Σημειώσεις Κεφαλαίου 12

[←1]

Sigismondo de’ Conti, Le Storie de’ suoi tempi, 2 τόμοι, Ρώμη, 1883, I, 107-9, Pastor, Hist, Popes, IV, 334 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 560-61, Piva, III, 465 (για την τελευταία αναφορά βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 10, σημείωση 77). Για τον παπικό γραμματέα και ιστορικό Sigismondo, στο έργο τού οποίου έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενο Κεφάλαιο, βλέπε Ignazio Ciampi, «Dei Libri Historiarum sui temporis di Sigismondo de’ Conti da Foligno», Archivio storico italiano, 4^η σειρά, I (1878), 71-89.

[←2]

Sir George Hill, «Medals of Τurkish Sultans», Numismatic Chronicle, 5^η σειρά, VI (Λονδίνο, 1926), 290. Emil Jacobs, «Die Mehemmed-Medallie des Bertoldo», Jahrbuch der preussischen Kunslsammtungen, XLVII (Βερολίνο, 1927), 1-17, ιδιαίτερα σελ. 14. Franz Babinger, Maometto il Conquistatore (1957), σελ. 576-79 (το μετάλλιο αναπαράγεται απέναντι από τη σελ. 569), 615, 747-48. Πρβλ. A. Navagero, Storia veneziana στο RISS, XXIII (Μιλάνο, 1733), στήλη 1165D]:

«Αυτός ο Κύριος, ως αυτοκράτορας τής Κωνσταντινούπολης, διεκδικούσε την πόλη τού Μπρίντιζι, αυτή τού Τάραντα και τού Οτράντο λόγω αυτής τής αυτοκρατορίας…»

(Il qual Signore come Imperadore di Costantinopoli pretendendo la città di Brindisi, quella di Taranto, e d’ Otranto, di ragione di quell’ Imperio…).

O Navagero [ό. π.], γράφοντας είκοσι πέριπου χρόνια μετά το γεγονός, αναφέρει επίσης ότι η ενετική κυβέρνηση ζήτησε από την Πύλη να επιτεθεί στον Φερράντε, για το οποίο όμως βλέπε A. Bombaci, «Venezia e l’ impresa turca di Otranto«, Riv. storica italiano, LXVI (1954), 173 και εξής και πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 10, σημείωση 83.

[←3]

Για το κείμενο τής βούλλας βλέπε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1480, υπ’ αριθ. 20–24, τόμος XIX (1693), σελ. 289-91. O Γκαμπριέλε Ρανκγόνε διορίστηκε λεγάτος «εκ μέρους τού πάπα» (de latere) στη Νάπολη στε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 18 Αυγούστου 1480 (τη μέρα ακριβώς τής τουρκικής αποχώρησης από τη Ρόδο), όπως φαίνεται στα Acta Consistorialia στο Arch. Segreto Vaticano, Arm. XXXI, τόμος 52, φύλλο 94:

«Την Παρασκευή 18 τού μήνα Αύγουστου το έτους από γεννήσεως Κυρίου 1480 … σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο, όπως είναι το έθιμο, ο αιδεσιμότατος εν Χριστώ πατέρας και κύριος, ο κύριος Γαβριήλ, κατ’ όνομα ιερέας τής εκκλησίας των Αγίων Σέργιου και Βάκχου και ονομαζόμενος καρδινάλιος Έγκερ [Agriensis, Erlau, Eger στην Ουγγαρία], ορίστηκε λεγάτος από πλευράς πάπα εναντίον των απεχθέστατων Τούρκων στην πόλη και το βασίλειο τής Νάπολης και ήταν ο ίδιος στον οποίο το Κολλέγιο ομόφωνα χορήγησε τη χάρη να συμμετέχει στα κοινά, σε μικρές υπηρεσίες κλπ., ενώ οι υπόλοιποι αιδεσιμότατοι άρχοντες καρδινάλιοι δεν θα είναι αντίθετοι με την απουσία του»

(Die Veneris XVIII mensis Αugusti anno a nativitate Domini MCCCCLXXX … in consistorio secreto, ut moris est, reverendissimus in Christo pater et dominus, dominus Ga[briel] tituli Sanctorum Sergii et Bachi presbyter cardinalis Agriensis nuncupatus, fuit creatus legatus de latere contra nephandissimos Theucros in civitatem et regnum Neapolitanum et fuit sibi per Collegium concessum ex gratia ut participaret de comunibus et minutis servitiis, etc., ut ceteri reverendissimi domini cardinales non obstante eius absentia).

[Συντετμημένη και μάλλον πρόχειρη αντιγραφή αυτού τού κειμένου παρέχεται στο Eubel, Hierarchia catholica, II (1914, ανατυπ. 1960), υπ’ αριθ. 433, σελ. 43]. O Ρανγκόνε αναχώρησε από τη Ρώμη για τη Νάπολη στις 23 Αυγούστου [στο ίδιο], παίρνοντας μαζί του τα 10.000 δουκάτα, που είχε συγκεντρώσει ο Σίξτος Δ’ για να βοηθήσει τον Φερράντε [C. Foucard, «Fonti di storia napoletana…», Arch. stor. nap., VI (1881), 90-91, 142]. Ο Σίξτος είχε αρχικά πρόθεση να στείλει τον Κορράντο ντε Μαρτσελλίνι, επίσκοπο τής Τερρατσίνα, στη ναπολιτάνικη λεγατινή αποστολή, αλλά άλλαξε αμέσως γνώμη [στο ίδιο, σελ. 89, 90-91, 154-55].

[←4]

Σαντολέτο προς Έρκολε ντ’ Έστε, 20 Αυγούστου 1480 στο Arch. stor. nap., VI, 91. Πρβλ. πιο πάνω, σελ. 356b.

[←5]

Sen. Secreta, Reg. 29. φύλλο 124 (134), έγγραφο με ημερομηνία 14 Αυγούστου 1480.

[←6]

Sen. Secreta, Reg. 29. φύλλα 126-127 (136-137), επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ζακκαρία Μπάρμπαρο στη Ρώμη, με ημερομηνία 22 Αυγούστου 1480:

«…Θέλουμε … να σάς δώσουμε εντολή, ώστε με τον ανώτατο ποντίφικα να είστε υπόχρεως και ταπεινός στα λόγια, σοβαρός και ευσεβώς άκαμπτος για την υπόθεση τού Υδρούντος [Οτράντο] … [Αλλά ο Μπάρμπαρο έπρεπε να υπενθυμίσει στον πάπα:] εμείς μετά την υποταγή και την καταστροφή τού βασίλειου τής Βοσνίας στον πόλεμο με τον Τούρκο, παρενοχλούμενοι από την εμφάνισή του, επειδή για την υπεράσπιση τού κράτους μας, για την πίστη, για την ελευθερία, για τις τύχες και τη σωτηρία τής οικουμένης επί 17 συνεχή χρόνια έχουμε πεισματικά υπομείνει απίστευτου μεγέθους ζημιές, παραχωρήσεις, και σφαγή τεράστιου αριθμού ευγενών πολιτών, μισθοφόρων και υπηκόων μας…»

(… Volumus … vobisque mandamus ut cum summo pontifice esse debeatis et verbis humilibus, gravibus et reverentibus indoleatis casum Idronti … nos post subactum et eversum regnum Bossine ad bellum cum Τurcο lacessitos ab eo devenisse, quod pro status nostri defensione pro fide, pro libertate, pro fortunis et salute universali annos XVII continuos incredibili magnitudine impensarum, cede, et strage ingentis numeri nobilium civium stipendiariorum et omnifariam hominum subditorum nostrorum pertinacissime sustinuimus …).

Παρά τις αλλόφρονες εκκλήσεις τής Βενετίας προς τούς χριστιανούς ηγεμόνες, κανένας δεν είχε σπεύσει σε βοήθειά της σε αυτόν τον μακρύ, τρομερό και άνισο αγώνα με τον Τούρκο. Είχε αγωνιστεί μόνη στο Φριούλι και τη Δαλματία, στην Αλβανία και τον Μοριά, «και σε όλες τις θαλάσσιες περιοχές και τα νησιά μας» (et in cunctis maritimis oris et insulis nostris). Ο πόλεμος είχε στερέψει τούς πόρους της. τη φορά αυτή η Βενετία απλώς δεν μπορούσε και δεν θα συμμετείχε στη σύγκρουση εναντίον τού πανίσχυρου Τούρκου [Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλα 126-127]. Η επιστολή αυτή φαίνεται ότι είχε αποφασιστεί να σταλεί με ψήφους 114 υπέρ (de parte), 44 κατά (de non) και 10 λευκές (non sinceri), παρόλο που το κείμενο δεν έχει τον σταυρό στο αριστερό περιθώριο, που θα έδειχνε ότι είχε όντως σταλεί.

Όμως αν προέκυπτε κατάσταση, όπως έγραφε η Γερουσία στον Μπάρμπαρο στις 10 Oκτωβρίου (1480),

«όπoυ ο Τούρκος θα επιτίθετο με στόλο στην επαρχία τού Μάρκε [στην περιοχή τής Αγκώνας] και στα κράτη τής εκκλησίας, θα απαντήσουμε, ότι κανείς δεν μπορεί ή δεν πρέπει να αμφιβάλλει για το πνεύμα μας, αλλά ότι είναι το ίδιο αυτό που πρέπει να είναι και για τούς προγόνους μας και για τη δική μας χριστιανική υπόθεση και για το κράτος τής εκκλησίας …» [Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλο 135 (145)].

(quo Turchus cum classe provintiam Marchie et statum Ecclesie adoriretur, vos respondente neminem posse aut debere de animo nostro dubitare quin ille idem sit qui fuerit et in nostris maioribus et in nobis erga rem christianam et erga statum Ecclesie…)

Τέτοιες ρητορικές δηλώσεις λίγο βάρος είχαν στη Ρώμη, όπου η ρητορική ήταν πολύ συνηθισμένη και μάλιστα στις 28 Oκτωβρίου η Γερουσία έδωσε πάλι οδηγίες στον Μπάρμπαρο (όπως σημειώνεται πιο κάτω στο κείμενο) να μην πάρει μέρος σε συναντήσεις, συζητήσεις και διαπραγματεύσεις σχετικές με την εκστρατεία που οργανωνόταν εναντίον των Τούρκων [στο ίδιο, φύλλο 137 (147)].

Η ενετική στάση αναπόφευκτα προκάλεσε διαβολές και επικρίσεις. Η Δημοκρατία κατηγορήθηκε ότι βοηθούσε την τουρκική εισβολή στην ιταλική χερσόνησο [Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλο 140 (150)]. Όμως η τουρκική παρουσία έφερνε τούς Ενετούς σε δύσκολη θέση και τελικά αυτοί ανακουφίστηκαν πολύ καθώς οι εισβολείς άρχισαν να παραπαίουν και τελικά έχασαν το Οτράντο μετά τον θάνατο τού Μωάμεθ Β΄ [πρβλ., στο ίδιο, Reg. 30 (1481-1482), φύλλα 2, 3 και εξής, 16-17, 19, 20, 32-33, 42, 43 και εξής, κλπ.].

[←7]

Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλα 130-131 (140-141):

«…Όσο βρισκόμασταν στον πόλεμο, τον πιο έντονο και επικίνδυνο από όλους, είχαμε άφθονες ευκαιρίες να παρατηρήσουμε την πίστη, τη σταθερότητα και τα ευγενικά αισθήματα απέναντί μας των ιταλικών δυνάμεων, με τις οποίες έχουμε πάντοτε προσπαθήσει σοβαρά να ζήσουμε όχι μόνο με ειρήνη, αλλά και με καλοσύνη, φιλανθρωπία και αξιοπρέπεια…» [φύλλο 131 (141)].

(… in bello dum mansimus omnium truculentissimo et periculosissimo experti plurifariam sumus fidem, constantiam et benivolentiam in nos potentatuum Italie cum quibus ut semper studiose quesivimus non solum in pace sed etiam in benivolentia, charitate et officio vivere…)

Bλέπε επίσης Piva, II, 446, ο οποίος αναφέρει μέρος αυτού τού εγγράφου.

[←8]

Πρβλ. τo κείμενο τού σημειώματος που στάλθηκε προς τον μαρκήσιο Φεντερίγκο Γκονζάγκα [στο Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834]:

«Καλέσαμε όλους τούς απεσταλμένους των χριστιανών ηγεμόνων να βρίσκονται σε εμάς στις προσεχείς καλένδες Νοεμβρίου, με πλήρεις και επαρκείς εξουσιοδοτήσεις, για να διαβουλευθούμε και να συνεισφέρουμε σε μια τόσο προφανή συμφορά για τη χριστιανική κοινοπολιτεία και να εξετάσουμε τις κατάλληλες δράσεις για την κοινή σωτηρία … [O Φεντερίκο καλούνταν να στείλει χωρίς καθυστέρηση απεσταλμένους στη διάσκεψη]. Και ως προς αυτό το ιερότατο έργο, για να αντιληφθείτε τη σκέψη και την καλή διάθεση τού πολυαγαπημένου μας εν Χριστώ γιού, τού βασιλιά των Γάλλων Λουδοβίκου, στέλνουμε στην εξοχότητά σας αυτές τις εσωκλειόμενες επιστολές, τις οποίες έφεραν από αυτόν οι δικοί μας λεγάτοι, όταν πήγαν στη Γαλλία για να εγκαθιδρύσουν ειρήνη και τις διαβιβάζουμε ως παράδειγμα, ώστε να ξεσηκωθεί ανυπόμονα και να ανάψει η επιθυμία σας για την κοινή σωτηρία, καλά σχεδιασμένη από αυτό και επίσης περιλαμβάνοντας το ίδιο πράγμα»

(Evocavimus omnes Christianorum principum oratores ut ad Kalendas Novembres proxime futuras apud nos sint cum plenis et sufficientibus mandatis ad consulendum et contribuendum in tam manifesta reipublice Christiane calamitate ea que pro communi salute oportuna videbuntur … Et ut ad hoc sanctissimum opus carissimi in Christo filii nostri Ludovici Francorum regis animum et optimam dispositionem intelligas, mittimus ad nobilitatem tuam his inclusum litterarum tam eius quam legati nostri quem ad constituendam in Galliis pacem transmisimus exemplum ut voluntas tua ad publicam salutem bene constituta ex hoc etiam ad rem ipsam complectendam alacrius insurgat et accendatur).

Τότε η Γένουα και η Φλωρεντία βρίσκονταν στα πρόθυρα πολέμου και η μία πλευρά διαμαρτυρόταν εναντίον τής άλλης στην παπική κούρτη. Ο Σίξτος προσπαθούσε να διατηρήσει τη μεταξύ τους ειρήνη [στο ίδιο, σημείωμα με ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου 1480].

[←9]

Felice Fossati, «Milano e una fallita alleanza contro i Turchi», Archivio storico lombardo, 3^η σειρά, XVI (1901), 52-53. Ο Λοντοβίκο ιλ Μόρο, δούκας τού Μπάρι, διεκπεραίωνε ήδη τις υποθέσεις τού Μιλάνου για λογαριασμό τού νεαρού ανηψιού του, τού Τζιαν Γκαλεάτσο, δούκα τού Mιλάνου, τού οποίου η μητέρα και κατ’ όνομα αντιβασίλισσα, η Μπόνα τής Σαβοϊας, παραμελούσε τις κρατικές υποθέσεις, συνέχιζε με τον νεαρό εραστή της Αντόνιο Τασσίνο και σύντομα έφυγε από το Μιλάνο για την αυλή τού γαμπρού της, τού Λουδοβίκου ΙΑ’ τής Γαλλίας.

[←10]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλο 133 (143), έγγραφο με ημερομηνία 4 Oκτωβρίου:

«Σε αυτούς τούς απεσταλμένους τού βασιλιά [Φερδινάνδου] και των συμμάχων του πρέπει να απαντήσουμε με τον ακόλουθο τρόπο: … Πάντοτε μιλούσαμε για τον κίνδυνο τής Ιταλίας και τής παγκόσμιας χριστιανικής υπόθεσης, ο οποίος είναι σε εμάς πολύ πραγματικός και προβλέψιμος και γνωστός ήδη εδώ και πολύ καιρό…»

(Quod oratoribus Regis [Ferdinandi] et sociorum responderi in hunc modum debeat: … Tuto quello che ne hano dicto del pericolo de Italia et de universa re Christiana e verissimo et antiveduto et cognoscuto da nui gia molto tempo …).

[←11]

Στο ίδιο, φύλλα 135-136 (145-146), με ημερομηνία 23 Oκτωβρίου.

[←12]

Στο ίδιο, φύλλο 137 (147), με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου.

[←13]

Στο ίδιο, φύλλο 137 (147), επιστολή τής Γερουσίας προς Μπάρμπαρο, με ημερομηνία 28 Oκτωβρίου:

«…Από ανώτερα θέματα που περιέχονται σε άλλες επιστολές και από εκείνα επίσης που μάς παρακίνησαν να επαναλάβουμε αυτό που περισσότερες από μία φορά σάς υπενθυμίσαμε, ότι δηλαδή επιβάλλεται να απέχετε από συναντήσεις, συζητήσεις και διαπραγματεύσεις για εκστρατεία εναντίον των Τούρκων. Γιατί πρόκειται να έλθουν απεσταλμένοι των προσκεκλημένων δυνάμεων στις καλένδες τού προσεχούς Νοεμβρίου και φαίνεται ότι έχουμε να δούμε να λέγονται πολλά και να προτείνονται θαυμάσια και όμορφα πράγματα, παρόμοια και σύμφωνα περισσότερο με τις φαντασιώσεις τού παρελθόντος παρά με οτιδήποτε αληθινό ή κατ’ ανάγκη επιτεύξιμο…»

(…Ex superiori materia in alteris contenta litteris et ex ista etiam movemur ad replicandum id quod alias vobis plusquam semel imposuisse meminimus ut scilicet abstineatis a congressibus, sermonibus et practicis expeditionis contra Turchum: venturi enim sunt oratores potentiarum vocati pro Kalendis Novembris proximis et videre videmur quod multa dicentur et proponentur magnifica et speciosa similia et conformia magis preteritis imaginationibus quam alicui vero aut necessario effectui…).

[←14]

Piva, II, 453-54.

[←15]

Fossati, «Milano e una fallita alleanza», Arch. stor. lombardo, XVI, 55-56 και έγγραφο i, σελ. 73-75.

[←16]

Fossati, ό. π., σελ. 56-57 και έγγραφο ii, σελ. 75-78, γραμμένo στο Μιλάνο στις 5 Νοεμβρίου 1480.

[←17]

Jacopo da Volterra, Diarium minimum, ad ann. 1480, στο RISS, XXIII-3 (1904), 29, 80, Sigismondo de’ Conti, I, 110, Acta Consistorialia στο Eubel, II (1914, ανατυπ. 1960), υπ’ αριθ. 437-38, σελ. 43.

[←18]

To σημείωμα που στάλθηκε προς τον μαρκήσιο Φεντερίκο Γκονζάγκα τής Μάντουα έχει ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1481 και διασώζεται στο Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834:

«…Με κάθε συμβουλή των σεβασμιώτατων αδελφών μας καρδιναλίων τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, εκτιμήσαμε με τις ικανότητές τους, ξεκινώντας από εμας και αυτούς τούς καρδινάλιους, ότι πρέπει να αναλάβουμε εμείς μόνο 150.000 δουκάτα και να προσφέρουμε στους άλλους αυτό το παράδειγμα, που είναι πράγματι πάνω από τη δύναμή μας και αυτών των αδελφών, για να καλέσουμε να συνεισφέρουν το μερίδιό τους με ταχύτητα και γενναιοδωρία… Από αυτά προορίζουμε 100.000 για την προετοιμασία και τον εξοπλισμό των 25 γαλερών και 50.000 για τον αγαπητό μας εν Χριστώ γιό επιφανή βασιλιά Ματίας τής Ουγγαρίας, για να αναλάβει στη στεριά πόλεμο εναντίον των Τούρκων. Για εκείνα τής πρότασης όλων [των απεσταλμένων] για συγκρότηση στόλου 100 γαλερών, οι βασιλιάδες αυτοί πρέπει να προσφέρουν 200.000 δουκάτα για κάθε χρόνο που θα διαρκεί η εκστρατεία…»

(… singulos de consilio venerabilium fratrum nostrorum Sancte Romane Εcclesie, cardinalium pro eorum facultatibus taxavimus, a nobis et a cardinalibus ipsis incipientes, qui taxam centum et quinquaginta millium ducatorum nobis ipsis assumpsimus ut ceteros hoc exemplo subsidii quod sane est supra vires nostras et fratrum ipsorum ad prompte et liberaliter pro rata sua contribuendum invitaremus… Eorum autem centum millia parandis et armandis viginti quinque triremibus, quinquaginta vero carissimo in Christo filio nostro Mathie Hungarie regi illustri ad bellum adversus Τurcοs ipsos per continentem gerendum destinamus. Ea enim fuit omnium [oratorum] sententia ut classis centum triremium instruatur, regi vero illi ducenta millia ducatorum singulis annis durante expeditione subministrentur…).

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, IV, 337-38 και (με βελτιωμένο κείμενο) Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 563-64.

[←19]

Πρβλ. το σημείωμα στις 4 Ιανουαρίου προς τον Φεντερίκο Γκονζάγκα, που αναφέρθηκε στην προηγούμενη σημείωση:

«…Σε εσάς και στον αγαπημένο μας γιο Γουλιέλμο μαρκήσιο τού Μονφερράτ ανατέθηκε ταυτόχρονα και από κοινού να ετοιμάσετε και να εξοπλίσετε μόνο μία γαλέρα, όπως γράφουμε και σε εκείνον, πράγμα που δεν μπορεί να θεωρηθεί άτοπο και υπερβολικό. … [Αν ο Φεντερίκο διέθετε τα μέσα για να εξοπλίσει μια γαλέρα, αυτή έπρεπε να είναι έτοιμη να ενωθεί με τον παπικό στόλο τον επόμενο Μάρτιο. Αλλιώς έπρεπε να στείλει τούς απαραίτητους πόρους στον καρδινάλιο λεγάτο Σαβέλλι στη Γένουα, όπου ετοιμάζονταν οι γαλέρες.] Για την προετοιμασία και τον εξοπλισμό κάθε γαλέρας ηια διάστημα έξη μηνών απαιτούνται συνολικά 4.000 δουκάτα … [Ο ακραίος κίνδυνος καθιστούσε τη βιασύνη απολύτως αναγκαία.] Τώρα αν αποβιβαστεί στην Αυλώνα μεγάλος αριθμός Τούρκων, που δεν θα περιμένουν τίποτε άλλο, παρά την ευκαιρία να περάσουν απέναντι …»

(..Tibi et dilecto filio nobili viro Guillelmo marchioni Montisferrati simul et coniunctim taxa unam triremem comparandi et armandi, prout ad eum pariter scribimus, assignata est, que certe inconveniens et immoderata censeri non potest. … Exigit enim unaqueque triremis in conficienda et armanda pro semestri summam quattuor millium ducatorum… lam enim magnus Τurcοrum numerus Valonam applicuit qui nihil aliud expectant nisi oportunitatem traiiciendi…).

Ο αριθμός των γαλερών που έπρεπε να διατεθούν διαφέρει κάπως στις πηγές, αλλά γενικά βλέπε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1481, υπ’ αριθ. 13, τόμος XIX (1693), σελ. 297-98, Fossati, ό. π.. σελ. 66 και έγγραφα iii, v, σελ. 80, 84, 86 και σημειώστε G. Grasso, «Documenti riguardanti la costituzione di una lega contro il Τurco nel 1481», στο Giornale ligustico di archeologia, storia e belle arti, VI (1879), 328.

Η εργασία τού Grasso, στο ίδιο, σελ. 321-494 είναι συλλογή 123 εγγράφων σχετικών με το γενουάτικο ενδιαφέρον για τις τουρκικές υποθέσεις, κυρίως κατά το 1481 και ιδιαίτερα με την κατάληψη τού Οτράντο. Αποτελεί η ίδια diplomatarium και αναφέρεται εφεξής ως Grassi, «Documenti». Η συνεισφορά τής Γένουας υπολογίστηκε, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, σε πέντε γαλέρες [στο ίδιο, υπ’ αριθ. I v, σελ. 843, 344 και αλλού]. Για τη λεγατινή αποστολή τού Σαβέλλι στη Γένουα, βλέπε στο ίδιο, έγγραφο XΙΙ, σελ. 345-50, με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1481.

[←20]

Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, Reg. 20 (Politicorum Varia, τόμος XX), φύλλα 46-49, αλλά για τα πραγματικά γεγονότα βλέπε την εμπεριστατωμένη μελέτη τού Paul Ourliac, «Le Concordat de 1472: Étude sur les rapports de Louis XI et de Sixte IV», Revue historique de droit français et étranger, 4^η σειρά. XXI (1942), 174-223 και XXII (1943), 117-54. Το άρθρο τού Ourliac έχει μεταφραστεί στα αγγλικά από τον G. F. Martin στο P. S. Lewis (επιμ.), The Recovery of France in the Fifteenth Century, Λονδίνο, 1971, σελ. 102-84, 370-93.

[←21]

Ο Τζουλιάνο έγινε παπικός λεγάτος στη Γαλλία (legatus de latere in Franciam) στις 28 Απριλίου και άφησε τη Ρώμη για τη Γαλλία στις 9 Ιουνίου 1480 [Acta Consistorialia στο Eubel, II (1914, ανατυπ. 1960), υπ’ αριθ. 423, 426, σελ. 43]. Είχε ήδη υπηρετήσει με αυτή την ιδιότητα από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Οκτώβριο τού 1476 [στο ίδιο, υπ’ αριθ. 351, 355, σελ. 39, 40. Βλέπε P. Ourliac, «Le Concordat de 1472», Revue historique de droit français et étranger, 4^η σειρά, XXII (1943), 118 και εξής].

[←22]

Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. II, Reg. 20, φύλλο 46, «γράφτηκε στο Πλεσσί, στο πάρκο κοντά στην Τουρ, την εικοστή μέρα τού Δεκεμβρίου [1480]» (scriptum apud Plessiacum de Parco prope Turonis die vigesima Decembris).

[←23]

Diarium romanum, ad ann. 1481 στο RISS, XXIII-3 (1904), 39, 40, Fossati, «Milano e una fallita alleanza», Arch. stor. lombardo, XVI, 59 και εξής. Δύο μέρες πριν φτάσουν στη Ρώμη οι Γάλλοι απεσταλμένοι, ο Πέτερ Σκοτ (Peter Schott), εφημέριος τού Στρασβούργου, κλασσικός λόγιος και φίλος τού Γιόχαν Μπούρχαρτ (Johann Burchard, Burckard), τού αργότερα παπικού τελετάρχη, λέει σε επιστολή γραμμένη στη Μπολώνια (στις 6 Μαρτίου 1481), ότι είχε μόλις επισκεφθεί την Αιώνια Πόλη, «για να την δει πριν την αναμενόμενη κατάληψή της από τούς Τούρκους» (… ut si a Thurcis sit capienda prius eam viderim).

Chas. Schmidt, Histoire litteraire de l’Alsace a la fin du XVe et au commencement du XVIe siècle, 2 τόμοι, Παρίσι, 1879, II, 10 και σημείωση 22, αναφερόμενη στο Louis Thuasne (επιμ.), Johannis Burchard, Argentinensis … Diarium sive rerum urbanarum commentarii (1483-1506), 3 τόμοι, Παρίσι, 1883-85, I, σελ. iii-iv.

[←24]

Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. II, Reg. 20, φύλλο 44.

[←25]

Στο ίδιο, φύλλα 44-45. Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, II, 565-66 και την κάπως μπερδεμένη περιγραφή στον Piva, I, 82-85 και III, 137-38. O Ζακκαρία Μπάρμπαρο έστελνε πλήρεις αναφορές στη Βενετία, όπως θα αναμενόταν, για τις εξελίξεις στη Ρώμη κατά τη διάρκεια τού Μαρτίου [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλο 6 (16)]. O Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε είχε γίνει δεκτός στο παλάτι Βαντόμ στις 24 Αυγούστου 1480 από τον Λουδοβίκο ΙΑ’, ο οποίος στη συνάντηση αυτή περιέγραψε για πρώτη φορά τα σχέδιά του για τη χρηματοδότηση τής σταυροφορίας, όπως περιγράφονται σε επιστολή, την οποία ο Τζουλιάνο έγραψε στον πάπα αργότερα την ίδια μέρα. Για το κείμενο βλέπε Ourliac στο Revue historique de droit français et étranger, 4^η σειρά, XXII, 153-54.

[←26]

Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλο 2 (12), έγγραφο με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1481.

[←27]

Καλογραμμένο αντίγραφο τής βούλλας υπάρχει στον ωραίο τόμο Sixti IV Βull. diver., An. I ad X στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXI, τόμος 62, φύλλα 246–252, που «εκδόθηκε στη Ρώμη στο ναό τού Αγίου Πέτρου, το έτος κλπ. 1481, 6 μέρες πριν από τις ίδες Απριλίου, κατά το δέκατο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno etc. MCCCCLXXX primo, sexto Idus Αprilis, pontificatus nostri anno decimo):

«Είμαστε υποχρεωμένοι κατ’ εντολή τού Υψίστου και λόγω τής επείγουσας ανάγκης τής χριστιανικής κοινοπολιτείας, να ζητήσουμε από τούς χριστιανούς, τούς άρχοντες των χριστιανών και όλους τούς χριστιανούς πιστούς, να δεσμευτούν για τον τόπο τού Θεού, τον οποίο τόπο χωρίς να το αξίζουν καταλαμβάνουν πάνω στη γη διεξάγοντας μεταξύ τους ισχυρούς πολέμους, να ζητήσουμε να σταματήσουν εντελώς όλοι οι πόλεμοι και για την τιμή του και τη σωτηρία τής χριστιανικής θρησκείας, που βρίσκεται σε πολύ μεγάλο κίνδυνο, να πάρουν τα όπλα εναντίον τού έθνους των ασεβών Τούρκων…»

(Cogimur iubente altissimo ac urgente rei publice Christiane grandi necessitate universos Christianos principes Christianos ac omnes Christifideles requirere eisque mandare vice Dei, cuius locum quamquam immeriti tenemus in terris, ut a vigentibus inter eos bellis et guerris omnino cessent, et pro illius honore et salute Christiane religioni[s] in maximo periculo constitute adversum impiam Τurcοrum gentem arma sumant…).

Η πολιορκία τής Ρόδου και η κατάληψη τού Οτράντο είχαν βέβαια κάνει βαθιά εντύπωση στον πάπα και την παπική κούρτη και πολλοί πίστευαν ότι θα έρχονταν χειρότερα

«Καθώς τον τελευταίο καιρό αντιλαμβανόμαστε ότι ο ίδιος Τούρκος ετοιμάζει μεγαλύτερο στόλο και αφήνει κατά μέρος όλες τις άλλες έγνοιες, για να καταλάβει τα εν λόγω νησιά, την Ιταλία, την Ουγγαρία και την Αυστρία και να καταπατήσει εντελώς την Καθολική πίστη, έχοντας παρατήσει όλα τα δικά του…» [στο ίδιο, φύλλο 248].

(cum autem nuper intellexerimus eosdem Τurcοs maximam classem parare et omnibus curis omissis ad insule predicte, Italie et Pannonie ac Haustrie occupationem et fidei Catholice omnimodam conculcationem omnes suos divertisse cogitatus…)

Ο Σίξτος επέβαλε τριετή ειρήνη στη Χριστιανοσύνη, με αφετηρία την 1^η Ιουνίου (1481), για να επιτραπεί η οργάνωση σταυροφορίας, αλλιώς η Δυτική Ευρώπη θα ακολουθούσε τον δρόμο τής Κωνσταντινούπολης και τού Μοριά, τής Σερβίας και τής Boσνίας και τής αυτοκρατορίας Τραπεζούντος, των οποίων οι ηγεμόνες (και οι λαοί) είχαν καταλήξει όλοι στην θλίψη: «Τα άλλα παραδείγματα μάς διδάσκουν» (aliorum exempla nos docent) [φύλλα 249-250].

Υπάρχει συνοψισμένη και ανακριβής αντιγραφή αυτής τής βούλλας (φτιαγμένη επίσης από το Arm. XXXI, τόμος 62, φύλλα 244 και εξής) στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1481, υπ’ αριθ. 19. 20-23, τόμος XIX (1693), σελ. 298-99 και εκδ. Μπαρ-λε-Ντουκ, τόμος XXX (1887), σελ. 6-7, για το οποίο βλέπε Pastor, Hist. Popes, IV, 340-41 και σημείωση και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 566 και σημείωση, που γράφει ότι υπάρχει πλήρες αντίγραφο τής βούλλας στο Κρατικό Αρχείο (Archivio di Stato) τού Μιλάνου, αλλά δεν αναφέρεται στο αρχειακό αντίγραφο στο Βατικανό.

Σε σημείωμα στις 4 Μαΐου 1481, ο Σίξτος έγραψε στον μαρκήσιο Φεντερίκο Γκονζάγκα τής Μάντουα,

«Επειδή ο υπουλότατος και αγρυπνότατος εχθρός μελετά ακούραστα τη συγκρότηση μέγιστου εξοπλισμού εναντίον τής Ιταλίας, τής Γερμανίας και τής Ρόδου, όπως έχουμε διαπιστώσει από πολλούς τόπους, κηρύσσουμε τριετη ανακωχή μεταξύ όλων των χριστιανών ηγεμόνων και αρχόντων: για την υπεράσπιση τής Καθολικής πίστης ενθαρρυνόμαστε όλοι από την πατρική αγάπη» [Arch. di Stato di Mantova. Arch. Gonzaga, Busta 834].

(…Cum perfidissimus et vigilantissimus hostis apparatum maximum adversus Italiam, Germaniam et Rhodum indefesso studio, ut ex pluribus locis compertum habemus, instruat, triennales inter omnes Christianos principes et potentatus indutias indiximus: ad defensionem Catholice fidei paterna caritate omnes hortati sumus)

Υπάρχει πρωτότυπο κείμενο τής βούλλας «Είμαστε υποχρεωμένοι κατ’ εντολή τού Υψίστου» (Cogimur iubente altissimo), με κομμένο το κορδόνι και τη μολύβδινη σφραγίδα, στο Arch. di Stato di Modena, Can. ducale, Cart. di principi esteri, Busta 1293A/8, υπ’ αριθ. 136.

[←28]

Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλα 16-17 (26-27).

[←29]

Jacopo da Volterra, Diarium romanum, ad ann. 1481 στο RΙSS, XXIII-3 (1904), 53-54, με τις σημειώσεις τού επιμελητή Enrico Carusi. Παρά τον τρόμο που είχε προκαλέσει ο Μωάμεθ Β΄ κατά τη διάρκεια αυτών των ετών στην Ιταλία, ένας ελάσσων ανθρωπιστής από τη Βιτσέντσα, ο Τζιοβάννι Στέφανο (που αυτοαποκαλούνταν Quinto Εmiliano Cimbriaco), έγραψε ένας είδος θρήνου για τον θάνατό του σε μορφή επιταφίου με ακανόνιστες ελεγειακές στροφές, για το οποίο βλέπε Franz Babinger, «Eine lateinische Totenklage auf Mehmed II» στο Studi orientalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida, I (Ρώμη. 1956), 15 31, ανατυπ. στο Babinger, Aufsätze und Abhandlungen zur Geschichte Südosteuropas und der Levante, 2 τόμοι, Μόναχο, 1962-66, II, 151-61.

[←30]

Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, σημείωμα με ημερομηνία 4 Ιουνίου 1481, G. Müller, Documenti, μέρος I, υπ’ αριθ. 195, σελ. 233. Πρβλ. Navagero, Storia veneziana στο RISS, XXIII, στήλες 1166E–1168. O Σίξτος Δ’ γνώριζε πολύ καλά την ευκαιρία που πρόσφερε στους χριστιανούς ο θάνατος τού Μωάμεθ, για ανακατάκτηση στην Ανατολική Μεσόγειο [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1481, υπ’ αριθ. 1-13, τόμος XIX (1693), σελ. 295-98]. O Marino Sanudo, Diarii, IV (Βενετία, 1880), στήλες 324-28 διατηρεί χρονολογικό κατάλογο των κυρίων γεγονότων (σε μεγάλο βαθμό νικών) στην οθωμανική ιστορία, όπως αυτά επηρέαζαν τη Βενετία από το 1451 μέχρι το 1502, που δείχνει με μια ματιά την έκταση των στρατιωτικών επιτυχιών τού Μωάμεθ εναντίον τής Χριστιανοσύνης.

[←31]

Pastor, Hist. Popes, IV, 342, σημείωση και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 567, σημείωση.

[←32]

Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, σημείωμα με ημερομηνία 16 Ιουλίου 1481.

[←33]

Ο Jacopo da Volterra, Diarium romanum, ad ann. 1481, RISS, XXIII-3, 69 παρέχει το κείμενο τής επιστολής τού Φερράντε προς τον Σίξτο με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου, που ανήγγειλε ότι «ανακτήθηκε ο Υδρούντας [Οτράντο] τη δέκατη μέρα τού μήνα…» (receptum est Hidruntum decimo mensis huius die…). Δέκα μέρες αργότερα οι Ενετοί εξέφραζαν την πολύ μεγάλη ικανοποίησή τους για τα νέα [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλα 32-33 (42-43)].

Για το ναπολιτάνικο χρονικό τού ύστερου 15^ου αιώνα κάποιου Ferraiolo, που βρίσκεται στη Pierpont Morgan Library [χειρόγραφο 801] και περιέχει [στα φύλλα 80 και εξής] σειρά έξι ολοσέλιδων έγχρωμων εικόνων τού στρατού τού δούκα Αλφόνσο τής Καλαβρίας στην πορεία προς επικουρία τού Οτράντο, βλέπε Riccardo Filangieri, Una Cronica napoletana figurata del Quattrocento, Νaples, 1956, sec. 14, σελ. 35-48. Οι εικόνες αυτές είναι καλοζωγραφισμένες και αξιοσημείωτες ως σύγχρονες εικονογραφήσεις στολών, όπλων και πυροβολικού, στολιδιών αλόγων, αντισκήνων, αμαξών, κλπ. Ο Ferraiolo παρέχει μάλλον λεπτομερή περιγραφή τής εκστρατείας, αναφέροντας τούς κύριους Ναπολιτάνους συμμετέχοντες. Η αξία αυτού τού έργου μεγαλώνει από τον ιστορικό σχολιασμό τού Filangieri.

Ο διορισμός τού καρδινάλιου Καμποφρεγκόζο ως λεγάτου τού παπικού στόλου ήταν γνωστός στη Γένουα πριν από τις 25 Φεβρουαρίου 1481, «ο οποίος αποτελεί μεγάλη υπευθυνότητα» (de che qui se fa solemnità grande) [Grasso, «Documenti», υπ’ αριθ. viii, σελ. 344]. Οι Γενουάτες ήσαν προφανείς στον στόλο [στο ίδιο, υπ’ αριθ. ix, x, xii, xv, xxxii, xxxii, xlii, li] και όταν οι γαλέρες τους επέστρεψαν στην πατρίδα, πήραν από τον πάπα σημείωμα, «με το οποίο η Μακαριότητά σας αποδεικνύει και εξυψώνει αυτά που έγιναν από εμάς στον πόλεμο τού Οτράντο» (per quod vestra Beatitudo que a nostris in bello Idrontino gesta sunt et probat et extollit) [έγγραφο cxv, σελ. 485, με ημερομηνία 10 Νοεμβρίου 1481]. Έλπιζαν ότι ο θάνατος τού Μωάμεθ Β΄ και μια καθοριστική ήττα των Τούρκων θα βοηθούσαν στην εξασφάλιση τής ασφάλειας των μαχονέζων τής Χίου και θα βοηθούσαν την κυβέρνησή τους να ανακτήσει κάποιες από τις χαμένες γενουάτικες κτήσεις στην Ανατολή, ιδιαίτερα τον Καφφά [κείμενα xvi, xix, xx, xxi, xxvii, xxviii, xlv, l, lv, lxix, xcix, cxiii, cxxii-cxxiv].

[←34]

Βλέπε την πολύτιμη συλλογή επιστολών τού Σίξτου Δ’ «Από την Κούρτη το 11^ο έτος 1481» (de Curia annus undecimus 1481) στη Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Bibl. Magliabecchiana, MS. II-III 256. Στις 27 Αυγούστου 1481 ο Σίξτος έγραψε στον Καμποφρεγκόζο από τη Ρώμη:

«…Φτάνουν από την Πορτογαλία είκοσι καραβέλλες και πλοία μεταφοράς, τα οποία από μέρα σε μέρα αναμένουμε στον Άγιο Πάυλο, των οποίων διοικητής είναι ο σεβασμιότατος αδελφός Γκαρσίας, επίσκοπος Εβόρα. Από τη στιγμή που θα τα δούμε εκεί, θα δώσουμε αμέσως εντολή να αποπλεύσετε με σύμβολα δικά μας και τού κράτους σας. Προτρέπουμε να υποδεχθείτε πολύ ευγενικά όλους τούς συναδέλφους σας στρατιώτες. Όπως ακούσαμε είναι εξαιρετικοί, δυνατοί και ασκημένοι στα όπλα …» [στο ίδιο, φύλλο 2].

(… Ex Po[r]tugallia viginti adsunt caravelle et navis una oneraria quas in dies apud Sanctum Paulum expectamus quarum prefectus est venerabilis frater Garsias episcopus Elborensis. Cum primum eas ibi viderimus, iubebimus statim ad te proficisci sub signis nostris et imperio tuo navigaturas: hortamur ut benigne et prefectum ipsum et commilitones omnes suscipias. Sunt enim, ut audivimus, egregie et viris et armis instructe…)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 6, 13, 14-15, 19, 20 και εξής, 24, 25, 27-28, 36 και εξής, 40, 49-50, 54].

Στις 7 Σεπτεμβρίου ο Σίξτος πληροφορούσε τον βασιλιά Φερράντε ότι

«αναχώρησε για τον Υδρούντα [Οτράντο] ο στόλος τον οποίο προσκαλέσαμε από την Πορτογαλία. … Ελπίζουμε ότι θα βοηθήσει πολύ στη μελλοντική επίθεση στον Υδρούντα» [φύλλο 15].

(proficiscitur Hydruntum classis quam ex Portugallia accersivimus. … Speramus illam magno usui Hydruntine expugnationi futuram…)

Ο στόλος τού Καμποφρεγκόζο συναντούσε ατέλειωτες δυσκολίες, περιλαμβανομένης τής πανούκλας και μιας υποτιθέμενης αδυναμίας πληρωμής των πληρωμάτων, όπως αναφερόταν σε επιστολή τού Σίξτου προς τον καρδινάλιο, γραμμένη στη Ρώμη στις 10 Σεπτεμβρίου, την ίδια μέρα τής τουρκικής παράδοσης στο Οτράντο:

«Λάβαμε την επιστολή σας με ημερομηνία την πρώτη αυτού τού μήνα, στην οποία αθροίζονται πολλοί λόγοι για τούς οποίους οι κυβερνήτες των πλοίων θα προτιμούσαν να αναχωρήσουν και στην οποία μεταξύ άλλων λέτε, ότι τέσσερις γαλέρες έχουν μολυνθεί από πανούκλα, ενώ τώρα υπάρχουν αμφιβολίες και για πέμπτη, αλλά πάνω από όλα οι κυβερνήτες παραπονούνται, ότι δεν έχουν πάρει πληρωμή…» [Αν και ο Σίξτος επέμενε, ότι ο Καμποφρεγκόζο σύντομα θα εισέπραττε τα απαιτούμενα κεφάλαια] [φύλλα 22-23 και πρβλ. φύλλα 25-26].

(Accepimus litteras tuas datas primo huius mensis quibus plures causas propter quas patroni triremium velle[nt] discedere enumeras et inter alia narras quattuor triremes peste iam infectas esse et de quinta dubitari, sed quod potissimum est, queruntur patroni de non soluto stipendio…)

Ο πορτογαλικός στόλος δεν είχε κινηθεί προς το Οτράντο μέχρι τις 14 Σεπτεμβρίου, όπως φαίνεται από επιστολή τού Σίξτου εκείνης τής ημερομηνίας από το Μπρατσιάνο προς τον παπικό οικονόμο στη Ρώμη:

«Λάβαμε την επιστολή σας, από την οποία καταλάβαμε τι σύμβαίνει στην πόλη. Κατ’ αρχήν είναι ιδιαίτερα παράξενο, ότι δεν έχουν ακόμη αναχωρήσει οι πορτογαλικές γαλέρες …»

(Accepimus litteras tuas quibus intelleximus ea que in urbe acta sunt: imprimis illud vehementer admiramur quod caravelle Portugallenses nondum discesserint…)

[φύλλο 31 και πρβλ. φύλλο 32, που αποκαλύπτει καχυποψία για τις προθέσεις τού Γκαρσίας Μενέσες].

Όταν ο Γκαρσίας έμαθε για την ανάκτηση τού Οτράντο από τούς Τούρκους, θέλησε να θεωρηθεί ότι είχε τελειώσει η αποστολή του, αλλά ο πάπας διαφωνούσε:

«Προς επίσκοπο Εβόρα: Αιδεσιμότατε αδελφέ σάς χαιρετώ κλπ. Καταλάβαμε από την αιδεσιμότητά σας, ότι ακούγοντας για την ανάκτηση τού Οτράντο δεν επιθυμείτε να προχωρήσετε πιο πέρα, αλλά αποφασίσατε να μείνετε εκεί. Απορούμε πολύ και πιστεύουμε ότι θα λάβετε υπόψη, ότι η πλήρης εκτέλεση τής αποστολής που σάς είχε ανατεθεί δεν αφορούσε μόνο αυτή την επίθεση. … Θέλουμε από εσάς να πάρετε υπόψη την μεγάλη χάρη που σάς ζητάμε και θέλοντας να αποφύγουμε την αγανάκτηση με αυστηρή προειδοποίηση, δίνουμε εντολή, μόλις πάρετε το παρόν, να αναχωρήσετε αμέσως και να κινηθείτε να ενωθείτε με τον υπόλοιπο στόλο μας εισβάλοντας στην Αυλώνα, αφού μπορείτε να συνεχίσετε, κάνοντας κάτι αντάξιο τής Χρστιανικής θρησκείας, τής τιμής τού βασιλιά σας [o Αλφόνσο Ε’ τής Πορτογαλίας είχε πεθάνει στις 28 Αυγούστου 1481] και ενός τόσο μεγάλου στόλου. Γράφτηκε στο Μπρατσιάνο στις 15 Σεπτεμβρίου 1481, κατά το ενδέκατο έτος τής παπικής μας θητείας» [φύλλο 33].

(Episcopo Elborensi: Venerabilis frater, salutem etc. Intelleximus fraternitatem tuam audita Hydrunti recuperatione nolle ulterius progredi, sed statuisse istic morari. Miramur vehementer et te animadvertere credimus non esse ob hanc expugnationem omnia executa que tibi commissa sunt. … Volumus ac tibi pro quanto gratiam nostram caram habes et indignationem cupis evitare strictissime precipiendo mandamus quatinus acceptis presentibus statim discedas et cum cetera classe nostra que ad Vallonam invadendam progreditur te coniungas ut aliquid dignum Christiana religione et honore tuo regeque illo ac tanta classe gerere possis. Datum Braciani die XV Septembris 1481, anno undecimo)

Tο χειρόγραφο από το οποίο έχουν παρθεί αυτές οι εγγραφές είναι προφανώς το πρωτότυπο αρχειακό βιβλίο αντιγράφων τού Λεονάρντο Γκρίφο, τού έμπιστου γραμματέα και μέλους τού νοικοκυριού (secretarius intimus et domesticus) τού Σίξτου Δ’, για τον οποίο βλέπε W. von Hofmann, Forschungen zur Geschichte der Kurialen Behörden, II (Ρώμη, 1914), 123, oι οποίες εγγραφές πρέπει να είχαν απομακρυνθεί κάποια στιγμή από τα Αρχεία τού Βατικανού. Ο Γκρίφο γεννήθηκε στο Mιλάνο το 1437. Έγινε επίσκοπος τού Γκούμπιο το 1473 και αρχιεπίσκοπος τού Μπενεβέντο το 1482 [Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), 151, 104]. Διακεκριμένη φυσιογνωμία στην παπική κούρτη, εμφανίζεται συχνά στο ημερολόγιο τελετών τού Γιόχαν Μπούρχαρτ [Enrico Celani (επιμ.), Johannis Burckardi Liber notarum ab anno MCCCCLXXXIII usque ad annum MDVI στο RISS, XXXII, μέρος 1 (Città di Castello και Μπολώνια, 1907-12), τόμος I, σελ. 20, 22] ως αρχιεπίσκοπος τού Μπενεβέντο [72, 97, 109-10, ιδιαίτερα σημείωση 4]. Ο Γκρίφο πέθανε στο ανάκτορο τού Βατικανού στις 24 Νοεμβρίου 1485 [στο ίδιο, σελ. 127-28]. Τάφηκε στη Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο, ενώ η κηδεία του έγινε στις 15 Δεκεμβρίου [σελ. 133 με σημείωση 3]. Δεν υπάρχει πια ίχνος τού τόπου ταφής του (πίσω από το μεγάλο ιερό), αλλά το 1677 στήθηκε αναμνηστική πλάκα στη μνήμη του στην εκκλησία τού Σαν Κάρλο αλ Κόρσο, την εθνική εκκλησία των Λομβαρδών (η πρώτη πλάκα δεξιά, καθώς εισέρχεται κάποιος από τον διάδρομο που καταλήγει στο Βίκολο ντελ Γκροττίνο).

[←35]

Bibl. Naz. Centrale, Φλωρεντία, Bibl. Magliab., MS. II -III 256, φύλλο 34:

«Προς επίσκοπο Εβόρα: Σεβασμιώτατε αδελφέ σάς χαιρετώ κλπ. Συστήνουμε στη σεβασμιότητά σας τον αγαπημένο μας γιο ευγενή Ανδρέα Παλαιολόγο, δεσπότη των Ρωμαίων, ο οποίος τώρα ξεκίνησε ερχόμενος σε εσάς. Γιατί σάς προτρέπουμε, αφού πια με την καλοσύνη τού Θεού ανακτήθηκε η πόλη τού Οτράντο, να φροντίσετε και να μελετήσετε να τον περάσετε στην Πελοπόννησο με καραβέλλες, για να μπορέσει να ανακτήσει την πατρίδα και το κράτος του, που έχουν καταληφθεί από τούς Τούρκους. Αυτό για εσάς θα αποτελεί λαμπρό και πλήρη έπαινο, ενώ μια τόσο μεγάλη ευεργεσίαθα θεωρηθεί εντυπωσιακό είδος ελεημοσύνης. Γράφτηκε στο Μπρατσιάνο, στις 15 Σεπτεμβρίου 1481, κατά το ενδέκατο έτος τής παπικής μας θητείας»

(Episcopo Elborensi: Venerabilis frater salutem etc. Commendavimus alias fraternitati tue dilectum filium nobilem virum Andream Paleologum despotem Romeorum qui nunc ad te proficiscitur. Quare hortamur te ut, postquam Dei benignitate Hydruntina civitas recuperata est, cures et studeas ilium in Peloponessum cum caravellis transvehere ut patriam ac dominium suum a Turcis occupatum recuperare possit. Erit hoc tibi gloriosum et plenum laudis et genus elemosine existimabitur affecisse hunc tanto beneficio. Datum Braciani die XV Septembris 1481, anno undecimo).

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, IV, 346, σημείωση και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 570, σημείωση 3.

Ο επίσκοπος τής Εβόρα (Elbora), τού οποίου το όνομα ο Pastor παραλείπει, προσδιορίζεται ως Γκαρσίας Μενέσες στα παπικά σημειώματα καθώς και στον Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), 149, στον P. B. Gams, Series episcoporum, Regensburg, 1873, σελ. 99 και στον Raynaldus, Ann. eccl.. ad ann. 1481. υπ’ αριθ. 39, τόμος XIX (1693), σελ. 305. Υπάρχει αριθμός από κάρτες (schede) από το 1469 μέχρι τo 1484 σχετικές με τον Γκαρσίας στο Schedario Garampi στο Arch. Segr. Vaticano, Schedario Garampi, τόμος 46, Pescovi, υπ’ αριθ. 16, Indice 490, φύλλο 74.

[←36]

Bibl. Nat. Centr., Φλωρεντία, Bibl. Magliab., MS. II -III 256. φύλλα 52-53. To αντίγραφο αυτού τού σημειώματος, με ημερομηνία 19 Σεπτεμβρίου, που στάλθηκε προς τον μαρκήσιο τής Μάντουα, διασώζεται ακόμη στο Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834:

«…Για όλους τούς υπόλοιπους γράφουμε το ίδιο: αυτή είναι η στιγμή τής λύτρωσης, τής δόξας, τής νίκης, τέτοια που δεν θα μπορέσουμε ποτέ να ξανακερδίσουμε, αν την αγνοήσουμε τώρα. Με λίγη προσπάθεια ο πόλεμος μπορεί τώρα να οδηγηθεί σε αίσιο πέρας, πράγμα το οποίο αργότερα μπορεί να γίνει μόνο με πολύ μεγαλύτερο κόστος και με τις μεγαλύτερες (Θεος φυλάξοι) απώλειες για εμάς, αν καθυστερήσουμε περιμένοντας, μέχρι να ανασυγκροτηθεί ο άγριος εχθρός, να ανακτήσει τις δυνάμεις του και να ενισχυθεί εναντίον μας. Εμείς και ευχαρίστως μέχρι τώρα έχουμε κάνει περισσότερα από εκείνα που θα μπορούσε να φέρει η δύναμή μας…»

(… Nam ad reliquos omnes idem scribimus, ecce nunc tempus salutis, tempus glorie, ternpus victorie, quod si negligetur, nullum tale umquam recuperare poterimus: parvo negocio bellum nunc confici potest quod non sine maximo dispendio maximis calamitatibus nostris (quod Deus advertat) postea conficietur si cunctabundi expectare voluerimus donec efferus hostis se colligat, vires recuperet, et adversus nos muniatur. Nos et libenter hactenus fecimus supra quam vires nostre ferre potuerunt…).

Μέρος τού κειμένου παρέχεται στον Pastor, Hist. Popes, IV, παραρτ. υπ’ αριθ. 64, σελ. 518 και Gesch. d. Päpste. II, παραρτ. υπ’ αριθ. 130, σελ. 789. Αντίγραφα τού σημειώματος στάλθηκαν στους Φλωρεντινούς, τούς Λουκκέζους και τούς Σιενέζους, αλλά όχι στους Ενετούς. Πολλές εγγραφές στο Diarium parmense ad ann. 1480-1481 στο RISS, XXII (Μιλάνο, 1733), στήλες 347-79, περιγράφουν την τουρκική κατάληψη τού Οτράντο με λεπτομέρειες και με κάποιες ανακρίβειες, επειδή ο χρονικογράφος βρισκόταν σε μεγάλη αμφιβολία για το πώς και πότε ανέκτησαν οι χριστιανικές δυνάμεις την πόλη. Πρβλ. Iorga, Gesch. d. osman. Reiches, II (Γκότα, 1909), 192-93, P. P. Argenti, Occupation of Chios, I (Καίμπριτζ, 1958), 239-44.

[←37]

Bibl. Magliab., MS. II-III 256, φύλλο 38:

«Προς τον λεγάτο τού στόλου: … Λάβαμε την επιστολή σας που γράψατε με περίσκεψη στις 11 τού τρέχοντος μηνός, με την οποία μάς ενημερώνετε για την ανάκτηση τού Οτράντο και για τα άλλα που ακολουθούν εδώ…»

(Legato classis: … Accepimus litteras Circumspectionis tue datas ad XI diem presentis quibus certiores nos facis de receptione Hydrunti et aliis que istic subsecuta sunt …)

και για το σημαντικό τμήμα τού κειμένου βλέπε Pastor, Hist. Popes, IV, παραρτ. υπ’ αριθ. 65, σελ. 519 και Gesch. d. Päpste, II, παραρτ. υπ’ αριθ. 131, σελ. 790 και σημειώστε γενικά Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1481, υπ’ αριθ. 14, 25, 27-34, τόμος XIX (1693), σελ. 298, 300, 301-4.

[←38]

Bibl. Magliab., MS. CI – III 256, φύλλα 59 και εξής.

[←39]

Bibl. Magliab., MS. II-III 256, φύλλο 259.

[←40]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 30. φύλλο 26 (36).

[←41]

Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 574-75. Στις 23 Οκτωβρίου 1481 η Ενετική Γερουσία έγραφε στον Ρομπέρτο Μαλατέστα, άρχοντα τού Ρίμινι και γενικό διοικητή των χερσαίων δυνάμεων τής Δημοκρατίας:

«Έχουμε πάρει υπό την προστασία μας, όπως δεν αγνοεί η Εξοχότητά σας, τον επιφανέστατο άρχοντα κόμη Τζιρολάμο Ριάριο και το κράτος του» [Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλο 37 (47) και φύλλα 4l-42, 49, 55-56, 57, 59 και εξής].

(Habemus, sicuti Excellentie vestre non est ignotum, sub nostra protectione illustrissimum dominum comitem Hieronimum de Riario et statum suum)

O Ριάριο ήθελε τη Φαέντσα, πράγμα στο οποίο συμφωνούσε η Βενετία [φύλλο 44 (54)].

[←42]

Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλα 142 (152) με ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1480, για τις διαμαρτυρίες τού Ενετού υπαρχηγού (vicedominus) στη Φερράρα. Στο ίδιο, 148-149 (158-59) με ημερομηνία 22 Δεκεμβρίου, για τις «πολλές καινοτομίες … ενάντια στις δικαιοδοσίες και τα σύμφωνά μας» (multe innovationes … contra iurisdictiones et pacta nostra). Και στο ίδιο, 152-153 (162–163) στις 31 Δεκεμβρίου, για την επιθυμία τής Γερουσίας να υποδεχτεί Φερραρέζο απεσταλμένο, για να εξετάσουν τις διαφωνίες, τις οποίες η Βενετία θεωρούσε «ούτε εριστικές ούτε αμφίβολες» (nè litigiose nè dubiose), ύστερα από το οποίο οι σχέσεις μεταξύ Βενετίας και Φερράρας επιδεινώθηκαν ραγδαία [στο ίδιο, Reg. 30, φύλλα 28. 31-32, 33, 41-44, 46-47 και εξής (φύλλα 38, κλπ.)]. O Αλμπέρτο Κορτέζε, o πρεσβευτής τής Φερράρας που διέμενε στη Βενετία, παραιτήθηκε από την αποστολή του στις αρχές Φεβρουαρίου 1482 [Reg. 30, φύλλο 52 (62)]. Τα ενετικά έγγραφα είναι γεμάτα από δράσεις που έπρεπε να αναληφθούν εναντίον τού Έρκολε ντ’ Έστε.

[←43]

Bibl. Magliab., MS. II-III 256, φύλλο 217, παπικό σημείωμα στις 18 Απριλίου 1482 προς τον Φερράντε, το οποίο εκφράζει έκπληξη για την εισβολή των ναπολιτάνικων στρατευμάτων και απαιτεί την αποχώρησή τους. Την ίδια μέρα ο Σίξτος έγραψε στον Έρκολε ντ’ Έστε τής Φερράρα, προτρέποντάς τον να διατηρήσει την ειρήνη με τη Βενετία «όπως έχουν κάνει οι πρόγονοί σας» (sicuti maiores tui fecerunt) και πληροφορώντας τον ότι οι Τούρκοι ετοίμαζαν κι άλλο στόλο, για να επιτεθούν στην Ιταλία [στο ίδιο, φύλλα 2l7-218]. Ο πόλεμος θα ήταν καταστροφικός για όλους τους, έγραφε ο Σίξτος, ενώ ταυτόχρονα πολλά σημειώματα τον δείχνουν να παίρνει διάφορα αμυντικά και επιθετικά μέτρα, προετοιμαζόμενος για τον πόλεμο, ο οποίος (όπως έλεγε) έπρεπε να αποφευχθεί. Σημειώστε το μακροσκελές σημείωμα προς τούς κατοίκους τού Μπενεβέντο για το ίδιο θέμα [φύλλα 277-278], γραμμένo στη Ρώμη στις 12 Ιουνίου 1482.

[←44]

Sen. Secreta, Reg. 30. φύλλο 96 (106), επιστολή τής ενετικής Γερουσίας με ημερομηνία 22 Ιουνίου 1482, απευθυνόμενη στους Θεματοφύλακες τής πόλης τής Ρώμης:

«…Από συχνές επιστολές τού απεσταλμένου μας και εκπροσώπου μας στην πόλη έχουμε ενημερωθεί πόσο μεγάλη είναι η πίστη, η σταθερότητα και το μεγαλείο τής ψυχής των επιφανών προγόνων σας, τα χνάρια των οποίων ακολουθείτε, που παραμέλησαν τις απώλειες και τις ζημίας που προκλήθηκαν κατά την υπεράσπιση τής δικαιότατης υπόθεσης τού ανωτάτου ποντίφηκα από τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούσε ο δούκας τής Καλαβρίας…»

( …Frequentibus litteris oratoris nostri in urbe agentis facti sumus certiores quanta fide, constantia, et animi magnitudine illustrium maiorum vestrorum vestigia sequentes neglectis iacturis et damnis vobis illatis pro deffensione iustissime cause summi pontificis adversus ducis Calabrie insidias usi fueritis…).

[←45]

Βλέπε τη γενική περιγραφή στον Pastor, Hist. Popes, IV, 348-57 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 572-79. Παρεμπιπτόντως η περιγραφή τού Pastor για τις προσπάθειες τού Αντρέας Ζαμομέτιτς, κατ’ όνομα αρχιεπίσκοπου τής Γκράνεα, να οργανώσει τότε σχισματική σύνοδο στη Βασιλεία [IV, 358-63] έχει ξαναγραφεί εξ ολοκλήρου στην τελευταία έκδοση τού Gesch. d. Päpste, II, 579-85. Η τελική αναθεώρηση τού γερμανικού κειμένου αυτού τού έργου είναι πολύ πιο αξιόπιστη από την αγγλική μετάφραση.

[←46]

Bibl. Magliab., MS. II-III 256, φύλλα 269-270, 289 και 369, όπου η τελευταία αναφορά είναι σε παπικό σημείωμα με ημερομηνία 22 Αυγούστου απευθυνόμενο στους Γενουάτες, αναγγέλοντας τη νίκη στο Καμπομόρτο. Στις 24 Αυγούστου ο Σίξτος έστειλε σημείωμα υπερβολικών επαίνων προς τον Μαλατέστα [φύλλο 370]. Πληρης περιγραφή τής μάχης τού Καμπομόρτο υπάρχει στον Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 586-92. Ο πάπας είχε κάνει έκκληση για βοήθεια από τη Βενετία προς το τέλος Ιουνίου [Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλα 99-100 και εξής (109-110 και εξής)]. H Σινιορία ευχαριστήθηκε φυσικά με τη νίκη τού Μαλατέστα [στο ίδιο, φύλλα 111 και εξής].

Παρεμπιπτόντως η παπική βούλλα που νομιμοποιούσε τούς Ρομπέρτο και Μαλατέστα, γιούς τού Σιγκισμόντo, υπάρχει στο Reg. Vat. 393, φύλλο 174, με ημερομηνία την τέταρτη επέτειο τής παπικής θητείας τού Νικόλαου Ε’, δηλαδή τις 31 Αυγούστου 1450.

[←47]

Από τα μέσα Νοεμβρίου 1482 οι παπικές σχέσεις με τη Βενετία έγιναν πολύ τεταμένες. Η Γερουσία εξέφραζε έκπληξη για την πολιτική αλλαγή τού κλίματος στη Ρώμη, με δεδομένη

«την υιική αφοσίωσή μας, τη σταθερότητα, την πίστη, το σεβασμό, την προσοχή, την ειλικρίνεια και την ανέγγιχτη επιθυμία και αμεσότατη διάθεση απέναντί του [του Μακαριώτατου]»

(la filial nostra devotione, constantia, fede, veneratione, observantia, syncerita, et integerrima volunta et promptissima dispositione verso lei [la sua Beatitudine])

[Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλα 141-143 (151-153), έγγραφο με ημερομηνία 23 Νοεμβρίου], ύστερα από το οποίο οι εγγραφές τής Γερουσίας δείχνουν, ότι η διάλυση τής φιλίας μεταξύ Βενετίας και Αγίας Έδρας υπήρξε ραγδαία.

Στις 27 Δεκεμβρίου η Γερουσία ανακάλεσε τον Φραντσέσκο Ντιέντο, ο οποίος είχε αντικαταστήσει τον Μπάρμπαρο ως Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη, δεδομένου ότι δεν μπορούσε πια να διατηρεί τη θέση του «χωρίς τη μεγαλύτερη και πιο ρητή ντροπή μας και χωρίς να ονειδίζεται ανοιχτά η θέση μας» (absque maxima et expressa ignominia nostra et aperto dedecore nostri status) [στο ίδιο, φύλλο 154 (164)], ενώ στις 7 Ιανουαρίου 1483 έγραψαν στον Σίξτο με κάποια πικρία,

«Λάβαμε το σημείωμα από την Αγιότητά σας, εκείνο που θεωρούσε πρέπουσα … την ευλάβεια και αφοσίωση: καταλαβαίνουμε από τούς όρους του, ότι φαίνεται να οδηγείται στην εγκατάλειψη τής συμμαχίας μας και στον υπαινιγμό ότι η ίδια η συμμαχική ειρήνη αποτελεί τον κοινό εχθρό μας. Προτρέπει επιπλέον με πατρική στοργή και πολλά ευγενικά λόγια για την έναρξη ειρήνης με τις άλλες δυνάμεις τής Ιταλίας, προκειμένου να αποφευχθεί ο πόλεμος με τη Φερράρα» [στο ίδιο, Reg. 30, φύλλο 157 (167)].

(Accepimus breve Sanctitatis vestre ea qua decuit … reverentia et devotione: intelleximus ex eo causas que eam videntur impulisse ad phedus nostrum deserendum et insinuandum sese paci federique communium hostium nostrorum. Hortatur preterea nos paterno affectu et compluribus verbis humanissimis ad pacem cum ceteris Italie potentatibus ineundum abstinendumque deinceps ab Ferrariensi bello)

Όμως ο Ντιέντο είχε ήδη καταστήσει την ενετική θέση ξεκάθαρη στη Ρώμη. Η λιποταξία τού πάπα θα αποτελούσε μεγάλο πλήγμα για τη Βενετία, αν η Γερουσία και οι πολίτες της δεν διατηρούσαν την ελπίδα, ότι ο ίδιος ο Θεός, ο ανώτατος κριτής των ανθρωπίνων υποθέσεων, δεν πιστοποιούσε στο τέλος το δίκαιο τής υπόθεσης τής Δημοκρατίας. Ο πάπας είχε κάνει έκκληση στη Βενετία, η οποία είχε διαθέσει στόλο ογδόντα περίπου γαλερών και πλοίων μεταφοράς, για να τον βοηθήσει εναντίον των εχθρών του. Ο Μαλατέστα ήταν ο Ενετός διοικητής. Αυτός ήταν που πέτυχε την «ευγενέστατη νίκη» (victoria nobilissima) κοντά στο Νεττούνο. Όσο για τον Έρκολε ντ’ Έστε, από τη στιγμή που έγινε δούκας τής Φερράρα είχε τολμήσει

«αυτό που δεν τόλμησε ποτέ κανένας από τούς προγόνους του: να παραβιάζει τα δικαιώματά μας στη Φερράρα, να παρενοχλεί πολίτες τής Βενετίας, να καταστρέφει το πολιτικό μας γραφείο και τελικά ακόμη και να εισβάλει στα όρια αυτού τού δουκάτου τού Βένετο»

(quod unquam nullus suorum progenitorum ausus est, iura nostra ferrariensia infringere, cives venetos vexare, extinguere nostrum magistratum in venetos denique fines atque adeo in ducatum ipsum irrumpere)

[δηλαδή μέσα στο κυρίως Βένετο], κλπ., κλπ. [στο ίδιο, φύλλα 157 και εξής].

Αυτή η ανυπόφορη κατάσταση είχε συνεχιστεί για χρόνια. Η Βενετία δεν θα έκανε ειρήνη με τον Έρκολε, κλπ. Η επιστολή τής Γερουσίας έκλεινε με την ειρωνική σκέψη, ότι «δεν μπορούμε παρά να ελπίζουμε για την επιτυχή έκβαση αυτού τού πολέμου, για τον οποίο η αρχή τού ανώτατου και αγιώτατου ποντίφηκα [του ίδιου τού Σίξτου] μάς έχει πείσει, ωθήσει και ξεσηκώσει!» [φύλλο 158].

[←48]

Ο Σίξτος Δ’ εξέδωσε τη μακροσκελή βούλλα του Ad bonorum tutellam (Για το καλό τής προστασίας) προς καταδίκη των Ενετών στις 23 Μαΐου 1483 [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 549 (Sixti IV Secret., τόμος IV), φύλλα 245-259], «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος κλπ. 1480, 10 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου, κατά το δωδέκατο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno, etc., MCCCCLXXX tertio, decimo Kal. Iunii, pontificatus nostri anno duodecimo). Στις 15 Ιουλίου (1483) απέρριψε ενετική διαμαρτυρία εναντίον αυτής τής μεγάλης κατάχρησης τής πνευματικής του εξουσίας [στο ίδιο, φύλλα 259-264, όπου η βούλλα φέρει την υπογραφή τού Τζιοβανμπατίστα Πότζο, γιου τού ανθρωπιστή Πότζο Μπρατσολίνι]. Ο πάπας εισήλθε επίσης σε συμμαχία με τούς Σιενέζους στις 14 Αυγούστου (1483) [στο ίδιο, φύλλα 268-271, 276-278].

[←49]

Jacopo da Volterra, Diarium romanum, ad ann. 1484 στο RISS, XXIII-3 (1904), 136.

[←50]

Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, Reg. 20 (Politicorum Varia, τόμος XX), φύλλα 51-68. O Μπαρτολομμέο ντε Μαράσκι ήταν βαθιά αναμεμιγμένος στις οικονομικές υποθέσεις τής Αγίας Έδρας από το καλοκαίρι τού 1473 [Arm. XXXI, τόμος 62, φύλλα 71-72, παπική βούλλα με ημερομηνία 30 Σεπτεμβρίου 1473]. Τον Ιούνιο τού 1480 πέρασε από το γραφείο τού εισπράκτορα (depasitarius) στο παπικό ταμείο (Camera Apostolica) [Introitus et Exitus, Reg. 500, φύλλα 2, 31 και Reg. 501, φύλλα 3, 32] σε εκείνο τού γενικού θησαυροφύλακα (generalis thesaurarius) [Intr. et Ex., Reg. 502, φύλλα 20, 26, 73 και αλλού]. Περιγράφεται ως «γενικός θησαυροφύλακας» στη συστατική επιστολή την οποία απεύθυνε ο Σίξτος Δ’ στον Κορβίνους στις 8 Ιουνίου 1483 [Monumenta Vaticana historiam regni Hungariae Ιllustrantia, 1^η σειρά, VI (Βουδαπέστη, 1891) = Mathiae Corvini Hungariae regis epistolae ad Romanos pontifices datae et ab eis acceptae, υπ’ αριθ. cix, σελ. 206].

O Κορβίνους αναφέρεται στην αποστολή τού Μπαρτολομμέο στη Βούδα σε επιστολή προς τον Σίξτο με ημερομηνία 6 Νοεμβρίου 1483, που πληροφορούσε την παπική κούρτη για τις εισβολές τουρκικών ομάδων στην Κροατία, την Καρνιόλα και τη Στυρία και για τη δραματικη ήττα τους από τον βάνο τής Κροατίας στις 29 Oκτωβρίου [στο ίδιο, υπ’ αριθ. clxvi, σελ. 210-12]. Για άλλες αναφορές στην αποστολή τού Μπαρτολομμέο, πρβλ. στο ίδιο, υπ’ αριθ. clxviii, clxx, σελ. 214, 217]. Το όνομά του εμφανίζεται συνεχώς στα μητρώα Εσόδων-Εξόδων (Introitus et Exitus). Για τον πόλεμο που θρηνούσε ο Μπαρτολομμέο και τον οποίο είχε εξαπολύσει ο Κορβίνους εναντίον τού Φρειδερίκου Γ΄, βλέπε Gyula Rázsó, Die Feldzüge des Königs Matthias Corvinus in Niederösterreich 1477–1490, Βιέννη, 1973, ιδιαίτερα σελ. 15 και εξής (Militärhistorische Schriftenreihe herausgegeben vom Heeresgeschichtlichen Museum, Heft 24).

[←51]

Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. II, Reg. 20, φύλλα 50-51: «…Αν ο βασιλιάς τής Ουγγαρίας τον πάρει στην κατοχή του [τον Τούρκο από τη Ρόδο], θα μπορεί αμέσως να έχει τα τρία βασίλεια, που ήταν χριστιανικά» (… Quod si rex Ungariae illum detentum [a Rhodiensibus Turcum] habeat, tribus regnis illico potietur quae Christiana fuerunt).

[←52]

Πρβλ. το κείμενο τής βούλλας στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1480, υπ’ αριθ. 23, τόμος XIX (1693), σελ. 290b.

[←53]

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 698-700, με σημειώσεις, υλικό που δεν υπάρχει στην αγγλική μετάφραση. Αυτή είναι ερμηνεία τής «Διέλευσης τής Ερυθράς Θάλασσας» (Passaggio del Mar Rosso), προφανώς άγνωστη στον L. D. Ettlinger, The Sistine Chapel after Michelangelo: Religious Imagery and Papal Primacy, Οξφόρδη, 1965. Σε αντίθεση με την πεποίθηση τού Ettlinger, η Σιξτίνα δεν ήταν στην πραγματικότητα ο τόπος όπου «συγκαλούνταν τα κογκλάβια» (σελ. 10) και έτσι ποτέ δεν είχε προβλεφτεί «η παροχή κατάλληλου περιβάλλοντος για κογκλάβια» (σελ. 119). Οι καρδινάλιοι και οι κογκλαβιστές έτρωγαν και κοιμούνταν στη Σιξτίνα όταν αυτή έγινε το κύριο παρεκκλήσι (capella major), αντικαθιστώντας το προηγούμενο κύριο παρεκκλήσι στον ίδιο χώρο, αλλά καθένα από τα δώδεκα «κογκλάβια» (scrutinia) από το 1455 μέχρ τo 1534 συγκλήθηκε στο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι, το «μικρό παρεκκλήσι τού Αγίου Νικολάου» (capella parva S. Nicolai), που βρίσκεται ακριβώς απέναντι στην «πρώτη αίθουσα» (aula prima), την αργότερα «Βασιλική Αίθουσα» (Sala Regia) από το «μεγάλο παρεκκλήσι» (capella maior), όπως ονομαζόταν με τη σειρά της η Σιξτίνα. Ο Ettlinger, σελ. 10 κάνει επίσης λάθος ταυτίζοντας το «παρεκκλήσι τού Φρα Αντζέλικο» με εκείνο τού «Αγίου Νικολάου» (S. Nicolai). Καθώς αυξήθηκε ο αριθμός των καρδιναλίων υπό τον Παύλο Γ΄, το «μικρό παρεκκλήσι τού Αγίου Νικολάου» (capella parva di S. Niccolò) έγινε πολύ μικρό για τις παπικές εκλογές. Είχε επίσης γίνει πια «το παλιό παρεκκλήσι» (cappella vecchia). Όπως ο Σίξτος Δ’ αντικατέστησε το παλιό «μεγάλο παρεκκλήσι» (capella maior) με τη Σιξτίνα, έτσι και ο Παύλος Γ΄ κατεδάφισε το παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό το 1538 και έχτισε τη σημερινή Παολίνα για να αναλάβει τις λειτουργίες του. Τον χώρο τού παλαιού παρεκκλησίου τού Σαν Νικκολό καταλαμβάνει τώρα το κλιμακοστάσιο, που ανηφορίζει από τη «Βασιλική Αίθουσα» (Sala Regia) προς την «Αυλή τού Στρατάρχη» (Cortile del Maresciallo). Πρβλ. Franz Ehrle και Hermann Egger, Der Vaticanische Palast … , 1935, σελ. 103-38 και C. L. Frommel, «Antonio da Sangallos Cappella Paolina: Ein Beitrag zur Baugeschichte des Vatikanischen Palastes», Zeitschrift fur Kunstgeschichte, XXVII (1964), 1-42, στον οποίο προηγούμενη αναφορά έχει γίνει πιο πάνω, στο Κεφάλαιο 9, σημείωση 1.

Η ταυτότητα τού ζωγράφου ή των ζωγράφων τού Φαραώ και των εξακοσίων αρμάτων του στην Ερυθρά Θάλασσα έχει αποτελέσει αντικείμενο αμφιβολιών και διαφωνιών για πολλά χρόνια. Πρβλ. Fritz Knapp, Pierro di Cosimo, Halle a. S., 1899, σελ. 21-22 και Mina Bacci, Piero di Cosimo, Μιλάνο, 1966, σελ. 128-29 και εικ. 64. Ο Vasari γράφει ότι Cosimo Rosselli ζωγράφισε τη σκηνή και ο Ettlinger, ό. π., πιστεύει ότι έχει δίκιο. Σύγχρονοι ερευνητές έχουν «αποδώσει» το έργο στους Piero di Cosimo, Fra Diamante, Benedetto Ghirlandaio, Biagio d’ Antonio και άλλους. Ο Ernst Steinmann, Botticelli, μεταφρ. C. Dodgson, Λονδίνο, 1901, σελ. 55, πίστευε ότι η τοιχογραφία παρίστανε την παπική νίκη επί των ναπολιτάνικων δυνάμεων στο Καμπομόρτο, όπου Τούρκοι «ακιντζή» (akinjis) πολέμησαν στον στρατό τού Αλφόνσο τής Καλαβρίας. Η ερμηνεία αυτή, η οποία έχει τύχει μάλλον γενικής αποδοχής [πρβλ. Paul Schubring, The Sistine Chapel, Ρώμη, 1910, σελ. 15-16, 59], απορρίπτεται σωστά από τον Ettlinger. Χριστιανοί αντίπαλοι, δηλαδή ο Φερράντε και ο γιος τού Αλφόνσο, δεν θα παρουσιάζονταν ως ανατολίτες, όταν είχαν μόλις ενωθεί με τον πάπα για να βοηθήσουν τον ντ’ Ωμπουσσόν και είχαν μοιραστεί με τον Καμποφρεγκόζο τη νίκη επί των Τούρκων στο Οτράντο.

[←54]

Roberto Weiss, The Medals of Pop Sixtus IV (1471-1484), Ρώμη, 1961, σελ. 21-22, με παραπομπές και υπ’ αριθ. 29, 33. O Guaccialotti χρησιμοποίησε το ίδιο αντίστροφο σε μετάλλιο που έφτιαξε λίγο μετά για τον Αλφόνσο, δούκα τής Καλαβρίας.

[←55]

Acta Consistorialia στον Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), 47. S. Infessura, Diaria rerum romanorum, ad ann. 1484, επιμ. Oreste Tommasini, Ρώμη, 1890, σελ. 155. Jacopo da Volterra, Diarium romanum στο RISS, XX111-3 (1904), 135-37. Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 604-6.

[←56]

Infessura, Diaria, σελ. 155-61, για το οποίο όμως βλέπε Pastor, Hist. Popes IV, 416-71 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 640-710, ο οποίος επαινεί τον Σίξτο περισσότερο ίσως από όσο άξιζε. Πρβλ. Egmont Lee, Sixtus IV and Men of Letters, αδημ. διατριβή, Univ. of Wisconsin, Madison. 1970 και Jose Ruysschaert, «Sixte IV, fondateur de la Bibliotheque vaticane (15 juin 1475)», Archivum historiae pontificiae, VΙΙ (1969), 513-24, με το κείμενο τής βούλλας που ίδρυε την παπική βιβλιοθήκη. Για τα κύρια γεγονότα των τελευταίων τεσσάρων ετών τής παπικής θητείας τού Σίξτου Δ’, από τις τουρκικές εκστρατείες εναντίον τού Οτράντο και τής Ρόδου το καλοκαίρι τού 1480 μέχρι τον θάνατό του, βλέπε Pastor, Gesch. d. Päpste, II, 558-606 και πρβλ. Navagero, Storia veneziana, στο RISS, XXIII, στήλες 1166 91, Sanudo, Vite de’ duchi, στο ίδιο, XXII, στήλες 1214-34, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1480-1484, τόμος XIX (1693), σελ. 286 και εξής, πλήρης περιγραφή, με πολλά έγγραφα και παραπομπές από πηγές τής εποχής.

Τριάντα μήνες μετά τον θάνατο τού Σίξτου, ο Iννοκέντιος Η’ φρόντισε για την αποκατάσταση τής γνωστής Βασίλειας εκκλησίας και τής μονής τού Σαν Νικόλα ντι Κάζολε, που είχαν μερικώς καταστραφεί από τούς Τούρκους, όταν αυτοί κατέλαβαν το Οτράντο, Reg. Vat. 719, φύλλα 296-297, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος κλπ. 1486, στις ίδες Φεβρουαρίου, κατά το τρίτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno etc., MCCCCLXXXsexto [O.S.], Idibus Februarii, pont. nostri anno tertio), δηλαδή στις 13 Φεβρουαρίου 1487).