κείμενο Celani).

(ipsum regem Francie contraxisse matrimonium et illud carnali copula confirmasse cum illustrissima domina Anna regina Romanorum et Britannie ducissa, que prius ante annum vel circa matrimonium per verba de presenti cum invictissimo Maximiliano Romanorum rege contraxerat, quod fuerat etiam in facie Ecclesie solemnizatum)

Ο γάμος εξέπληξε και σκανδάλισε την Ευρώπη. Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 20-23. Ο Κάρολος είχε αρραβωνιαστεί την κόρη τού Μαξιμιλιανού Μαργαρίτα, δεσμό τον οποίο διέλυσε ο πάπας (λέει ο Sigismondo), «επειδή αυτή δεν ήταν ακόμη δώδεκα ετών». Πρβλ. H. F. Delaborde, L’ Expedition de Charles VIII en Italie, Παρίσι, 1888, σελ. 215 και εξής, 231, 254 και εξής, H. Ulmann, Kaiser Maximilian I., I (Στουτγκάρδη, 1884), 137 και εξής.

[←15]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 442 και επιμ. Celani, I, 335, γραμμές 14-15. O Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1492, υπ’ αριθ. 10, τόμος XIX (1693), σελ. 409b], χρονολογεί εσφαλμένα την ειρήνη στις 28 Ιανουαρίου. Ο Pastor, Hist. Popes, V, 284, 315 τη χρονολογεί πρώτα στις 29 Ιανουαρίου και ύστερα στις 22. Στην τελευταία γερμανική έκδοση [Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 253, 278] τη χρονολογεί σωστά στις 27 Ιανουαρίου και στη συνέχεια διατηρεί το παλαιό του λάθος για τις 22 τού μηνός. Αλίμονο, η συνέπεια είναι τόσο δύσκολο να διατηρηθεί, όσο και η ακρίβεια. Πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 289-93 και A. de Bouard, «Lettres de Rome …», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire, XXXIII, υπ’ αριθ. XL, σελ. 318-19, όπου η άφιξη τού Pontano στη Ρώμη χρονολογείται στο πρωί τής 4^ης Νοεμβρίου (1491).

Η πορεία των σχέσεων τού Φερράντε με τον Iννοκέντιο Η’, τον Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε και τον Ασκάνιο Σφόρτσα μπορεί να ανιχνευτεί στην αλληλογραφία που έχει δημοσιευτεί από τον Francesco Trinchera, Codice aragonese, II, μέρος 1 (Νaples, 1868), σελ. 1-4, 9, 10-12, 14-19, 21-22, 37-38, 40-42, επιστολές με ημερομηνία από 2 Οκτωβρίου 1491 μέχρι 25 Φεβρουαρίου 1492. Στις 2 Mαρτίου, ύστερα από την επιστροφή τού Τζιοβάννι Ποντάνο στη Νάπολη, ο Φερράντε έγραψε στον Iννοκέντιο μια επιστολή γεμάτη ευχαριστίες για τις εκφράσεις φιλίας τού πάπα προς αυτόν και προς τον βασιλικό οίκο τής Αραγωνίας στη Νάπολη, για την αποκατάσταση τής ειρήνης μεταξύ τής Αγίας Έδρας και τού βασιλείου του και για το γαμήλιο συμβόλαιο που είχε γίνει μεταξύ τού νεαρού ηγεμόνα Λουίτζι ντ’ Αραγκόνα, μαρκήσιου τού Γκεράτσε και τής «ανηψιάς» τού Iννοκέντιου Μπαττιστίνα ντι Ουζεμάρι [στο ίδιο, II-1, σελ. 43-44]. Μάλιστα η Μπαττιστίνα ήταν εγγονή τού Iννοκέντιου [στο ίδιο, II-1. σελ. 53-54]. Ο γάμος έγινε στις 3 Ιουνίου (1492), όπως θα δούμε αργότερα.

Στο σημείο αυτό ίσως πρέπει να σημειωθεί πάλι, ότι ο Iννοκέντιος Η’ έδωσε στον Γιόχαν Μπούρχαρτ άδεια από τα καθήκοντά του ως παπικού τελετάρχη (για να επιστρέψει στην πατρίδα του Γερμανία) από τις 29 Ιουνίου μέχρι την 1^η Νοεμβρίου 1490, αλλά το Ημερολόγιό του (Diarium) δεν περιέχει εγγραφές μεταξύ 9 Ιουνίου 1490 και 8 Αυγούστου 1491. Η ημερομηνία Ιούνιος 1491 στον τίτλο σελίδας τής έκδοσης Thuasne, I, 414 αποτελεί λάθος αντί τού σωστού Ιούνιος 1490. Πρβλ. Celani, I, σελ. xxv, 312. Η διπλωματική αλληλογραφία βοηθά στην αναπλήρωση τής έλλειψης πληροφοριών, τις οποίες θα μάς παρείχε ο Μπούρχαρτ.

[←16]

Για την μάλλον κακή τύχη τής παλαιάς εκκλησίας τού Σαν Τζάκομο ντέλι Σπανιόλι, όπου οι βασιλικοί θυρεοί Καστίλλης και Λεόν υπάρχουν ακόμη στο τύμπανο (tympanum) πάνω από την πύλη, βλέπε P. Romano και P. Partini, Piazza Navona nella storia e nell’ arte, Ρώμη, χωρίς χρονολογία, σελ. 32-38. Η Πιάτσα Ναβόνα αποτελούσε το σκηνικό πολλών εορτασμών και θεαμάτων [στο ίδιο, σελ. 139 και εξής]. Αποτελώντας τον χώρο τού Σταδίου τού Δομιτιανού, πήρε το όνομά της από τα Campus Agonis, Agonalis, Platea Agonis, κλπ. (Nagone, Naona, Navona). Πρβλ. τη συνοπτική μονογραφία τού Luigi de Gregori, Piazza Navona prima d’ Innocenzo X, Ρώμη, χωρίς χρονολογία (1926;) (Quaderni di Studi romani, υπ’ αριθ. I).

Ο Iννοκέντιος Η’ είχε βοηθήσει τις προσπάθειες τού Φερδινάνδου και τής Ισαβέλλας εναντίον τής Γρανάδας με διάφορες χορηγήσεις άφεσης αμαρτιών στη βούλλα Ορθόδοξη πίστη (Orthodoxe fidei) στις 9 Οκτωβρίου 1489,

«σε όλους τούς πιστούς τού Χριστού … που θα υπηρετήσουν προσωπικά ως στρατιώτες βοηθώντας τούς εν λόγω βασιλιά και βασίλισσα και την ιερή αυτή εκστρατεία σε αυτό το βασίλειο των Σαρακηνών τής Γρανάδας ή θα καλύψουν τα έξοδα άλλων μαχητών…» [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 743, φύλλα 39-43].

(universis Christi fidelibus … Saracenos dicti regni Granate in auxilium regis et regine predictorum et tam sancte expeditionis personaliter militantibus seu alias militantes suis expensis mittentibus…)

Τα ίδια πνευματικά ωφέλη επεκτάθηκαν σε όλους εκείνους που θα βοηθούσαν την ισπανική επιχείρηση εναντίον τού Ισλάμ στη Δύση, από τούς στρατιώτες και τούς καραβομαραγκούς μέχρι τούς γιατρούς και τούς φαρμακοποιούς [στο ίδιο, φύλλο 40. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 281-282].

Άλλη βούλλα με την ίδια ημερομηνία εκδόθηκε για λογαριασμό τού Φερδινάνδου και τής Iσαβέλλας,

«των ατρόμητων πρωταθλητών τού Χριστού και αθλητών με δυνατό χέρι και ισχυρότατο βραχίονα, που μέχρι τώρα άντεξαν και δεν θα πάψουν να αντέχουν στις συνεχείς επιθέσεις τού ισχυρού στρατού των άπιστων Σαρακηνών τού βασιλείου τής Γρανάδας…».

(veluti interpidi Christi pugiles et athlete manu potenti et fortissimo brachio infideles Sarracenos regni Granate cum validissimo exercitu continuo debellando hactenus pertulerunt et perferre non cessant …)

Σε αντάλλαγμα για τις προσφερθείσες υπηρεσίες και τις προκύψασες δαπάνες ο Iννοκέντιος ανανέωνε την άφεση αμαρτιών που είχε χορηγηθεί από τον Σίξτο Δ’ «για επιδότηση τής ιερής σταυροφορίας» (in subsidium sancte cruciate) [φύλλο 281]:

«Ως εκ τούτου εμείς, που επηρεάζουμε αυτό το υψηλότατο έργο, δηλώνουμε ότι το βασίλειο τής Γρανάδας θα επανέλθει αμέσως στο ζυγό τής χριστιανικής θρησκείας και για τον σκοπό αυτό θα φροντίσουμε με κάθε δυνατό τρόπο να προσφέρουμε βοήθεια στον βασιλιά και τη βασίλισσα, αφαιρώντας τα οποιαδήποτε εμπόδια…» [φύλλο 281].

(Nos igitur qui summo opere affectamus ut regnum Granate predictum ad iugum Christiane religionis quam citius reducatur et ad hoc omnibus modis quibus possumus auxilia eisdem regi et regine semotis quibusvis obstaculis prebere curamus…)

Σχεδόν τρία χρόνια πριν, στις 18 Ιανουαρίου 1487, ο Iννοκέντιος, σε ευνοϊκή ανταπόκριση προς αίτημα των Καθολικών βασιλέων για σταυροφορική επιδότηση, τούς είχε ενθαρρύνει για αμείωτη συνέχιση τής επιθετικής τους δράσης εναντίον των Μαυριτανών τής Γρανάδας, Reg. Vat. 719, φύλλο 71. Για τη βοήθεια που είχαν προσφέρει ο Σίξτος Δ’ και ο Iννοκέντιος Η’ στο ζήτημα αυτό, βλέπε Jose Coni Gaztambide, «La Santa Sede y la reconquista del reino de Granada (1479-1492).» Hispania sacra, IV (1951), 43-80, με οκτώ έγγραφα.

[←17]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 444-47 και επιμ. Celani, I, 336-38, τού οποίου το κείμενο ακολουθώ, Sigismondo de’ Conti, Ι, 374-75. Gaspare Pontani, Il Diario romano … (1481-1492), επιμ. Diomede Toni, στο RISS, III, μέρος 2 (1908), σελ. 70. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 294, ο οποίος εκ παραδρομής αναφέρεται στην εκκλησία τού «Saint-Jean de Galice», Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 277 78. O Sigismondo, I, 375 αναφέρει ότι τα νέα τής πτώσης τής Γρανάδας έφτασαν στις 31 Ιανουαρίου. Ο Pastor, III-l, 278, σημείωση 1 αναφέρει επιστολή τού Τζιαναντρέα Μποκκάκκιο, επίσκοπου τής Μόντενα, γραμμένη στη Ρώμη την 1^η Φεβρουαρίου, σύμφωνα με την οποία

«εκείνη τη νύχτα, μετά την έβδομη ώρα, ήρθαν τα αληθινά και σίγουρα νέα τής εισόδου τού βασιλιά τής Ισπανίας στη Γρανάδα…».

(in questa nocte passata circa le sette hore giunse la nova vera et certa de la intrata del Re de Spagna in Granata…)

O Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini (1890), σελ. 269-70 δίνει επίσης την 1^η Φεβρουαρίου ως ημερομηνία. Ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα μπήκαν στο κάστρο τής Γρανάδας στις 7 Ιανουαρίου. Bλέπε Burchard, Diarium, I, 446, με σημειώσεις Τhuasne και στο ίδιο, παραρτ. υπ’ αριθ. 38, σελ. 554-55 και επιστολή τού Bernardo del Roi από τη Γρανάδα με ημερομηνία 7 Ιανουαρίου 1492 στο Lettere di principi, Βενετία, 1575, φύλλο 3]. Πρβλ. D. Malipiero, Annali veneti στο Archivio storico italiano, VII, μέρος 1 (1843), 312. Η ισπανική κατάληψη τής Γρανάδας περιγράφεται σε δεκάδες κείμενα τής εποχής. Θεωρείτο, όπως λέει ο Pastor, «ως υποκατάστατο για την απώλεια τής Κωνσταντινούπολης» (als ein Ersatz für den Verlust Konstantinopels).

[←18]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 447 και επιμ. Celani, I, 338. Pontani, Diario, επιμ. Toni στο RISS, III-2, σελ. 70. Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 45.

[←19]

Sigismondo de’ Conti, I, 374. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 295-96.

[←20]

Πρβλ. Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 115-17, επιστολή τού βασιλιά Φερράντε με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1492 προς τον Τζιοβάννι Μπαττίστα Κόππολα, Ναπολιτάνο πρεσβευτή στη γαλλική αυλή.

[←21]

Lamansky, Secrets d’ etat (1884, ανατυπ. 1968), σελ. 238-39. Οι φερόμενοι ως συνωμότες εναντίον τής ζωής τού Τζεμ σουλτάν λέγεται ότι ήσαν ένας Γενουάτης ονομαζόμενος Τζιοβάννι Μπαττίστα Τζεντίλε, κάποιος Εβανγκελίστα και ένας Δομινικανός ονομαζόμενος Λεονάρντο, προσδιoριζόμενοι σε επιστολές τού Συμβουλίου των Δέκα (Consiglio dei Dieci) προς τον πρεσβευτή τους στη Ρώμη, με ημερομηνία 30 Απριλίου και 3 Ιουνίου 1490 και 12 Δεκεμβρίου 1491 [Lamansky, σελ. 232-34, 241-43]. O Τζιρολάμο Ντονάτο (Dona) είχε εκλεγεί Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα στις 11 Μαρτίου 1491 [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 34, φύλλο 86 (98)]. Το έγγραφο τής αποστολής του, που εκδόθηκε στο όνομα τού δόγη Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο, εχει ημερομηνία 27 Απριλίου [στο ίδιο, φύλλα 90-92 (102–104)].

[←22]

Lamansky, ό. π., σελ. 244-45.

[←23]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 262, σχετικά με γεγονότα που καταγράφονται στην ενότητα Δεκέμβριος 1490. Στις 14 Ιουνίου 1491 ο Ναπολιτάνος πρεσβευτής στη Ρώμη ανακοίνωσε ότι οι Τούρκοι είχαν αποββαστεί στη Σικελία με δεκαέξι γαλέρες και δεκατέσσερις μεγάλες φούστες. A. de Bouard, «Lettres de Rome …», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire, XXXIII, υπ’ αριθ. xxxIX, σελ. 317.

[←24]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 296-97. Στις 27 Μαρτίου 1492 ο Φερράντε τής Νάπολης έδωσε εντολή στον Τζάκομο Ποντάνο, τον πρεσβευτή του στην Αγία Έδρα και συγγενή τού ανθρωπιστή Τζιοβάννι Τζιοβιάνο, να προειδοποιήσει τον πάπα «για τις προετοιμασίες τού Τούρκου» (deli preparatorii del Turcho). Trinchera, Codice aragonese. II 1, σελ. 60. και πρβλ. σελ. 73. 79-80, 92, 94, 96, 98, 99, 101 και εξής.

[←25]

Sen. Secreta, Reg. 34. φύλλο 118 (129) και πρβλ. φύλλα 123 και εξής (134 και εξής). Η επιστολή δεν στάλθηκε στη μορφή που συνοψίζεται πιο πάνω, αλλά με συντομότερο και πιο ανούσιο κείμενο.

[←26]

Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 106-108, επιστολή γραμμένη στο Καστέλ Νουόβο στις 19 Μαΐου. 1492 και πρβλ. επιστολή στις 29 Ιουνίου προς τον Ποντάνο στο ίδιο, II-1, σελ. 125-27, επίσης σελ. 129, 130-31. Ο Φερράντε είχε προφανώς επιλέξει να παραμείνει ενθουσιασμένος με την προοπτική τουρκικής εισβολής στην Ιταλία, αφότου οι Ενετοί είχαν αποφασίσει, ότι δεν υπήρχε πιθανότητα τέτοιας άμεσης επίθεσης [στο ίδιο, II-1, σελ. 134].

[←27]

Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, σημείωμα με ημερομηνία 14 Ιουλίου 1492.

[←28]

Sen. Secreta. Reg. 34, φύλλο 130 (141), με ημερομηνία 10 Σεπτεμβρίου 1492:

«Και στο μεταξύ είναι δική μας υποχρέωση, ισότιμα με όλους τούς χριστιανούς, να ενθαρρύνουμε την Μακαριότητά του τον ποντίφηκα [τότε βέβαια ήταν πια πάπας ο Αλέξανδρος ΣΤ’] να έχει άγρυπνη επιμέλεια τού προσώπου τού Τζεμ σουλτάν, από τον οποίο εξαρτάται η ασφάλειά του καθώς και εκείνη τής χριστιανικής θρησκείας, τής οποίας η Αγιότητά του είναι κεφαλή και ποιμένας».

(Et interim ad rem nostram pertinet et omnium pariter Christianorum hortari Beatitudinem pontificiam ad habendam vigilantissimam custodiam persone Gien Sultani, unde salus pendet ac quies Christiane religionis, cuius sua Sanctitas est caput et pastor)

Tο γεγονός ότι ούτε αυτή η επιστολή στάλθηκε ποτέ, δεν μειώνει πολύ την αξία τής ως αποδεικτικό στοιχείο τής σημασίας την οποία απέδιδαν οι Ενετοί στον Τζεμ σουλτάν ως διαπραγματεύσιμο «όργανο» στην αντιμετώπιση τού Βαγιαζήτ, «όπως επιβάλλεται από την καλή ειρήνη που υπάρχει ανάμεσα σε εμάς και τον Κύριο Τούρκο» (come se convien ala bona pace ch’è tra nui et el Signor Τurco), όπως έγραφε η Γερουσία στον Ενετό κόμη τού Σεμπένικο, «και από την αγάπη που ξέρετε ότι έχουμε πάρει!» (et alo amor che sapete li portamo!) [έγγραφο με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1492, στο ίδιο, φύλλο 129 (140)].

[←29]

Πρβλ. Sen. Secreta. Reg. 34, φύλλα 123-124 (134-135), 128-129 (139-140), 132 (143) και 135 (146), έγγραφα με ημερομηνία από 2 Ιουλίου μέχρι 15 Οκτωβρίου 1492.

[←30]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 473-75 και επιμ. Celani, I, 356-58, με σημειώσεις. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 274.

[←31]

Burchard. Diarium, επιμ. Thuasne, I, 475-76 και επιμ. Celani, I, 358-59.

[←32]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 477-79 και επιμ. Celani, I, 360-62. Pontani, Diario, επιμ. Toni στο RISS, 111-2, σελ. 71. Trinchera, Codice aragonese, 11-1, σελ. 115-17. Η Πόρτα Ασινάρια κλείστηκε περί το 1572. Οδηγούσε απευθείας στη Βία Αππία Νουόβα και ονομαζόταν επίσης Πόρτα Λατερανένσις [πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 489 και επιμ. Celani, I, 369, γραμμές 24-25]. Το 1575 αντικαταστάθηκε από την Πόρτα Σαν Τζιοβάννι [L. Cassannelli, G. Delfini και D. Fonti, Le Mura di Roma, Ρώμη, 1974, σελ. 182].

[←33]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 273-74.

[←34]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 481-82. και επιμ. Celani, I, 363-64. To όνομα τού Μονιάνι εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές στα διαφορετικά χειρόγραφα τού Μπούρχαρτ. Για τούς Τζόρτζιο και Νικκολό Μποκκιάρντι (Bucciardo), σημειώστε τις περιγραφές τού Roberto Zapperi στο Dizionario biografico degli italiani, XIV (1972), 769-73.

[←35]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 482-87 και επιμ. Celani, I, 364-68. Sigismondo de’ Conti, II, 28-29, που γράφει ότι ο Iννοκέντιος Η’ «υπέφερε για μήνες από ουρολογικές διαταραχές και επίμονο πυρετό» (qui menses aliquot dissuria el febre ethica laborarat). Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 274, όπου ο εκδότης παρέχει περιγραφή τής αιχμής τής λόγχης, από επιστολή τού Φλωρεντινού πρεσβευτή Φίλιππο Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), συνοψιζόμενη στον Thuasne, Djem Sultan, σελ. 300-1. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 278-79, με παραπομπές.

O Βαλόρι, στον οποίο θα αναφερθούμε και πάλι, γεννήθηκε το 1456 και πέθανε σε ηλικία τριανταοκτώ ετών σε διπλωματική αποστολή στη Νάπολη. Ήταν Πλατωνικός λόγιος και φίλος των Λορέντσο Μέδικου, Πολιτσιάνο και Μαρσίλιο Φιτσίνο. Προστατευόμενος κατά κάποιον τρόπο τού Ματίας Κορβίνους, ο Βαλόρι δίδαξε Πλάτωνα στην Ουγγαρία για κάποιο διάστημα.

[←36]

Sigismondo de’ Conti, I, 27 28. Επίσης στον Baluze, Miscellanea, επιμ. Mansi, I (1761), 651. Η λατινική εκδοχή τής επιστολής τού σουλτάνου προσδιορίζει τον Τούρκο απεσταλμένο ως «Zaus Cassiminus».

[←37]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, I, 487-88 και επιμ. Celani, I, 368-69. Στις 2 Μαρτίου 1492 ο βασιλιάς Φερράντε έγραψε ευχαριστήρια επιστολή προς τον πάπα με την ολοκλήρωση τού γαμηλίου συμβολαίου [Trinchera, Codice aragonese, II, μέρος 1 (1868), 43-44].

[←38]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, 1, 488-89 και επιμ. Celani, I, 369-70. Sigismondo de’ Conti, II, 34. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1492, υπ’ αριθ. 10-13, τόμος XIX (1693), σελ. 408-10. Υπάρχει κενό στο ημερολόγιο τού Μπούρχαρτ από την Πέμπτη 14 Ιουνίου μέχρι την πρώτη Κυριακή τής προ Χριστουγέννων νηστείας των Καθολικών, στις 2 Δεκεμβρίου 1492. Κατά τη διάρκεια αυτης τής περιόδου πέθανε ο Iννοκέντιος Η’ και ο Ροδρίγο Βοργία εκλέχτηκε πάπας ως Αλέξανδρος ΣΤ’ [πρβλ. Celani, I, 371, σημείωση 1].

[←39]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 302. Στα τέλη Ιουνίου και τον Ιούλιο τού 1492 ο Φερράντε τής Νάπολης ανέμενε τουρκική επίθεση στην Ιταλία [Trinchera, Codice aragonese, II-I, σελ. 125-27, 129, 130-31, 134].

[←40]

Sigismondo de’ Conti, II, 29.

[←41]

Sigismondo de’ Conti, II, 36, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 280-81, με παραπομπές.

[←42]

Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 44-52, σελ. 567-75, από το Arch. di Stato di Firenze, Lettere agli Otto di Pratica (Classe X, dist. 6, filza 8), επιστολές γραμμένες στη Ρώμη από τις 15 μέχρι τις 26 Ιουλίου 1492. Οι «Οκτώ» (Otto) ήσαν ειδική επιτροπή, που ασχολούνταν με εξωτερικές και στρατιωτικές υποθέσεις στη Φλωρεντία. Ο Iννοκέντιος έστειλε στη Φλωρεντία τον Νικκολό Τσίμπο, αρχιεπίσκοπο τής Αρλ, «να συλλυπηθεί για τον θάνατο τού Λορέντσο» (ad condolerse de la morte de Lorenzo) [A. de Bouard, «Lettres de Rome …», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire XXXIII, υπ’ αριθ. xliv, σελ. 322-23]. Ο Λορέντσο Μέδικος δεν ήταν ασφαλώς μόνος στην επιθυμία διατήρησης τής ειρήνης και τού ισοζυγίου δυνάμεων στην Ιταλία. Οι Ενετοί ενδιαφέρονταν εξ ίσου, αν και για διαφορετικούς λόγους. Πρβλ. Ernesto Pontieri, «La ‘Guerra dei baroni’ … in dispacci della diplomazia fiorentina», Arch. stor. per le province napoletane, 3^η σειρά, IX (LXXXVIΙI, 1970-71), ιδιαίτερα σελ. 199-200. Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 13, σημείωση 41.

[←43]

Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 46, σελ. 569 και πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 37 και Thuasne, Djem Sultan, σελ. 303.

[←44]

Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 48, σελ. 570, επιστολή στις 20 Ιουλίου. Πρβλ. Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 140, 142-43. Η βαριά ασθένεια (gravis egritudo) τού Ιννοκέντιου Η’ ήταν γνωστή στη Βενετία στις 20 Ιουλίου, όταν η Γερουσία έστειλε στο Ιερό Κολλέγιο κατάλληλη έκφραση λύπης. Tα νέα είχαν έρθει με επιστολή με ημερομηνία 16 Ιουλίου από τον Αντρέα Καπέλλο, συνάδελφο του Τζιρολάμο Ντονάτο στην ενετική πρεσβεία στη Ρώμη [Sen. Secreta, Reg. 34, φύλλα 124-125 (135-136)]. Ο Καπέλλο είχε εκλεγεί για να μοιράζεται τη ρωμαϊκή αποστολή με τον Ντονάτο στις 7 Φεβρουαρίου 1492 [στο ίδιο, φύλλο 110 (122)].

[←45]

Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 50, σελ. 571, επιστολή στις 23 Ιουλίου. Στις 15 Ιουλίου υπήρχε φήμη στη Φερράρα, ότι ο σουλτάνος Βαγιαζήτ είχε βάλει 800 πλοία στη θάλασσα για εισβολή στην Ιταλία «και περισσότερους από 100.000 πολεμιστές» (et piu de cento milia persone a la guera) [Diario ferrarese στο RISS, XXIV, μέρος 7 (1933), σελ. 127].

[←46]

Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 51, σελ. 572-73, επιστολή στις 25 Ιουλίου. Σύμφωνα με τον Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 274, οι καρδινάλιοι μετέφεραν τον Τζεμ σουλτάν στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο κατά τη διάρκεια τής δεύτερης εβδομάδας τού Ιουλίου, το οποίο, με δεδομένη την περιγραφή Βαλόρι, είναι προφανώς ανακριβές. Μολονότι ο Infessura είναι συνήθως καλά πληροφορημένος, όμως είναι σαφές ότι παρέμενε πάντοτε εξωτερικός παρατηρητής των γεγονότων στο Βατικανό. Πρβλ. Sa’d-ad-Din στο Journal asiatique IX (1826, ανατυπ. 1965), 168, που γράφει ότι ο Τζεμ κρατήθηκε για είκοσι μέρες σε «ασφαλή τόπο». Ο Jean de Bilheres (-Lagraulas), ηγούμενος τού Σαιν Ντενί, ήταν εκείνος για τον οποίο ο Μικελάντζελο μερικά χρόνια αργότερα χάραξε την Πίκτα, που βρίσκεται τώρα στον Άγιο Πέτρο [πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 94, σημείωση 2 και Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 339]. Για τον διορισμό τού ως κυβερνήτη Ρώμης βλέπε Sigismondo, II, 51 και για το όνομά του βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 16, σημείωση 100.

[←47]

Thuasne, Burchard, Diarium, I, 491, σημείωση και παραρτ. υπ’ αριθ. 52–56, σελ. 573-78, επιστολές από 26 Ιουλίου μέχρι 6 Αυγούστου και για την κηδεία τού Iννοκέντιου Η’ πρβλ. στο ίδιο, υπ’ αριθ. 57, σελ. 578-80. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 275-79, Trinchera, Codice aragonese, II-l, σελ. 144. Εκ παραδρομής o Thuasne, Djem Sultan, σελ. 303 γράφει ότι o Iννοκέντιος H’ πέθανε «τη νύχτα στις 25 προς 26 Αυγούστου» (dans la nuit du 25 au 26 aout). Βλέπε G. B. Picotti, La Giovinezza di Leone X, Μιλάνο, 1927, σελ. 404 και εξής. To Ιερό Κολλέγιο πληροφόρησε αμέσως τούς ηγεμόνες των ιταλικών και άλλων κρατών για τον θάνατο τού πάπα [Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, επιστολή με ημερομηνία 26 Ιουλίου 1492].

[←48]

Sigismondo de’ Conti, II, 37. Στις 30 Ιανουαρίου 1498 το σώμα τού Ιννοκέντιου Η’ μεταφέρθηκε στον ορειχάλκινο τάφο που είχε ετοιμάσει ο Αντόνιο Πολλαϊουόλο [Burchard, Diarium, επιμ. L. Thuasne, II (1884), 431-32 και επιμ. E. Celani, II (1911-12), 72 στο νέο Muratori, RISS, XXXII, μέρος 1]. Πρόκειται για ένα από τα λίγα μνημεία που αποκαταστάθηκαν στη νέα εκκλησία τού Αγίου Πέτρου από την παλαιά. Υπάρχει ακόμη απέναντι σε μια από τις κολώνες στον αριστερό διάδρομο τού κυρίως ναού, αλλά τοποθετημένος ίσως πιο ψηλά απ’ ό,τι θα επιθυμούσε ο καλλιτέχνης. Σύμφωνα με την τωρινή επιτύμβια πλάκα, ο τάφος μεταφέρθηκε στη νέα βασιλική το 1621 από τον Αλμπερίγκο Τσίμπο Μαλασπίνα, ηγεμόνα τής Μάσσα. Πρβλ. Thuasne, Burchard, Diarium, I, 492, Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 282-83, με παραπομπές και Renzo U. Montini, Le Tombe dei Papi, Ρώμη, 1957, σελ. 297-301. Η επιτύμβια πλάκα τού Iννοκέντιου υπενθυμίζει επίσης τη δωρεά τής Ιερής Λόγχης από τον Βαγιαζήτ Β΄ στον παπισμό: «ο Βαγιαζήτ, τύραννος των Τούρκων, έστειλε δώρο το δόρυ που τρύπησε την πλευρά τού Χριστού» (lancea quae Christi hausit latus a Baiazete Turcarum tyranno dono missa).

Ο ίδιος ο τάφος λέγεται ότι είχε κοστίσει 4.000 δουκάτα [Eugène Müntz, Les Arts a la cour des papes Innocent VIII, Alexandre VI, Pie III (1484-1503), Παρίσι, 1898, σελ. 89-90].

[←49]

Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, II, 36, που χρονολογεί την προσφώνηση τού Iννοκέντιου προς τούς καρδινάλιους «τη μέρα πριν πεθάνει», αλλά ο Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 282, σημείωση 3 υποθέτει ότι πρέπει να είχε λάβει χώρα στις 17 Ιουλίου, όταν ο Βαλόρι αναφέρει ότι «η Αυτού Αγιότητα χρησιμοποίησε πολλά και καλά λόγια» (sua Santita uso molte tenere et buone parole), επαινώντας την Εκκλησία στους καρδινάλιους [Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 46, σελ. 569]. Παρ’ όλα αυτά, στη συγκεκριμένη περίπτωση ζήτησε τη συναίνεσή τους για να διανείμει 48.000 δουκάτα μεταξύ μελών τής οικογένειάς του. Ίσως είχε αλλάξει το «τη μέρα πριν πεθάνει» (pridie quam exspiraret).

[←50]

Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 341–48 και τόμος III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 10–20, σελ. 1049-56 και Hist. Popes, V. 377-86 και παραρτ. υπ’ αριθ. 8-18, σελ. 532-42, όπου όλα τα έγγραφα εκτός από το πρώτο έχουν ημερομηνία Αυγούστου 1492. Thuasne, Burchard, Diarium, I, παραρτ. υπ’ αριθ. 57, σελ. 579-80 και τόμος II, σελ. 1-4 (από Infessura), ιδιαίτερα σημειώσεις Thuasne και παραρτ. υπ’ αριθ. 1-3, σελ. 607-12. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 279, 280-82. Sigismondo de’ Conti, II, 51-54. Raynaldus, Ann. Eccl., ad ann. 1492, υπ’ αριθ. 24-26, τόμος XIX (1693), σελ. 412b-413b. Ο Ροδρίγο Βοργία είχε γίνει καρδινάλιος-διάκονος τού Σαν Νικκολό στο Καρτσέρε από τον θείο του Κάλλιστο Γ΄, στη δημιουργία καρδιναλίων τον Σεπτέμβριο τού 1456 [Eubel, Hierarchia, II (1914. ανατυπ. 1960), 12].

Η εκλογή Βοργία είχε μαθευτεί στη Βενετία στις 19 Αυγούστου όπως φαίνετα από επιστολή τής Γερουσίας προς τον Αντρέα Καπέλλο, πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στη Ρώμη [Sen. Secreta, Reg. 34. φύλλα 127–128 (138-139)]:

«Σύμφωνα με πολλές προβλέψεις για το μέλλον και αναμφίβολα όπως περιμέναμε, και όπως έλεγε η πρωτη επιστολή σας τής ενδεκάτης ώρας στις 9 τού μηνός, που έφτασε σε εμάς την δέκατη έκτη ώρα τής επομένης, αλλά και από τις άλλες που ακολούθησαν, από τις οποίες η τελευταία στις 14 τού μηνός σημείωνε την επικείμενη δηλαδή επ’ αυτού την προώθηση στην κορυφή τής αρχιερατικής διοίκησης τού σεβασμιώτατου κύριου αντικαγκελλάριου, προσδοκούσαμε να μιλήσουμε γι’ αυτό που επιθυμούσε η ψυχή μας, να δούμε να εγκαθιδρύονται τέτοιες εξαιρετικές και σχεδόν θεϊκές αρετές και τόσο αξιοσημείωτα ταλέντα και ευδιάκριτα στολίδια από τη Θεία Πρόνοια, που θα επέλεγε και θα προσδιόριζε τέτοιο ποιμένα τού ποιμνίου τού Κυρίου και τέτοιο εκπρόσωπο τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Είμαστε σίγουρα ευτυχείς, μαζί με όλη τη γερουσία μας, και εκφράζουμε από τα βάθη τής καρδιάς μας τη χαρά και την παρηγοριά μας, και εδώ και σε όλη την επικράτειά μας, κρίνοντας ότι είναι δικαιολογημένο το μέγεθος τής χαράς μας…».

(Quod plurimis rationibus futurum existimabamus et procul dubio expectabamus id vestre littere priores dici XI hora VΙΙΙI nobis reddite die insequenti hora XVI et item alie subsequentes quarum postreme sunt diei XIIII instantis significarunt ad illud scilicet suppremum pontificatus fastigium reverendissimum dominum vicecancellarium fuisse provectum, expectabamus diximus quoniam animo nostro voluntatibus nobis ratas excelentissimas et prope divinas virtutes et dotes quibus ipsum insignitum et ornatum conspiciebamus videbatur a divina providentia talem pastorem gregi dominico et Sacrosancte Romane Ecclesie vicarium suum fuisse delectum et proordinatum, gavisi profecto sumus cum universo senatu nostro ex intimis cordis nostri et gaudii ac consolationis nostre signa edidimus et hic et in universa ditione nostra qualia magnitudini gaudii nostri congrua arbitrati sumus…)

[←51]

G. B. Picotti, La Giovinezza di Leone X, Μιλάνο, 1927, σελ. 406-35, 445-60 (παράθεση στη σελ. 427). Πρβλ. Picotti, «Giovanni de’ Medici nel conclave per l’elezione di Alessandro VI», Archivio della R. Società romana di storia patria, XLIV (1921), 87-168, με δεκατρία έγγραφα και ιδιαίτερα σελ. 124 και εξής (με την ίδια παράθεση εμφανιζόμενη στη σελ. 126).

[←52]

Bibl. Apost. Vaticana, Cod. lat. 12.518, προγουμένως στo Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. XV, τόμος 109, φύλλα 43-48, δημοσιευμένο από τον Vinzenz Schweitzer, «Zur Wahl Alexanders VI.», στο Historisches Jahrhuch, XXX (1909), 809-14. Ferdinando La Torre, Del Conclave di Alessandro VI, papa Borgia, Φλωρεντία και Ρώμη, 1933, σελ. 89-92 και G. B. Picotti, «Nuovi Studi e documenti intorno a papa Alessandro VI», Rivista di storia della Chiesa in Italia, V (1951), 243-47. Τον Ιούλιο τού 1966 εξέτασα τις τρεις ψηφοφορίες στις 8-10 Αυγούστου στη Βιβλιοθήκη Βατικανού και θεωρώ (όπως μάλλον δεν χρειάζεται να προσθέσω), ότι η επιμέλεια και ο σχολιασμός τού Picotti είναι εξαιρετικός.

Οι καρδινάλιοι Ντομένικο ντέλλα Ρόβερε, Ασκάνιο Σφόρτσα, Αντονιόττο Παλλαβιτσίνι, Τζιοβάννι Μπαττίστα Ζένο, Ολιβιέρο Καράφα και Τζιαντζάκομο Σκλαφενάτι ψήφισαν τον Ροδρίγο Βοργία και στις τρεις ψηφοφορίες. Ο Τζιοβάννι ντε Κόντι τον ψήφισε στη δεύτερη και την τρίτη. Ο Μπαττίστα Ορσίνι τον ψήφισε μόνο στην πρώτη, ο Ραφφαέλε Ριάριο στη δεύτερη και ο Φραντσέσκο Τοντεσκίνι Πικκολομίνι στην τρίτη [Cod. Vat. lat. 12. 518. φύλλα 43-44, 45-46, 47-48 και πρβλ. Picotti, «Nuovi Studi», σελ. 245]. Η πίσω σελίδα τής τρίτης ψηφοφορίας φέρει τη σημείωση [ό. π., φύλλο 48]: «Tρίτη ψηφοφορία, 10 Αυγούστου 1492, ημέρα τής γιορτής τού Αγίου Λαυρεντίου» (Tertium scrutinium X Αugusti 1492, die festivitatis Sancti Laurentii). Ο Βοργία δεν είχε ακόμη εκλεγεί.

[←53]

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 12, σελ. 1052, επιστολή τού Φίλιππο Βαλόρι (τον οποίο ο Pastor λάθος ονομάζει «Bartolomeo») προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) στην Φλωρεντία, με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1492, περίπου στις 11:00 π.μ. (hora decima quinta):

«…φαίνεται ότι [οι κύριοι καρδινάλιοι] έκαναν δύο ψηφοφορίες την Τετάρτη και την Πέμπτη το πρωί και σήμερα το πρωί κάνουν την τρίτη και αν και είναι δύσκολο να κατανοηθεί η πραγματική κατάσταση, φαίνεται καθαρά, ότι μεταξύ τους υπάρχει όχι μικρή διχόνοια…».

(… si è inteso come hanno facto due squittini mercoledi et giovedi mattina et stamani hanno facto il terzo, et benchè sia difficil cosa intenderne il vero, pure si ritrahe che tra loro sono in discordia non pichola…)

[←54]

Picotti, «Nuovi Studi», έγγραφο υπ’ αριθ. iii, σελ. 247.

[←55]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 2, σελ. 610-11, επιστολή τού Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), γραμμένη στη Ρώμη στις 12 Αυγούστου 1492, περίπου στις 5:00 μ.μ. (hora vicesima prima). Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 347, σημείωση I, παραπέμπει στα Acta Consistorialia, φύλλο 1, ως προς το γεγονός ότι η εκλογή ανακοινώθηκε «το πρωί κατά την ενδεκάτη ώρα» (de mane circa horam undecimam, δηλαδή περί τις 7:00 π.μ.), πράγμα που συμφωνεί με την άποψη τού νοτάριου Πιέτρο Μερίλι, ότι η εκλογή έγινε «νωρίς το πρωί, πριν την ανατολή τού ήλιου» (summo mane ante ortum solis) [Fabio Gori (επιμ.), Archivio storico, artistico … di Roma, IV (Ρώμη και Spoleto, 1883), 242, επίσης παρατιθέμενο από Pastor. Πρβλ. Picotti, «Nuovi Studi», σελ. 205].

[←56]

Pastor, Gesch. d. Päpste. ΙΙΙ-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 13, σελ. 1053, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Αυγούστου 1492.

[←57]

Sigismondo de’ Conti, II, 54. J. Schnitzer, «Zur Wahl Alexanders VI.», Zeitschr. für Kirchengeschichte, XXXIV (1913), 375 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (ανατυπ. 1955), 346, σημείωση 4 και σελ. 349, σημείωση 1.

[←58]

Πρβλ. την επιστολή στις 28 Αυγούστου προς τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα τής Μάντουα, στον οποίο οι καρδινάλιοι έγραφαν, ότι λόγω τής αναχώρησης τού Iννοκέντιου Η’

«7 μέρες πριν από τις καλένδες Αυγούστου, από αυτή την επώδυνη για μια πιο ευτυχισμένη ζωή»,

(septimo Kalendas Augusti ex hac erumnosa ad feliciorem vitam)

είχαν προχωρήσει σε κογκλάβιο για την εκλογή τού διαδόχου του,

«…και εκεί, εμπνευσμένοι από την πνοή τού Αγίου πνεύματος και προχωρώντας στην εκλογή τού ανώτατου ποντίφηκα, ύστερα από κάποιες διαβουλεύσεις, όχι μόνο με ομόφωνη ψήφο όλων και ομόνοια, αλλά και χωρίς να διαφοροποιηθεί κανένας, επιλέξαμε ως άξιο ποιμένα και ποντίφηκα τής Ρωμαϊκής εκκλησίας, με κοινή συναίνεση και ομόφωνη και εγκάρδια ψήφο, τον σεβασμιώτατο πατέρα κύριο Ροδρίγο, τότε επίσκοπο Πόρτο, αντικαγκελλάριο τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, τώρα ονομαζόμενο πάπα Αλέξανδρο ΣΤ’, που συγκεντρώνει πολλούς επαίνους και έχει μακρά εμπειρία…» [Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834].

(…atque illic spiritus sancti inspiratione afflati ad electionem summi pontificis procedentes, post aliquas consultationes non solum unanimi omnium voto concordiaque sed nemine discrepante reverendissimum patrem dominum Rodericum tunc episcopum Portuensem Sancte Romane Ecclesie vicecancellarium, nunc Alexandrum VI nuncupatum, omni laude cumulatissimum et longa experientia probatissimum communi consensu et unanimi voto concordiaque Romane Ecclesie dignissimum pastorem ac pontificem elegimus…)

Η επιστολή αυτή έτυχε ευρείας διανομής. Σημειώστε Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l, 346, σημείωση 4, παράθεση από το Kerkhistorisch Archief, III (Άμστερνταμ, 1862), 65-67 και Picotti, «Nuovi Studi», σελ. 205 και σημείωση 161.

[←59]

Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l, 356 και III-2, παραρτ. υπ’ αριθ. 16, σελ. 1054, επιστολή τού Φερραρέζου απεσταλμένου Τζάκομο Τρόττι προς τον δούκα Έρκολε ντ’ Έστε, γραμμένη στο Mιλάνο στις 28 Αυγούστου 1492. Πρβλ. Picotti, «Nuovi Studi», σελ. 199.

[←60]

Picotti, «Nuovi Studi», σελ. 200, σημείωση 135. Παρ’ όλα αυτά o F. La Torre, Del Conclave di Alessandro VI, σελ. 43 και εξής, 79 και εξής, 124-25, πιστεύει ότι η εκλογή τού πάπα Βοργία δεν ήταν αποτέλεσμα σιμωνίας και τον ακολουθεί στην άποψη αυτή ο G. Soranzo, Studi intorno a papa Alessandro VI (Borgia), Μιλάνο, 1950 (Pubblicazioni dell’ Univ. catt. del S. Cuore, n. s., XXXIV], ο οποίος έχει γενικά επιχειρήσει κάποια δικαίωση τόσο τού Αλέξανδρου, όσο και τής παπικής του θητείας.

[←61]

Pastor, Gesch. d. Päpste, III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 11, σελ. 1050-51. Η Ελεονόρα ήταν σύζυγος τού Έρκολε ντ’ Έστε, δούκα τής Φερράρα. Ήταν κόρη τού βασιλιά Φερράντε τής Νάπολης (και αδελφή τής Βεατρίκης, η οποία είχε παντρευτεί τον Ματίας Κορβίνους τής Ουγγαρίας). Πρβλ. Diario ferrarese στο RISS, XXIV, μέρος 7 (1933), σελ. 126. Ο καρδινάλιος Αρντιτσίνο ντέλλα Πόρτα έπεφτε άρρωστος με «τεταρταίο πυρετό» στις 3 Σεπτεμβρίου 1492 και στη συνέχεια αντιμετώπισε «πολλαπλά ατυχήματα» (multiplicia accidentia). Πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου τού επόμενου έτους [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 36-39 και επιμ. Celani, I, 394-96]. Αν τα μέλη τού κογκλάβιου μπορούσαν να προβλέψουν τον γρήγορο θάνατό του, ίσως εξέλεγαν εκείνον. Η πεντάμηνη ασθένειά του θα έδινε στους ανταγωνιστές για την τιάρα περισσότερο χρόνο να τακτοποιήσουν τις δυνάμεις τους, παρόλο που ο πλούτος τού Βοργία θα έκανε δύσκολη την πλειοδοσία άλλου.

[←62]

To Παλάτσο Σφόρτσα-Τσεζαρίνι βρίσκεται μεταξύ τής Κόρσο Βιττόριο Εμμανουέλε (με την είσοδο στον αριθμό 282) και τής Βία ντέι Μπιάνκι Βέκκι (προηγουμένως Βία ντι Σάντα Λουτσία), με μη χρησιμοποιούμενη είσοδο στον αριθμό 118 τού δεύτερου δρόμου. Tο παλάτι έχει τροποποιηθεί πολύ από την εποχή που κατοικούσε εκεί ο Ροδρίγο Βοργία.

[←63]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 2, σελ. 610-11, επιστολή τού Βαλόρι με ημερομηνία 12 Αυγούστου 1492. Πρβλ. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 281, ο οποίος δεν ήταν καλά πληροφορημένος και Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 344-47, με παραπομπές και III (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 13-16, 20, σελ. 1053-54, 1056. Τον Οκτώβριο τού 1484 ο Ασκάνιο Σφόρτσα είχε γράψει στον αδελφό τού Λοντοβίκο Μόρο ευχαριστημένη περιγραφή τής πολυτέλειας τού παλατιού τού Βοργία [στο ίδιο, υπ’ αριθ. 2, σελ. 1046]. O Αλέξανδρος ΣΤ’ σύντομα άλλαξε γνώμη για την παραχώρηση τής Τσίβιτα Καστελλάνα στον Σαβέλλι και τού Μοντιτσέλλι στον Ορσίνι [Thuasne, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 5. σελ. 614, Pastor, III-2, παραρτ. υπ’ αριθ. 20, σελ. 1056]. Ο Βαλόρι παρέχει το εισόδημα τού μοναστηριού (badia) τού Σουμπιάκο και είκοσι εκτάσεων (terre) ως 3.000 δουκάτα «ή περισσότερο». Ο Τζιαναντρέα Μποκκάκκιο εκτιμά το εισόδημα τού Σουμπιάκο και εικοσιδύο χωριών (castelli) ως 2.000 δουκάτα.

[←64]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 281-82. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1, 346-47, 356 και III-2, παραρτ. υπ’ αριθ. 16, σελ. 1054, επιστολή τού Τζάκομο Τρόττι προς τον Έρκολε ντ’ Έστε, με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1492.

[←65]

Pastor, Gesich. d. Päpste, III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 20, σελ. 1056, επιστολή τού Φλοραμόντε Μπρονιόλο προς τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα, μαρκήσιο τής Μάντουα, γραμμένη στη Ρώμη στις 31 Αυγούστου 1492. Οι δρόμοι ήσαν ντυμένοι με κρεμαστά στολίδια και στολισμένοι με αψίδες θριάμβου επί τής δύο μιλίων διαδρομής τής παπικής πομπής. Ο εορτασμός τελείωσε περίπου στις 10:00 μ.μ. (la sera circa due ore di notte), όταν ο πάπας επέστρεψε στο Βατικανό συνοδευόμενος από τούς καρδινάλιους. Όλη η αυλή ήταν «κατάκοπη» (morte di straccha). O Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 7. σελ. 615-21 ανατυπώνει την περιγραφή τού Bernardino Corio για τούς εορτασμούς που συνόδευσαν τη στέψη τού Αλέξανδρου ΣΤ’ από το Corio, History of Μιλάνο, 1^η εκδ., 1503 και πρβλ. γενικά Michael Mallett, The Borgias, Λονδίνο, 1969, σελ. 112-21.

[←66]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 282-83. και πρβλ. σελ. 281 για τα «κελλάρια γεμάτα κρασί» (cella vinaria plena vino) στο Πόρτο. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 359. Αν τα έξοδα τού νοικοκυριού τού πάπα ήσαν πραγματικά 700 δουκάτα τον μήνα, τότε η πρόβλεψη προσωπικά για τον Τζεμ σουλτάν 300 δουκάτων τον μήνα [Thuasne, Djem Sultan, παραρτ. υπ’ αριθ. 16, σελ. 431] δεν δείχνει τόσο τσιγγούνικη, όπως υπονοεί ο Thuasne, στο ίδιο, σελ. 306. Προφανώς δεν είναι απαραίτητο να σημειωθεί, ότι τα 40.000 δουκάτα τον χρόνο που πληρώνονταν από την Πύλη για τη συντήρηση τού Τζεμ ήταν φόρος τιμής και όχι πραγματική «σύνταξη». Όσο ο Τζεμ έπαιρνε αρκετή τροφή για να πεθάνει από το φαϊ, ο σουλτάνος Βαγιαζήτ δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την ευημερία τού αδελφού του ή για την από μέρους του απόλαυση τής ζωής.

[←67]

Lamansky, Secrets d’ etat (1884, ανατυπ. 1968), σελ. 289, επιστολή γραμμένη στη Ρόδο στις 10 Νοεμβρίου 1492. Είχε γραφεί προς τον Λουίτζι Ποντοκατάρο, επίσκοπο τού Καπάτσιο, γραμματέα τού Αλέξανδρου ΣΤ’.

[←68]

Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 246-47 και πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 305–6, όπου η επιστολή (γραμμένη και σταλμένη στο όνομα τού δόγη) είναι λάθος χρονολογημένη στις 13 Δεκεμβρίου.

[←69]

Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 248-49, επιστολή με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1492 και βλέπε στο ίδιο, σελ. 252-53, επιστολή με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου.

[←70]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 306.

[←71]

Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 251-52, επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Consiglio dei Dieci) προς Αντρέα Καπέλλο με ημερομηνία 21 Νοεμβρίου 1492.

[←72]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 8, σελ. 621-22, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 16 Ιανουαρίου 1493. Λίγο αργότερα ο Αλέξανδρος αρνιόταν στον Βαλόρι ότι προσπαθούσε να διαπραγματευτεί οποιαδήποτε συμμαχία, ισχυριζόμενος ότι επιθυμούσε να παραμείνει ελεύθερος και χωρίς υποχρέωση απέναντι σε κανένα, ενδιαφερόμενος μόνο να δει να διατηρείται στην Ιταλία δίκαιη ειρήνη [στο ίδιο, υπ’ αριθ. 9, σελ. 623-24, επιστολή τού Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Ιανουαρίου 1493. Πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 308-9].

Η πρεσβεία τού Τρεβιζάν στην Ισταμπούλ δεν πέτυχε τίποτε, επειδή ο σουλτάνος αποφάσισε «ότι δεν θα υπάρχει πια βαΐλος σε αυτή την πόλη» (che no staghi piu bailo in quella citta) [Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII, μέρος 1 (1843), 142]. O Φερράντε τής Νάπολης σημείωνε την άρνηση τού σουλτάνου να πληρώσει στον πάπα τα 40.000 δουκάτα, σε επιστολή στις 22 Φεβρουαρίου 1493 προς τον Ναπολιτάνο πρεσβευτή στη Ρώμη [Trinchera, Codice aragonese, II-1 (1868), σελ. 300 και πρβλ. σελ. 323]. Για κάποιο διάστημα υπήρχε φόβος στη νότια Ιταλία, ότι o τουρκικός στόλος θα επιτίθετο στην ευάλωτη ακτογραμμή από τη Μονόπολι μέχρι το Γκαλιάνο [στο ίδιο, ΙΙΙ (Νάπολη, 1874), σελ. 56, 323].

[←73]

Πρβλ. Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 319. O δούκας Τζιανγκαλεάτσο Σφόρτσα πέθανε στις 15 Οκτωβρίου 1494 από γρίππη (morto da flusso), «ενώ ήταν κοινή πεποίθηση, ότι ο θείος του Λοντοβίκο είχε προκαλέσει τον θάνατό του με δηλητήριο» [στο ίδιο, σελ. 320]. Στις 19 τού μηνός ο Λοντοβίκο μπήκε στο Μιλάνο «με δουκική περιβολή». Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 193 και επιμ. Celani, I, 539-40 και γενικά H. F. Delaborde, L’ Expedition de Charles VIII en Italie, Παρίσι, 1888. σελ. 217-18 και εξής, 259-60, 424 και εξής. Μέχρι τότε ο Λοντοβίκο έφερε τον τίτλο τού δούκα τού Μπάρι.

[←74]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 8-14, 16-19, σελ. 621-36, επιστολές τού Φίλιππο Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) στη Φλωρεντία, γραμμένες στη Ρώμη από τις 16 Ιανουαρίου μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου 1493. Sigismondo de’ Conti, II (1883), 54-57, 94. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 283-84. Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 252-53, 291, 307 και εξής, 335-36, 337, 339-40, 348, 349-50, 354, 358-59, 369-71. F. Guicciardini, Storia d’ Italia, επιμ. C. Botta, I (Παρίσι, 1837), βιβλίο i, κεφ. I, σελ. 82. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 368-70.

O Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε δεν είχε ακόμη φύγει από τη Ρώμη τα Χριστούγεννα τού 1492 [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 26, 29-30 και επιμ. Celani, I, 387, 389-90]. O Iννοκέντιος H’ είχε αγοράσει το Τσερβετέρι από τον Μπαρτολομμέο ντέλλα Ρόβερε το 1487 για τον Φραντσεσκέττο Τσίμπο. Μετά τον θάνατο τού Ντομένικο ντ’ Ανγκoυιλλάρα, ο Iννοκέντιος απένειμε επίσης στον γιο του το κάστρο τής Ανγκουϊλάρα, που ονομαζόταν έτσι από λίμνη με αυτό το όνομα [Sigismondo, II, 54. 94]. Σύμφωνα με επιστολή τού Φερράντε τής Νάπολης με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1493, γραμμένη προς τον απεσταλμένο του στην Ισπανία, είχαν ήδη υποσχεθεί το Τσερβετέρι και την Ανγκουϊλάρα στον Βιρτζίνιο Ορσίνι κατά τη διάρκεια τής ζωής τού Iννοκέντιου, σε περίπτωση όπου ο Φραντσεσκέττο τα αποποιούνταν [Trinchera, ό. π., II-2 (Νάπολη, 1870), σελ. 43-44].

O Φερράντε έλεγε επίσης, ότι η απόκτηση από τον Ορσίνι αυτών των τόπων είχε επιτεχθεί «στη Φλωρεντία, με τη μεσολάβηση τού Πιέρο Μέδικου» (in Fiorenza per mezo de Piero de’ Medici), πράγμα που πιθανώς σημαίνει, ότι ο Πιέρο είχε διαθέσει τα περισσότερα χρήματα. Σε κάθε περίπτωση ο Φερράντε αρνιόταν ότι τα είχε διαθέσει ο ίδιος. Συνολικά για την υπόθεση βλέπε Ernesto Pontieri, «Uno Scontro tra Alessandro VI e Ferrante d’ Aragona: La Questione di Anguillara e di Cerveteri» στη δική του συλλογή μελετών Per la Storia del regno di Ferrante I d’ Aragona, re di Napoli, Νάπολη, 1969, σελ. 527-90, με εννέα έγγραφα και πρβλ. Giovanni Soranzo, Il Tempo di Alessandro VI Papa e di Fra Girolamo Savonarola, Μιλάνο, 1960, σελ. 56-58.

[←75]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 309.

[←76]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 33 και επιμ. Celani, I, 392: «από την εικοστή ωρα … μέχρι την τρίτη ώρα τής νύχτας…» (hora vigesima … ab ea usque ad tertiam horam noctis….). Υπάρχει διακοπή σε αυτό το σημείο στο χειρόγραφο τού Μπούρχαρτ. Πρβλ. Raynaldus, Ann. Eccl., ad ann. 1492, υπ’ αριθ. 30, τόμος XIX (1693), σελ. 414b και τις επιστολές τού Πιέρο Αλαμάννι από τη Νάπολη προς τον Πιέρο Μέδικο στη Φλωρεντία [A. Desjardins (και G. Canestrini), Negotiations diplomatiques de la France avec la Toscane, I (Παρίσι, 1859), 435 και εξής].

[←77]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 18, σελ. 633, επιστολή τού Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), γραμμένη στη Ρώμη στις 23 Φεβρουαρίου 1493.

[←78]

Στο ίδιο, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 19, σελ. 636, επιστολή τού Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), γραμμένη στη Ρώμη στις 28 Φεβρουαρίου 1493 και πρβλ. στο ίδιο, II, υπ’ αριθ. 20, 21, σελ. 637, 640. Ήδη στις 29 Ιανουαρίου (1493) ο Φερράντε είχε κατηγορήσει τον Αλέξανδρο ΣΤ’, ότι είχε ετοιμάσει σημείωμα «αντίθετο, σε αντίθεση με την τάξη που ισχύει στο εκκλησιαστικό συμβούλιο» (in contrario contra l’ordine preso in consistorio), σε επιστολή προς τον Αντόνιο Τζεννάρο, Ναπολιτάνο απεσταλμένο στον Λοντοβίκο Μόρο [Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 260].

Ο βασιλιάς Λάντισλας ισχυριζόταν ότι είχε παντρευτεί τη Βεατρίκη απρόθυμα και με επιφυλάξεις «για το βασίλειο» (per havere lo regno) και μολονότι ανέφερε ότι ο γάμος του με εκείνη δεν είχε ποτέ ολοκληρωθεί, όμως επέμενε ότι ήταν στείρα [στο ίδιο, II-1, σελ. 241-43, 336-37 και πρβλ. σελ. 261-62, 264-66, 271-72, 275, 278-79 και αλλού]. Ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα τής Ισπανίας βεβαίωναν το δίκιο τής υπόθεσης τής Βεατρίκης [στο ίδιο, σελ. 295, 302, 315, 334]. Τελικά στις 22 Mαρτίου (1493) ο Φερράντε πληροφορούσε τον Αντρέα Καράφα, τον εκπρόσωπό του στην Ουγγαρία, ότι ο πάπας είχε στείλει σημειώματα ευνοϊκά για τη Βεατρίκη [στο ίδιο, σελ. 333-34], αλλά η υπόθεση δεν τακτοποιήθηκε [στο ίδιο, II-2. σελ. 72-73].

[←79]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, III, 31-32 και επιμ. Celani, II, 212. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1492, υπ’ αριθ. 30, τόμος XIX (1693), σελ. 414b. O Raynaldus παραπέμπει στο ημερολόγιο τού Μπούρχαρτ, ότι η ακύρωση έγινε σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο «την έκτη ημέρα τής εβδομάδας, στις 3 Απριλίου» (feria sexta, tertia mensis Αpriliis), αλλά παρά το γεγονός ότι η 3^η Απριλίου έπεσε Παρασκευή μόνο δύο φορές κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Αλέξανδρου ΣΤ’, τα χρόνια 1495 και 1500, ο Raynaldus τοποθετεί το κείμενο μεταξύ των εγγραφών του για το έτος 1492!

[←80]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 63 και επιμ. Celani, I, 415. Από τις αρχές τού έτους υπήρχαν επίμονες αναφορές στην Ιταλία για εκτεταμένες τουρκικές ετοιμασίες [Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 278, 285, 287, 290, 314, 320, 328-29]. Όμως στις 29 Μαρτίου 1493 ο Φερράντε τής Νάπολης έστειλε στον σουλτάνο Βαγιαζήτ ως δώρο μερικά μεγάλα γεράκια με πολύ φιλόστοργη επιστολή [στο ίδιο, II-1, σελ. 341]. O Φερράντε είχε πάρει ως δώρο δύο σκυλιά από τούς Τούρκους [στο ίδιο, σελ. 342]. O Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 145 αναφέρει στις εγγραφές του για το έτος 1494, ότι οι Ούγγροι είχαν κοματιάσει 10.000 Τούρκους στο Δούναβη, «όπου είχαν πάει σε επιδρομή».

[←81]

Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 253-54. Πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 310 και βλέπε Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 323, 338.

[←82]

Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 254-55. Την εποχή αυτή ο σουλτάνος Βαγιαζήτ ενίσχυε τις ιταλικές του σχέσεις οπουδήποτε και οποτεδήποτε μπορούσε. Έχοντας προσφάτως ξεκινήσει αλληλογραφία με τον [Τζιαν] Φραντσέσκο Γκονζάγκα, τον μαρκήσιο τής Μάντουα (1484-1519), ο οποίος τού έστελνε θώρακες, μουλάρια και άλλα δώρα σε αντάλλαγμα για την άδεια εξαγωγής αραβικών αλόγων (για το περίφημο ιπποφορβείο στους αγρούς τού Τε, έξω από τα τείχη τής Μάντουα), ο Βαγιαζήτ έστειλε στον Φραντσέσκο τον ακόλουθο χαιρετισμό:

«Σουλτάνος Βαγιαζήτ χαν, Θείη χάριτι μεγάλος αυτοκράτορας Ασίας και Ελλάδας κλπ., προς εκλαμπρότατο και υπέροχο κύριο Φραντσέσκο Γκονζάγκα, μαρκήσιο Μάντουα, χαιρετισμούς με τιμές και ευχές για αύξηση τής δόξας σας. Σάς στέλνουμε τώρα τον σκλάβο μας Κασίμ, θέλοντας να συνεχίσουμε την αγάπη και την καλή φιλία που υπάρχει μεταξύ μας, για την οποία σάς είμαι πολύ ευγνώμων και θέλοντας να τη διατηρήσουμε επιθυμήσαμε να μάθουμε για τη δική σας καλή υγεία και να σάς ενημερώσουμε επίσης ότι καλή είναι και η δική μας και με αυτή την εντολή ο εν λόγω Κασίμ έρχεται για να σάς υποβάλει την πίστη που αναφέραμε. Από την Κωνσταντινούπολη, στις 12 Απριλίου 1493»

(Sultan Payazit Kan. Dei gratia magnus imperator Asie et Grecie, etc., illustrissimo et magnifico domino Francisco de Gonzaga, marchioni Mantue, salutem ac honoris et glorie felicia inerementa. Al presente mandamo lo nostro schiavo Casim volendo perseverare lo bono amore et amicicia che è fra nui, laquale è a nui molto grata, et volendo in ella perseverare desyderamo de intendere de la vostra bona sanitade et etiam per notificarvi el simile essere de nui, et per questo mandamo el predicto Casim, alquale havereti da prestare fede a quello vi referira. Ex Constantinopoli die XII Αprilis, 1493.)

[Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga. Busta 86, δερματόδετος τόμος χαρακτηρισμένος B. XXXIII, υπ’ αριθ. 17, φύλλο 43].

Στις 24 Ιουλίου 1493 ο Φραντσέσκο απάντησε στον Βαγιαζήτ [στο ίδιο, φύλλο 44], ευχαριστώντας τον για τις προγενέστερες εκφράσεις φιλίας,

«και επίσης για το δώρο … που μού κάνατε, αυτά τα τόσο ευγενή και εκλεκτά άλογα … Και αν και αισθάνθηκα χρήσιμος έχοντας κάνει την παραπάνω αγορά, το όνομα και η επιθυμία μού λήφθηκε υπόψη από τη μεγαλεότητά σας, έτσι ώστε να ειπωθεί σε όλη την Ιταλία πόσο μεγάλη είναι η αγάπη και το μέγεθος τής χάρης σας και να φανεί σε μένα, ότι πρέπει να είμαι πάρα πολύ ευχαριστημένος… Από τη Μάντουα, στις 24 Ιουλίου 1493. Ο σκλάβος και υπηρέτης σας Φραντσέσκο, μαρκήσιος Μάντουα, με τα δικά του χέρια».

(et anche del dono che … me ha facto de cossi nobili et electi cavalli … Et benchè mi reputasse havere facto supremo aquisto essendo pervenuto el nome et desyderio mio ad noticia de la Maestà vostra in modo che per tutta Italia si diceva quella amarmi et havermi nel numero de li suoi chari et che ad me paresse de ciò potermi assai contentare. … Mantue XXIIII Julii 1493: El vostro schiavo et servitore Francisco marchese de Mantua manu propria.)

O Φραντσέσκο, ο «σκλάβος και υπηρέτης» τού σουλτάνου, ήταν τότε διοικητής των ενετικών χερσαίων δυνάμεων. Για τις σχέσεις τής Μάντουα με την Πύλη την εποχή τού Φραντσέσκο βλέπε Hans Joachim Kissling, Sultan Bajezid’s II. Beziehungen zu Markgraf Francesco II. von Gonzaga, Μόναχο, 1965, ο οποίος δημοσιεύει τα κείμενα διαφόρων επιστολών από τα Αρχεία Γκονζάγκα, μερικές από τις οποίες έχουν ήδη εκτυπωθεί από τον P. Ferrato, Il Marchesato di Mantova e l’ impero ottomano alla fine del secolo XV, Mantua, 1876.

[←83]

Lamansky, Secrets d’ etat, σελ. 255-56, έγγραφο με ημερομηνία 10 Απριλίου. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 311.

[←84]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 312.

[←85]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stοr. italiano, VII-1, σελ. 142, που χρονολογεί την ενετική συμμαχία με τον Αλέξανδρο ΣΤ’ στις 16 Απριλίου 1493.

[←86]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 312 και παραρτ. υπ’ αριθ. 17, σελ. 432-33. Στις 23 Απριλίου η ενετική κυβέρνηση έστειλε επίσης στον Φερράντε τής Νάπολης επίσημη ενημέρωση για το σύμφωνο και πληροφόρησε τούς πρεσβευτές των ξένων δυνάμεων. Παρά τη μυστικότητα των διαπραγματεύσεων ο Φερράντε είχε αρκετά καλή ενημέρωση για το τι συνέβαινε, όπως φαίνεται από την επιστολή του στις 22 Απριλίου (1493) προς τον Λουίτζι Παλαντίνι, τον απεσταλμένο του στην Αγία Έδρα. Trinchera, Codice aragonese, II-1, σελ. 371-75: ο Παλαντίνι έπρεπε να υπενθυμίσει στον πάπα, ότι κατά την εποχή τής ανόδου του στον παπικό θρόνο «όλη η Ιταλία βρισκόταν σε ειρήνη και κανένας δεν μιλούσε για όπλα». Πολιτικές αναταραχές εύκολα δημιουργούνταν, αλλά έπαιρνε χρόνο μέχρι να κατασταλούν. Χωρίς άμεση νύξη ούτε για το Μιλάνο ούτε για τη Βενετία, ο Φερράντε ανέφερε ότι αυτό που χρειαζόταν η Ιταλία ήταν «μια γενική ένωση, για να αφαιρέσει από τούς άλλους τις υποψίες» (una lega generale per removere li altri da suspecti). Δύο μέρες αργότερα ο Φερράντε γνώριζε τα πάντα για την τριπλή συμμαχία, όπως φαίνεται από επιστολή του στις 24 τού μηνός προς τον Αντόνιο Τζεννάρο, Ναπολιτάνο απεσταλμένο στο Μιλάνο [στο ίδιο, II-1, σελ. 376-81]. Στις 30 Απριλίου ο Φερράντε επιδίωκε να πετύχει την διανομή των στρατιωτικών του δυνάμεων, για να αντιμετωπίσει κάθε πιθανό ενδεχόμενο [στο ίδιο, σελ. 382-84]. Πρβλ. γενικά την επακόλουθη καταγγελία τού Αλέξανδρου ΣΤ’ από τον Φερράντε προς την αυλή τής Ισπανίας, μέσω τού Ναπολιτάνου πρεσβευτή στον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα [στο ίδιο, II-2 (Νάπολη, 1870), σελ. 42 και εξής, επιστολή με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1493].

[←87]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 66-68 και επιμ. Celani, I, 417-18. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 284-85. Sigismondo de’ Conti, II, 58–59. Sanudo, Vite de’ duchi στο RISS, XXII (1733), στήλες 1250-51 και οι επιστολές στις 24-26 Απριλίου 1493, από τον Τζάκομο Τρόττι, απεσταλμένο των Έστε στο Mιλάνο, προς τον δούκα τής Φερράρα, δημοσιευμένες από τον Cesare Foucard στο Arch. stor. per le province nappoletane, IV (1879), 773-77. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 371. Pontieri, Per la Storia del regno di Ferrante I d’ Aragona (1969), σελ. 540-42.

[←88]

«… Et Roma e tutta piena de soldati piu che de preiti…»: Trinchera, Codice aragonese, 11-2, σελ. 46, επιστολή με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1493 προς Αντόνιο ντ’ Αλεσσάντρο.

[←89]

Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 48-49 και επιμ. Celani, I, 404–5, εγγραφή αναφερόμενη στις 4 Μαρτίου 1493 και Djem Sultan, σελ. 313. Για το δούκα τής Γκάντια και τον οικογενειακό κύκλο των Βοργία, πρβλ. J. Sanchis y Sivera, Algunos documentos y cartas privadas que pertenecieron al segundo Duque de Gandia don Juan de Borja: Notas para la historia de Alejandro VI, Valencia, 1919, επιστολές και έγγραφα διατηρούμενα στο Archivo de la Catedral de Valencia.

[←90]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 68-69 και επιμ. Celani, I, 418-19, ο οποίος παρέχει το κείμενο τού σχετικού τμήματος τής επιστολής τού Βαλόρι προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica) στην Φλωρεντία, με ημερομηνία 7 Μαΐου 1493, που εμφανίζεται επίσης στον Thuasne, Djem Sultan, σελ. 313-14, σημείωση 4. Ο Thuasne χρονολογεί λάθος την εκδρομή μέσα στη Ρώμη στις 15 Μαΐου. Ο Σκλαφενάτι ήταν ο «καρδινάλιος τής Πάρμα». Το σπίτι του ήταν στο βόρειο άκρο τής σημερινής Πιάτσα Λαντσελόττι (ακριβώς έξω από τη Βία ντέι Κορονάρι), στη «Βία ντελλ’ Άρκο ντι Πάρμα». Η γέφυρα Πόντε Σάντα Μαρία παρασύρθηκε μερικώς από πλημμύρα το 1598. Επειδή δεν επισκευάστηκε ποτέ, έμεινε γνωστή ως Πόντε Ρόττο (Σπασμένη Γέφυρα). Ήταν η αρχαία Πονς Αιμίλιους. Βλέπε S. B. Platner, Topography and Monuments of Ancient Rome, Boston, 1911, σελ. 79, F. Castagnoli, C. Cecchelli, C. Ciovannoni και M. Zooca, Topografia e urbanistica di Roma, Μπολώνια, 1958, σελ. 200-1 και πρβλ. σελ. 247-48, 406-7 και Giuseppe Lugli, Itinerario di Roma antica, Μιλάνο, 1970, σελ. 92. Υπάρχουν μικρές διαφορές στην περιγραφή τής εκδρομής όπως παρέχεται από τούς Μπούρχαρτ και Βαλόρι.

[←91]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-l, σελ. 142-44. Πρβλ. Trinchera, Codice aragonese, 11-2, σελ. 99. Για την ενετική ανησυχία για τη Veglia πρβλ. Thuasne, Djem Sultan, σελ. 317. Κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1493 τις τουρκικές επιδρομές στη Δαλματία, ιδιαίτερα στην περιοχή τού Σεμπένικο (Sibenik) και τού Τράου (Trogir), ακολούθησε αμέσως περαιτέρω λεηλασία στη βόρεια Κροατία [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 34, φύλλα 169 (180), 181 (192), 186 και εξής (197 και εξής), 202 (213)], σε τέτοια έκταση, ώστε η Ενετική Γερουσία έγραψε στους απεσταλμένους της στην αυλή τού Μαξιμιλιανού Α’, βασιλιά των Ρωμαίων,

«φοβόμαστε μην προχωρήσει η νίκη προς τη Γκορίτσια και από εκεί κατεβεί μέσα στην πατρίδα [δηλαδή μέσα στο Φριούλι] και προκαλέσει υποταγή και άλλες απώλειες στις υποθέσεις μας» [στο ίδιο, φύλλο 202 (213)].

(timuimus ne victoriam secuti versus Goritiam et exinde in patriam descenderent subditisque et rebus nostris aliquod detrimentum afferrent)

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 35, φύλλα 2 (14), 11-12 (23-24, που θρηνεί «το κάψιμο σπιτιών» (combustio domorum) στο Τράου και το Σεμπένικο.

[←92]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 285-86. O Thuasne, Djem Sultan, σελ. 314-15, λανθασμένα αναφέρει ότι ο σουλτάνος Βαγιαζήτ φερόταν ότι είχε στείλει 150.000 δουκάτα στη Ρώμη. Η δήλωσή του βασίζεται στο εσφαλμένο κείμενο τού Infessura, το οποίο αναπαράγει στη δική του έκδοση τού Burchard, Diarium, II, 78.

[←93]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 315 και παραρτ. υπ’ αριθ. 18, σελ. 433-34.

[←94]

Trinchera, Codice aragonese, 11-2, σελ. 145-46, επιστολή τού Φερράντε τής Νάπολης, γραμμένη στην Κάπουα στις 13 Ιουλίου 1493, προς τον Αντόνιο ντ’ Αλεσσάντρο, Ναπολιτάνο πρεσβευτή στην Ισπανία και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 164-65. Για τη γαλλική πρεσβεία, με επικεφαλής τον Περρόν ντε Μπάσκι, βλέπε Delaborde, Expedition de Charles VIII (1888), σελ. 281-83, που συνοψίζει επιστολή στις 13 Αυγούστου από τον καρδινάλιο Ασκάνιο Σφόρτσα προς τον αδελφό τού Λοντοβίκο Μόρο στο Arch. di Stato di Milano, Potenze estere: Roma. Ο πάπας ήταν επιφυλακτικός, αλλά σκοπίμως οδήγησε τον Περρόν να πιστέψει ότι ευνοούσε τη γαλλική εισβολή. Όπως ο Πιέρο Μέδικος, έτσι και ο Αλέξανδρος λειτουργούσε ακόμη με την ελπίδα, ότι δεν θα γινόταν εισβολή.

[←95]

Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 292, Trinchera, Codice aragonese, II-2, σελ. 183-96. Ο Trinchera έχει δημοσιεύσει πολλά έγγραφα, που περιγράφουν τις επίσημες προσπάθειες τού Φερράντε τής Νάπολης να επανασυμφιλιώσει τούς Αλέξανδρο ΣΤ’ και Βιρτζίνιο Ορσίνι [πρβλ. στο ίδιο, I-1, σελ. 316-17, 319, 330, 348, 349-50, 353, 358, 365-68, 380-81 και I–2, σελ. 5, 7-16, 20-25, 31-37, 38-48, 54-55, 56, 60-61, 88-95, 113 και εξής].

Ο Φερράντε επέμενε πάντα, ότι ούτε γνώριζε εκ των προτέρων, ούτε είχε δώσει οικονομική βοήθεια στον Βιρτζίνιο για την αγορά τής Ανγκουϊλάρα και τού Τσερβετέρι. Ίσως έλεγε ψέμματα. Ο Φερράντε ήταν μοχθηρός αντίπαλος, αλλά ο Αλέξανδρος ΣΤ’ δεν ήταν καλύτερος. Οι διαμαρτυρίες τού Φερράντε για τις παπικές μηχανορραφίες δεν στερούνταν αιτιολόγησης [στο ίδιο, 11-2, σελ. 42 και εξής].

[←96]

Thuasne, Burchard, Diarium, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 22, σελ. 641-44, αναφορά τού Αντόνιο Γκουιντόττι ντι Κόλλε προς τούς Οκτώ (Otto di Pratica), γραμμένη στη Ρώμη στις 17 Αυγούστου 1493. Πρβλ. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 292, Trinchera, Codice aragonese, II 1, σελ. 320-23, 325-26, 331-33, 338, 343-47, 318, 351-52, 355-62 και εξής, 373 και II-2, σελ. 135-38, 141-43, 161-64, 166-69, 190 και εξής], Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l, 373-76.

Παρά την επιτυχή διαπραγμάτευση τού γαμήλιου συμβόλαιου μεταξύ Γιοφφρέδο και Σάνθια, ο Φερράντε εύρισκε ακόμη τον Αλέξανδρο ΣΤ’ πολύ δύσκολο στην αντιμετώπιση [Trinchera, II-2, σελ. 211-12, 378-79, 381 και εξής]. Ο πραγματικός γάμος τού νεαρού ζευγαριού δεν έγινε πριν τις 7 Μαΐου 1494 [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II, 151-53 και πρβλ. σελ. 160-61 και επιμ. Celani, I, 504-5 και πρβλ. σελ. 511-12, με σημειώσεις, για την ανάθεση στον Γιοφφρέδο τού πριγκηπάτου τού Σκιλλάτσε].

[←97]

Trinchera, Codice aragonese, II-2, σελ. 172-73, επιστολή τού Φερράντε προς τον γιο του Φεντερίγο, πρίγκηπα τής Αλταμούρα, Ναπολιτάνο πληρεξούσιο στη Ρώμη, γραμμένη στην Κάπουα στις 25 Ιουλίου 1493 και πρβλ. σελ. 174, 245-50, 271-72.

[←98]

Πρβλ. Desjardins (και Canestrini), Negotiations diplomatiques, I (1859). 250 και εξής, 285 και εξής, 379 και εξής. To πολιτικό υπόβαθρο περιγράφεται γοργά από τον Nino Valeri, L’ Italia nell’ eta dei principati dal 1343 al 1516, Βερόνα, 1949, σελ. 624-32, 725 και εξής (Storia d’ ltalia, V) και τον Luigi Simeoni, Le Signorie, 2 τόμοι, Μιλάνο, 1950, II, 711 και εξής και η στρατιωτική ιστορία τής δεκαετίας τού 1490 από τον Piero Pieri, Il Rinascimento e la crisi militare Ιtaliana, Τορίνο, 1952, σελ. 320 και εξής.

[←99]

Στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 31^ης Αυγούστου 1492 ο Αλέξανδρος ΣΤ’ είχε κάνει τον ανηψιό του, τον αρχιεπίσκοπο τού Μονρεάλε Χουάν ντε Μπόρχα (Βοργία), καρδινάλιο-ιερέα τής Σάντα Σουζάννα [Raynaldus. Ann. eccl., ad ann. 1492, υπ’ αριθ. 28, τόμος XIX (1693), σελ. 414a, όπου η ημερομηνία έπρεπε να γράφει «pridie. Kal. Septembris», πρβλ. Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960) 21, 65 και Pastor, Gesch. d. Päpste, ΙΙΙ – 1 (ανατυπ. 1955), 360-61 και III-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 18, σελ. 1055]. Δεκαεπτά καρδινάλιοι υπέγραψαν την προαγωγή τού Χουάν σε καρδινάλιο.

Στις 19 Φεβρουαρίου 1496 ο Αλέξανδρος έκανε κι άλλο συγγενή, τον ανηψιό του, που επίσης ονομαζόταν Χουάν ντε Μπόρχα, καρδινάλιο-διάκονο τής Σάντα Μαρία ιν Βία Λάτα [Eubel, II, 23, 67]. Μέχρι τον θάνατο τού δεύτερου αυτού Χουάν τον Ιανουάριο τού 1500, μερικές φορές συγχέονται οι δύο. Ο πρώτος (και μεγαλύτερος σε ηλικία) Χουάν ήταν γιος τής αδελφής τού Αλέξανδρου, τής Χουάνα ντε Μπόρχα-Λανθόλ, η οποία ήταν η ίδια γιαγιά τού νεώτερου Χουάν. Βλέπε τις βιογραφίες και των δύο Χουάν από τον G. de Caro στο Dizionario biografico degli italiani, XII (1970), σελ. 713-17, ενώ για τις παραχωρήσεις προς τούς δύο Χουάν σημειώστε τον Mario Menotti, Documenti inediti sulla famiglia e la corte di Alessandro VI, Ρώμη, 1917, υπ’ αριθ. 130, 164-82, 451, σελ. 98, 150-58, 308 και αλλού, όπου όμως φαίνεται να υπάρχει κάποια σύγχυση μεταξύ των δύο.

[←100]

Sigismondo de’ Conti, II (1883), 61. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 293. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1493, υπ’ αριθ. 33-34, τόμος XIX (1693), σελ. 425a. A. Ciaconius, Vitae et res gestae pont. roman., επιμ. A. Oldoinus, III (1677), στήλες 167-82. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-l (ανατυπ. 1955), 377-80, με σημειώσεις και ΙΙΙ-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. υπ’ αριθ. 22-24, σελ. 1057-58 και βλέπε Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. I960), 22-23.

Ο Φερράντε τής Νάπολης παρακολουθούσε από τον προηγούμενο Ιούνιο τις προσπάθειες τού πάπα να πείσει τούς καρδινάλιους να αποδεχτούν πολλές νέες δημιουργίες καρδιναλίων, αντιλαμβανόμενος καλά, ότι σε κανένα Ναπολιτάνο υπήκοο δεν θα δινόταν το κόκκινο καπέλλο [Trinchera, Codice aragonese, 11-2, σελ. 85, 147, 149-50, 241-44]. O Γκυγιώμ Μπρισοννέ, πλούσιος αστός από την Τουραίν, ο οποίος είχε γίνει επίσκοπος τού Σαιν Μαλό και ήταν από τούς κύριους σύμβουλους τού Καρόλου Η’, είχε επίσης απογοητευθεί πολύ που δεν τού δόθηκε κόκκινο καπέλλο, πράγμα που είχε αυξήσει ιδιαίτερα την άφθονη καχυποψία για τον πάπα, που ήδη διατηρούσε ο Γάλλος βασιλιάς [Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 284. 294-95].

[←101]

Jos. Chmel, «Briefe und Actensücke zur Geschichte der Herzoge von Mailand von 1452 bis 1513», Notizenblatt: Beilage zum Archiv für Kunde österreichischer Geschichtsquellen, VI (1856), 421-22, κείμενο τού σημειώματος με ημερομηνία 2 Oκτωβρίου 1493:

«Την τρίτη μέρα τού τρέχοντος μήνα μάθαμε νέα από την Κροατία, ότι κινήθηκε εκεί ο κύριος των Τούρκων και συντρίβοντας την πόλη τής Σένια βρήκε την ευκαιρία να μάς χωρίσει από τα αγαπημένα μας παιδιά, τούς ευγενείς Φραγκοπάνι, στους οποίους υποσχέθηκε να συγκεράσει τις διαφορές και μελετά να τούς προσλάβει με δικό του μισθό…».

(Tertius nunc agitur mensis, ex quo intelleximus novos in Corvatia Τurcοrum motus eorumque dominum ad civitatem Segnie opprimendam inhiare, capta occasione, ex discidiis dilectorum filiorum nobilium de Fregepanibus, quos sibi variis pollicitationibus conciliare et ad stipendia sua conducere studuit. …)

Έχω βρει αντίγραφα αυτού τού σημειώματος στο Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834 και στο Arch. di Stato di Modena, Cancelleria marchionale poi ducale Estense, Estero: Carteggio di principi e signorie, Italia, Roma, Busta 1295/10, υπ’ αριθ. 10. Πρβλ. Soranzo, Il Tempo di Alessandro VI Papa, σελ. 69-70 και σημείωση 28.

[←102]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 314 και σημείωση 3, 316 και σημείωση 1, 317-20. Μεταγενέστερο αντίγραφο των Instructiones … date Georgio Buzzardo nuntio ituro ad Baiazzettum Τurcοrum imperatorem, anno 1494 τού Αλέξανδρου ΣΤ’ υπάρχει στo Arch. Segr. Vaticano, Fondo Pio, Reg. 124 (προηγουμένως 222), φύλλα 9-12 και άλλο στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. lat. 13.451, φύλλα 76-78.

[←103]

Trinchera, Codice aragonese, II-2, σελ. 262-64 και πρβλ. σελ. 269.

[←104]

Arch . Segr . Vaticano , Reg . Vat . 779, φύλλα 39-49, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, 15 μέρες πριν από τις καλένδες Νοεμβρίου 1493, κατά το δεύτερο έτος τής παπικής μας θητείας» ( datum Rome apud Sanctum Petrum , 1493, XV Kal . Novembris , pontificatus [ nostri ] anno secundo ). O κατάλογος των «τεχνιτών και εργατών, καθώς και εμπόρων» ( artifices et operarii ac mercatores ) υπάρχει στο φύλλο 42.

[←105]

Trinchera, Codice aragonese, II-2, σελ. 273-75. Για τα μέτρα που πήρε ο Φερράντε για την υπεράσπιση τής Νάπολης εναντίον των Γάλλων, βλέπε Delaborde, Expedition de Charles VΙΙΙ, σελ. 297 και εξής.

[←106]

Πρβλ. Trinchera, Codice aragonese. II-2, σελ. 275-79, 322-31, 332, 334, 314-46. 348-56, 371-75, 378-79, 381-83, 390-401, 404, 406-409, 411-14, 418-19, 421–31 και πρβλ. σελ. 294-95, 360-61, 385, 434-35.

[←107]

Trinchera, Codice aragonese, 11-2, σελ. 291-92, 314. Είχαμε ήδη την ευκαρία να σημειώσουμε τη στενή σχέση τής Αλβανίας με τη Νάπολη την εποχή τού πατέρα τού Φερράντε, τού Αλφόνσο Ε’. Το ενδιαφέρον για τις αλβανικές υποθέσεις συνεχιζόταν και ο Φερράντε φαίνεται ότι ανησυχούσε πραγματικά για το πρόβλημα που αντιπροσώπευαν «οι Τούρκοι στην Κροατία» (li Turchi in Corvatia). Πρβλ. στο ίδιο, II-2, σελ. 292-93, 298, 435.

[←108]

Thuasne, Djem Sultan, σελ. 320-21.

[←109]

Trinchera, Codice aragonese, II-2, σελ. 408, επιστολή γραμμένη στη Νάπολη στις 8 Ιανουαρίου 1494 προς τον θησαυροφύλακα τής Ισπανίας. Η σταυροφορία εναντίον των Τούρκων παρέμενε η κύρια φιλοδοξία τού Μαξιμιλιανού και η βάση τής εξωτερικής του πολιτικής [Ulmann, Kaiser Maximilian I., I (1884), 204 και εξής]. Ο μαρκήσιος Μπραϊζάχερ εμφανίζεται σε διάφορα έγγραφα κατά τη διάρκεια τής μακράς βασιλείας τού πατέρα τού Μαξιμιλιανού, τού Φρειδερίκου Γ΄ [Jos. Chmel, Regesta chronologico-diplomatica Friderici IV. Romanorum regis (imperatoris III.), Βιέννη, 1838, ανατυπ. Χίλντεσχαϊμ, 1962, υπ’ αριθ. 318, 1625, 2779-80, 7678, 8093, 8467, 8657 και 8786, χρονολογούμενα από το έτος 1441 μέχρι τo 1492].

[←110]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, II (1883), 86-89 και επιμ. Celani, I, 456-58. Η τελευταία επιστολή τού Φερράντε, που συντάχθηκε από τον Τζιοβάννι Ποντάνο, είναι γραμμένη στη Νάπολη στις 24 Ιανουαρίου [Trinchera, Codice aragonese, II-2, σελ. 440]. Πρβλ. Infessura, Diaria, επιμ. Tommasini, σελ. 294, 295, Desjardins (και Canestrini), Negotiations diplomatiques, I, 277, Diario ferrarese στο RISS, XXIV, μέρος 7 (1933), σελ. 134, Delaborde, Expedition de Charles VIII, σελ. 303, 304-5.

Ο Κάρολος Η’ ισχυριζόταν, ότι η εκ μέρους του «ανάκτηση» τής Νάπολης αποτελούσε το απαραίτητο πρώτο βήμα μιας γαλλικής σταυροφορίας εναντίον των Τούρκων και για την ανακατάκτηση των Αγίων Τόπων, ενώ οι προφητείες κάποιου Ζαν Μισέλ (Jehan Michel) προφανώς κυκλοφορούσαν στη Γαλλία ως αντήχηση εκείνων τού Σαβοναρόλα, παροτρύνοντας τον βασιλιά να μεταρρυθμίσει την εκκλησία και να πετύχει «την ανάκτηση τής Ιερουσαλήμ στο πεπρωμένο της» (la recuperation de Jerusalem a lui destinee). J. de la Pilorgerie, Campagne et bulletins de la grande armée d’ ltalie commandée par Charles VIII (1494-1495), Ναντ και Παρίσι, 1866, σελ. 43-50, 431-33.