Σημειώσεις Κεφαλαίου 11

[←1]

Royal Malta Library στη Valletta, επίσης ονομαζόμενη Malta Public Library (και εφεξής Malta Library), Archives of the Order at Malta (συντομογρ. AOM), Reg. 75, Liber Conciliorum, 1473-1478, φύλλα 114-117:

«Τη Δευτέρα 17 Ιουνίου τού έτους 1476 από την ενσάρκωση, με εντολή τού σεβάσμιου κύριου αναπληρωτή μάγιστρου … χτύπησε την αυγή η καμπανα για γενική συνέλευση και περί την πέμπτη ώρα τής ημέρας αυτής η συνέλευση συγκεντρώθηκε στη εκκλησία τού Αγίου Ιωάννη Κολλάρου στη Ρόδο, στην οποία ήσαν παρόντες καθένας και όλοι οι αδελφοί που βρίσκονταν τότε στη Ρόδο και ήσαν σε αριθμό 258…»

(Die XVII mensis Iunii lune intitulata MCCCCLXXVI ab incarnatione de mandato reverendi domini locumtenentis magisterii … in aurora pulsata est campana assemblee publico et circa horam quintam diei dicta assemblea congregata fuit in ecclesia Sancti Iohannis Collari Rhodi in qua interfuerunt omnes et singuli fratres tunc Rhodi existentes qui fuerunt in numero CCLVΙΙΙ…)

Οι αδελφοί ήσαν κατανεμημένοι σύμφωνα με τις οκτώ γλώσσες (langues) ως εξής:

1. Προβηγκία	38
2. Ωβέρνη	36
3. Γαλλία	36
4. Ιταλία	37
5. Αγγλία	14
6. Γερμανία	16
7. Καστίλλη και Πορτογαλία	16
8. Αραγωνία και Καταλωνία	65

«[Και εξέλεξαν…] ως μάγιστρο τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ … τον αιδεσιμώτατο αδελφό Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν, ηγούμενο Ωβέρνης, ως άξιο, κατάλληλο και επαρκή … Βροντοφώναζαν “Δόξα σοι ο Θεός’, χτυπούσαν καμπάνες και αντηχούσαν μουσικά όργανα. Επίσης το πλήθος των παρόντων εκεί άρπαξε τον αιδεσιμώτατο κύριο μάγιστρο, τον σήκωσαν στους ώμους και τον μετέφεραν στο μεγάλο βωμό, όπου στάθηκε και εκεί ορκίστηκε να τηρεί τη σταθερότητα και τα καλά έθιμα τής θρησκείας…» (φύλλο 117).

([Et elegerunt …] ad magistrum Hospitalis Sancti Johannis Hierosolimitani … reverendissimum dominum Fratrem Petrum Daubusson, priorem Alvernie, tamquam dignum, ydoneum et sufficientem. … Intonarunt ‘Te deum laudamus’ campaneque pulsate sunt et organa musicam resonarunt. Ipse quoque reverendissimus dominus magister illic presens a circumstantibus apprehensus est et humeris hominum est delatus ad altare maius super quo stetit et illic stabilimenta observare iuravit ac bonas consuetudines Religionis…)

Υπάρχει συνοπτική περιγραφή τής οργάνωσης, των αξιωμάτων, των πηγών εσόδων, των διοικητικών και νομικών διαδικασιών των Ιωαννιτών (Hospitallers) κατά τη διάρκεια τού 14^ου και τού 15^ου αιώνα στο B. Waldstein-Wartenberg, Rechts-geschichte des Malteserordens, Βιέννη και Μόναχο, 1969, σελ. 91-138.

[←2]

Guillaume Caoursin, Gulielmi Caorsici [sic] Rhodiorum vicecancellarii Obsidionis Rhodiae urbis descriptio [Rome: Silber, ca. 1480-81, κείμενο στο οποίο γίνετται αναφορά στο παρόν Κεφάλαιο, χωρίς αριθμό φύλλο 2 (= υπογραφή A2)]. Tο αντίγραφο αυτού τού έργου στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη τής Αθήνας περιέχει 18 χωρίς αρίθμιση φύλλα, με 26 γραμμές ανά σελίδα, απ’ όπου συμπεραίνω από τον J.-Chas. Brunet, Manuel du libraire, Ι (ανατυπ. Βερολίνο, 1922), στήλη 1556, ότι πρόκειται για την έκδοση τού Euchar. Silber, που δημοσιεύτηκε στη Ρώμη αμέσως μετά την πολιορκία (στην οποία ο Brunei αποδίδει τη χρονολογία «περί το 1475» !) Πρβλ. επίσης J. G. T. Graesse, Tréesor de livres rares et précieux, II (ανατυπ. Βερολίνο, 1922), 40, ο οποίος θέτει τη χρονολογία τής πραγματείας τού Caoursin «περί το 1478» (όντας, νομίζω, πιο ακριβής από τον Brunet κατά τρία χρόνια). Tο Obsidio Rhodia είναι το πρώτο πράγμα που παρέχεται στην πλήρη έκδοση των έργων τού Caoursin (Ουλμ, 1496), «impressum Ylme per Ioannem Reger: anno Domini, etc., MCCCCXCVI, die XXIIII Octobris» (24 Οκτωβρίου 1496).

Για τούς θυρεούς τού μεγάλου μάγιστρου, που υπάρχουν ακόμη στα τείχη και τούς πύργους, βλέπε την αξιόλογη εργασία τού Γάλλου αρχιέκτονα Albert Gabriel, La Cité de Rhodes, 2 τόμοι, Παρίσι, 1921-23, I, 93-104, 109-10). Αν και δεν έχει τίποτε να κάνει με τούς θυρεούς τού μεγάλου μάγιστρου ή με τον Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν, σημειώνω εδώ ότι η ενδιαφέρουσα επιγραφή PALI THARO, που απεικονίζεται με την κλεψύδρα σε περισσότερες από μια περιπτώσεις στη Ρόδο [πρβλ. Clara Rhodos, V-2 (Rhodes, 1932), 48], κατά τη γνώμη μου δεν σημαίνει «παίρνω πάλι θάρρος» (πάλι θαρρῶ), όπως αναφέρεται συνήθως, αλλά μάλλον «θα πλεύσω πάλι» (πάλι θα ῥῶ).

Δύο περίπου εβδομάδες μετά την εκλογή του ως μεγάλος μάγιστρος, ο Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν έθεσε στις 2 Ιουλίου 1476, ενώπιον συμβουλίου των Ιπποτών, το ζήτημα τής επανοχύρωσης τής Ρόδου [Malta Library, AOM, Reg. 75, φύλλο 118]:

«Στις 2 Ιουλίου 1476 συγκλήθηκε το συμβούλιο των Ιπποτών, ενώπιον τού οποίου ο αιδεσιμώττος κύριος μάγιστρος, ο αδελφός κύριος Πιέρ ντ’ Ωμπουσόν, πρότεινε ότι είναι αναπόφευκτη αναγκαιότητα να αναληφθούν και να επιταχυνθούν επισκευές και ανοικοδομήσεις των τειχών τού φρουρίου τής Ρόδου…»

(Die II Iullii 1476 fuit congregatum consilium ordinarium coram quo proposuit reverendissimus dominus magister, dominus Frater Petrus Daubusson, imminentem necessitatem agendi et accelerandi reparationes et edificationes murorum castelli Rhodi…),

δημοσιευμένο στον Gabriel, La Cite de Rhodes, I, 147-48 και πρβλ. τόμ. II, σελ. 228-29, έγγραφο τής 18^ης Δεκεμβρίου 1476 από το AOM, Reg. 75, φύλλο 137.

[←3]

Για εκδόσεις και μεταφράσεις τού Obsidio Rhodia τού Caoursin βλέπε Brunet, Manuel, I, στήλες 1556-57 και Graesse, Trésor de livres rares, II, 40. Μεταξύ των μεταφράσεων υπάρχει κάποια μέτρια από τον John Kay, «δαφνοστεφή ποιητή» (poet laureate) τού Εδουάρδου Δ’ τής Αγγλίας [The dyleclable newesse and tithynges of the glorious victorye of the Rhodyans agaynest the Τurkes, Westminster, W. Caxton, ca. 1490]. Για τη σταδιοδρομία τού Caoursin σημειώστε G. S. Picenardi [βλέπε πιο κάτω, σημείωση 19], Itinéraire d’ un chevalier de Saint-Jean de Jérusalem, Lille, 1900, σελ. 129-30. Για τον Mary Dupuis, La Defense de Rhodes contre les Turcs en 1480, Lyon, ca. 1480-81, βλέπε Brunet, Manuel, II (1922), στήλες 900-1 και Graesse, Trésor, συμπλ. (τομ. VII), ανατυπ. Βερολίνο, 1922, σελ. 264. Το αρχικό κείμενο τού Mary Dupuis φαίνεται ότι έχει χαθεί, αλλά το έργο διασώζεται στον Abbé René d’ Aubert de Vertot, Histoire des Chevaliers Hospitaliers de S. Jean de Jérusalerm, κλπ., II (Παρίσι, 1726), 598-616.

O Mary Dupuis περιγράφει ο ίδιος τον σκοπό του ως εξής [ό. π., σελ. 598]:

«…εγώ ο Μαρί Ντυπουΐ, άξεστος και τραχύς στα νοήματα και την κατανόηση, θέλω να μιλήσω και να περιγράψω όσο πιο συνοπτικά μπορώ και όσο πιο κοντά στην αλήθεια, αυτά που είδα με τα μάτια μου…»

(…je Mary Dupuis gros et rude de sens et de entendement je veuille parler et descripre au plus brief que je pourray et au plus pres de la verite selon que je peu voir a lueil…).

Νομίζω ότι αυτό έκανε, χρησιμοποιώντας το πρώτο τυπωμένο κείμενο τού Caoursin καθώς και πληροφορίες που απέκτησε από πρώτο χέρι στη Ρόδο, σύντομα μετά τον τερματισμό τής πολιορκίας. Υπάρχουν σημειώσεις από τον Caoursin γραμμένες από μεταγενέστερο χέρι στην Bibl. Apost. Vaticana, Cod. lat. 11.813 (προηγουμένως Arm. ΙΙΙ, τόμος 226), φύλλα 81-89, αλλά δεν φαίνεται να έχουν αξία.

[←4]

Πρβλ. Sebastiano Paoli (Pauli), Codice diplomatico del sacro militare ordine Gerosolimitano, II (Lucca, 1737), «Al lettore», ad fin., που παραθέτει γι’ αυτό τον σκοπό τον ισχυρισμό τού Caoursin.

Επιβεβαίωση αυτού τού γεγονότος υπάρχει σε ενδιαφέρουσα σημείωση στα Libri Conciliorum τού Μοναστηριού τής Ρόδου, στο AOM, Reg. 76, φύλλο 35:

«Επειδή η πόλη τής Ρόδου βρισκόταν σε πολιορκία από τούς Τούρκους και δεχόταν μεγάλες επιθέσεις, μέσα στη σύγχυση και τον φόβο που υπήρχε η πολιορκία δεν καταγράφηκε σε έγγραφα, αλλά μετά τη νίκη η ιστορία γράφτηκε από τον Γκυγιώμ Καουρσέν, αντικαγκελλάριο τής Ρόδου, ο οποίος, για την εκτύπωσή της σε όλο τον κόσμο, δημοσιεύεται λοιπόν σε αυτόν τον χώρο [δύο-τρίτα τού φύλλου είναι κενά, όπου αυτός ο χώρος (‘hoc spacium’) χρησιμοποιήθηκε για αυτή τη σημείωση] στον οποίο δεν πρέπει να γραφεί τίποτε: Αυτά έγραψε ο Καουρσέν, αντικαγκελλάριος Ρόδου»

(Quia civitas Rhodi obsidebatur per Τurcos et summo conatu oppugnabatur in tanta rerum perturbacione ac formidine peracta, in scriptis non sunt redacta, sed habita victoria historia est edita per Gullielmum Caoursin, Rhodiorum vicecancelarium, que per orbem impressorum arte est divulgata quapropter in hoc spacio nil est registratum: Ita est Geaoursin Rhodiorum vicecancellarius).

Yπό τον τίτλο «Υπερπόντια μέρη» (Partes Ultramarinae) στο AOM, Reg. 387, Libri Bullarum (1479-1480/81), φύλλα 159 και εξής, τίποτε δεν καταγράφεται μεταξύ 19 Μαΐου και 3 Οκτωβρίου 1480, ενώ υπό τον τίτλο «Άδειες ασφαλούς διέλευσης και διάφορα γραπτά» (Salviconductus et diverse scripture) [στο ίδιο, φύλλα 198 και εξής] δεν καταγράφεται η έκδοση καμμίας άδειας ασφαλούς διέλευσης μεταξύ 16 Μαΐου και 5 Σεπτεμβρίου 1480 [φύλλο 211].

To έγγραφο τής 19^ης Μαΐου 1480 ήταν αποστολή που ανετίθετο σε Γερμανό ονομαζόμενο Γιόχαν Μπέργκερ από το Νόρντλινγκεν, «λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη την εμπειρία του σε πολεμικά θέματα και ειδικά σε καταπέλτες ή μηχανές κοινώς ονομαζόμενες μπομπάρδες (κανόνια) και στη χρήση τους…» (considerantes igitur vestram in rebus bellicis experienciam presertim circa tormentorum seu machinarum vulgo nuncupatorum bombardarum et culvinarum usum…) [AOM, Reg. 387, φύλλο 163].

Η εγγραφή στις 3 Oκτωβρίου περιέχει αντίγραφο σημειώματος τού Σίξτου Δ’, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου με τη σφραγίδα τού αλιέα στις 27 Αυγούστου 1479, στο ένατο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XXVII Αugisti MCCCCLXXVIIII, pontificatus nostri anno nono), για την άρση των περιορισμών στο εμπόριο με τούς απίστους τής Συρίας και τής Αιγύπτου, λόγω τής απόλυτης ανάγκης των Ιπποτών και των Ροδίων για τρόφιμα, ξυλεία, πίσσα, κλπ., αν και δεν έπρεπε να εφοδιάζουν οι ίδιοι με όπλα τούς Σύριους και τούς Αιγύπτιους [στο ίδιο, φύλλο 163]. Tο σημείωμα αυτό περάστηκε επίσης στο τρέχον Liber Conciliorum στις 7 Οκτωβρίου 1480 [AOM, Reg. 76, φύλλο 22].

Tο τελευταίο χριστιανικό πλοίο για το οποίο εκδόθηκε άδεια ασφαλούς διέλευσης να εισέλθει στη Ρόδο πριν αρχίσει η πολιορκία, πήρε την άδεια στις 12 Φεβρουαρίου 1480 [AOM, Reg. 387, φύλλα 208-209]: «προς λαμπρό και ευγενή κύριο Λουντοβίκο Πέυτσο, κυβερνήτη πλοίου μεταφοράς…» (magnifico ac nobili viro d. Ludovico Peyxo, navis onerarie capitaneo…) και «γράφτηκε στη Ρόδο, στο μοναστήρι μας, στις 12 Φεβρουαρίου τού έτους 1479 από την ενσάρκωση τού κυρίου», (datum Rhodi in nostra conventu die XII mensis Fcbruarii, anno ab incarnatione domini MCCCCLXXVIIII), δηλαδή τo 1480, αφού σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο χρονολόγησης το έτος άρχιζε στις 25 Μαρτίου. Οι τελευταίοι μη-χριστιανοί έμποροι που πήραν άδεια ασφαλούς διέλευσης να εισέλθουν στη Ρόδο μπήκαν στις 10 Μαρτίου 1480 [στο ίδιο, φύλλο 209], ενώ ο τελευταίος Χριστιανός έμπορος, ένας Ρόδιος, που πήρε τέτοια άδεια, καταγράφεται με ημερομηνία 22 Mαρτίου [φύλλο 210]. To πρώτο χριστιανικό πλοίο που πήρε άδεια ασφαλούς διέλευσης για να μπεί στη Ρόδο μετά την πολιορκία, πήρε την άδεια στις 12 Οκτωβρίου 1480 [στο ίδιο, φύλλο 213]. Απέκτησα για πρώτη φορά αυτήν και πολλές άλλες σημαντικές αναφορές στα Αρχεία τού Τάγματος στη Mάλτα από τον γενναιόδωρο φίλο μου καθηγητή Lionel Butler, ο οποίος παρατηρεί, ότι μια άδεια ασφαλούς διέλευσης μπορεί να κάλυπτε περισσότερες από μία επισκέψεις στη Ρόδο, αν πρόσθετη είσοδος ή είσοδοι στο λιμάνι γίνονταν μέσα στην προσδιοριζόμενη από την άδεια προθεσμία. Tα στοιχεία με τα οποία με εφοδίασε ο καθηγητής Butler έκαναν τις λίγες εβδομάδες μου στα Αρχεία τής Μάλτας πιο πολύτιμες, απ’ ό,τι θα ήταν αλλιώς ίσος αριθμός μηνών.

[←5]

Malta Library, AOM, Reg. 76, φύλλο 11.

[←6]

Ο Νικκολό Σαντολέτο, πρεσβευτής των Έστε στη Νάπολη, έγραφε στον δούκα Έρκολε Α’ ντ’ Έστε τής Φερράρα αργότερα (στις 22 Σεπτεμβρίου 1480), «ο σουλτάνος έστειλε μήνυμα για να ενθαρρύνει τον μεγαλο μάγιστρο τής Ρόδου, υποσχόμενος κάθε βοήθεια εναντίον τού Τούρκου» (chel Soldano ha mandato ad confortare el grande Maistro de Rhodi, promettendoli ogni soccorso et alturio contra el Turcho), για το οποίο κείμενο βλέπε C. Foucard, «Fonti di storia napoletana nell’ Archivio di Stato inο Modena: Otranto nel 1480 e nel 1481», Archivio storico per il province napoletane, VI (1881), 99.

[←7]

Ο Giacomo Bosio, Dell’ Istoria della sacra religione et illustrissima militia di San Giovanni Gierosolimitano, II (Ρώμη, όπου το castellum Langonis είναι εκείνο τής Κω και το castellum S. Petri εκείνο τής Αλικαρνασσού. Για τη σημερινή τους κατάσταση βλέπε A. Maiuri στο 1594), βιβλία x-xi, σελ. 292-319, διερευνά με κάποια λεπτομέρεια τις πολλαπλές δραστηριότητες τού Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν για λογαριασμό τής Ρόδου και τής «Θρησκείας» (Religione) κατά τη διάρκεια των τριών ετών που προηγήθηκαν τής πολιορκίας. Δεν είχα πρόσβαση στη δεύτερη έκδοση τού δεύτερου τόμου τού Bosio, (τον ονομάζει δεύτερο μέρος), Ρώμη, 1629. Βλέπε Caoursin, Obsidio, χωρις αριθ. φύλλο 3» (=sign. A3), για τη θέση τού κάστρου σε ετοιμότητα για την αντιμετώπιση επίθεσης, Clara Rhodos, I (Rhodes, 1928), 173-81, ενώ για την Κω πρβλ. επίσης G. Gerola, I monumenti medioevali delle tredici Sporadi, Bergamo, 1914-15, σελ. 216 και εξής. Για τις συνθήκες με Αίγυπτο και Τυνησία, πρβλ. τον Ιησουίτη αδελφό Dom. Bouhours, Histoire de P. d’ Aubusson-la-Feuillade, grandmaitre de Rhodes, 4^η εκδ., Παρίσι, 1806, σελ. 64-66, προηγουμένως δημοσιευμένο στο Παρίσι το 1676, 1677 και στη Χάγη το 1739 και σε ελαφρώς συντετμημένη αγγλική μετάφραση ως The Life of the Renowned Peter D’ Aubusson, Grand Master of Rhodes, Λονδίνο, 1679, πρβλ. σελ. 92-94. Για την εκεχειρία τού μεγάλου μάγιστρου με τούς Τούρκους βλέπε στο ίδιο, σελ. 70-76, 80-81 και στην αγγλική μεταφρ., σελ. 100-11, 116-18, ενώ για τη γενική συνέλευση που άρχισε στις 29 Οκτωβρίου 1478 (όχι 1479) πρβλ. στο ίδιο, σελ. 77-78, αγγλική μεταφρ., σελ. 111-14.

Πλήρεις καταγραφές τής γενικής συνέλευσης τού 1478 ευτυχώς διασώζονται σε εγγραφή στη Malta Library, AOM, υπ’ αριθ. 283 (Sacra Capitula Generalia: 1466, 1471, 1475, 1478), φύλλα 155-89. Υπάρχουν επίσης σε μεταγενέστερο, μάλλον αναξιόπιστο αντίγραφο [AOM, Reg. 315, σελ. 489-562]. Ύστερα από παπική αναβολή μερικών μηνών η γενική συνέλευση άρχισε στις 29 Oκτωβρίου [AOM, Reg. 283, φύλλο 156]:

«Στο όνομα τού κυρίου μας Ιησού Χριστού αμήν. Την Πέμπτη 29 Οκτωβρίου, που δεν ήταν αργία, τού έτους 1478 από την ενσάρκωση, πραγματοποιήθηκε πανηγυρικός εορτασμός τής γενικής συνέλευσης τού ιερού Τάγματος τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ, στην οποία ενσωματώθηκαν τα άρθρα που ακολουθούν, μέσω των οοίων ψηφίστηκαν και αποφασίστηκαν πράξεις συνθήκης»

(In nomine domini nostri Jesu Chrisu amen. Die XXVIIII mensis Octobris Jovis intitulata non feriata anno MCCCCLXXVIII ab incarnatione cepit sollemnis celebratio capituli generalis sacri Ordinis Sancti Johannis Hierosolimitani in quo quidem capitulo incorporati sunt qui sequuntur per quorum suffragia ordinata et deliberata sunt acta capitularia).

Ακολουθούν περισσότερα από εξήντα ονόματα, πρώτο από τα οποία είναι εκείνο τού μεγάλου μάγιστρου ντ’ Ωμπουσσόν. Άλλο όνομα μάλλον εμφανές στα πρακτικά που ακολουθούν είναι εκείνο τού «Γκυγιώμ Καουρσέν, αντικαγκελλάριου και γραμματέα Ρόδου, διδάσκαλου ελευθέρων τεχνών [Παρισινού]» (Gullielmus Caoursin Rhodi vicecancellarius et secretarius, liberalium artium doctor [parisiensis]) [φύλλα 158, 161 και άλλα].

Στη γενική συνέλευση έγινε εξέταση τού προσωπικού, τής αναδιοργάνωσης τής πρακτικής και τής φροντίδας για την περιουσία, τις γαλέρες και τις οχυρώσεις τού Τάγματος στη Ρόδο. Οι Τούρκοι σπανίως αναφέρονται στις διαδοχικές συνεδριάσεις τής συνέλευσης, επειδή τα μέλη ασχολήθηκαν αναγκαστικά με τις εσωτερικές υποθέσεις τού Τάγματος, αλλά σε δύο μακροσκελείς βούλλες τού ντ’ Ωμπουσσόν στις 17 Νοεμβρίου (1478) γίνεται ειδική πρόβλεψη

«για την υπεράσπιση τής πόλης τής Ρόδου, των κάστρων, των νησιών και των τόπων που κατέχει το εν λόγω Τάγμα στην Ανατολή, εναντίον τής δύναμης των εχθρών τής πίστης, η οποία αυξάνεται μέρα με τη μέρα, για την οποία οι αδελφοί στρατιώτες θα πληρωθούν με το κατάλληλο ύφασμα, εκτός από εκείνους που πρέπει να πληρωθούν με χρήματα, σύμφωνα με αυτό που αποφασίστηκε στη γενική συνέλευση τού έτους 1475, όπως ο αιδεσιμώτατος άρχοντας βαΐλος, Άγγλοι αδελφοί τού μοναστηριού και μερικοί αξιωματούχοι, ενώ επίσης για να εξασφαλιστούν οι προαναφερθέντες αδελφοί και στρατιώτες κατά το προσεχές έτος, θα εξοπλιστεί επίσης μιά γαλέρα καθ ‘όλη τη διάρκεια τού έτους και δύο γαλέρες για τέσσερις μήνες κάθε χρόνο, για να υπερασπιστούν τον λαό και τούς αγρότες από τις συνεχείς εισβολές των Τούρκων…» [AOM, Reg. 283, φύλλο 185].

(pro defensione civitatis Rhodi, castellorum, insularum et locorum que dictus Ordo tenet in Oriente contra potentiam inimici fidei que in dies augetur, quorum quidem fratrum soldee solventur in panno condecenti exceptis illis qui debent habere solutionem in pecuniis numeratis secundum quod deliberatum fuit in generali capitulo anni MCCCCLXXV sicut reverendi domini baiulivi conventuales fratres anglici et aliqui officiales etiam ad satisfaciendum tabulis et soldeis anni proxime preteriti, preterea pro armatura unius galee per totum annum et duarum galearum pro quatuor mensibus quolibet anno ad defendendum populum et agricolas ab assiduis Τurcorum insultibus …)

«…To τάγμα μας καταπιέζεται από μεγάλα βάρη λόγω των εισβολών των Τούρκων, τής λεηλασίας των αγρών και τής ερήμωσης και στην Ανατολή επειδή ο εχθρός τής Καθολικής πίστης κρίνει ότι η πόλη μας τής Ρόδου και τα χωριά των νησιών μας πρέπει να πληρώσουν την τιμωρία και φτάχνει μηχανές και στόλους. Οι καθολικοί άνθρωποι, ενωμένοι στη δική μας πίστη, πρέπει να προστατευτούν από τον επικίνδυνο ζυγό τής τυραννίας. Θέλοντας λοιπόν να γνωρίζουν όλοι οι πολίτες την κατάστασή μας και επίσης να αποκαλύψουμε την ποιότητα, για να επουλωθεί αυτή η καταστροφική πληγή ανάλογα με τη δύναμη καθενός, αποφασίσαμε ύστερα από επιμελή και ακριβή έρευνα, ότι πρέπει να διαθέσουμε από αυτό το ταμείο, κατανοώντας με σωστό υπολογισμό και με δικαιολογημένο επίσης τρόπο τις τακτικές και έκτακτες δαπάνες για τη συντήρηση τού κράτους μας, αναγνωρίζοντας τα απειλητικά πράγματα και καταλήγοντας σε αποφάσεις ύστερα από την απαραίτητη αμοιβαία συζήτηση» [AOM, Reg. 283, φύλλο 187].

(… Ordo noster grandioribus sarcinis ob Τurcorum invasiones agrorumque vastationes et depopulationes oppressus et in Oriente ob fidei catholice hostis in nostram urbem Rhodiam et castella insulasque nostras assiduos appatatus et instructas classes expende [sic] admodum grandes valuerunt quo populum catholicum nostre fidei commissum a pernicioso tirannidis iugo tutaremur, cupientes igitur omni cogitatu erarii nostri conditionem atque qualitatem detegere, vulneri quoque pestifero pro virili parte mederi, decrevimus cum diligentia et accuratissima inquisitione debita ipsius thesauri redditus vero calculo intelligere et computo intellecto etiam expensis ordinariis et extraordinariis ad nostri status manutentionem recognitis rebus ingruentibus et necessariis mutua deliberatione providere statuimus …)

[←8]

Caoursin, Obsidio, φύλλα 1-2 (=A 1-2): «[ο Τούρκος] προσέλκυσε σε αυτό το απεχθές έγκλημα κάποιον κοντόχοντρο γραικύλο, που καταγόταν από την ευγενή οικογένεια των Παλαιολόγων» ([Turcus] quendam bassam graeculum ex nobili Paliologorum familia natum ad nephandum facinus allexit).

Πρβλ. Bouhours, Pierre d’ Aubusson (1806), σελ. 83-84 για τον «πασά Μεσίχ Παλαιολόγο» (le bacha Misach Paléologue). Δεν γνωρίζω ποιά σχέση είχε στην πραγματικότητα ο Μεσίχ πασάς με την αυτοκρατορική οικογένεια. Ο Cecil Torr, Rhodes in Modern Times, Καίμπριτζ, 1887, σελ. 17 θεωρεί ότι ήταν «γιος τού τελευταίου δεσπότη τού Μορέως και ανηψιός τού τελευταίου αυτοκράτορα τής Κωνσταντινούπολης», που δεν φαίνεται πιθανό, αλλά σημειώστε τον Averkios Th. Papadopulοs, Versuch einer Genealogie der Palaiologen, 1259-1453, Μόναχο, 1933, ανατυπ. Άμστερνταμ, 1962, υπ’ αριθ. 101, σελ. 68. Για τη σταδιοδρομία τού Mεσίχ Πασά βλέπε N. Beldiceanu και I. Beldiceanu-Steinherr, «Un Paléologue inconnu de la région de Serres», Byzantion, XLI (1971), 13, σημείωση 2.

[←9]

Bosio, II (1594), βιβλίο x, σελ. 318-19, Bouhours, Pierre d’ Aubusson (1806), σελ. 85-86, Franz Babinger, Maometto il Conquistatore, Τορίνο, 1957, σελ. 565-68.

[←10]

Bosio, II (1594). βιβλίο x, σελ. 320, Gabriel, La Cité de Rhodes, II (1923), 211, Bouhours, Pierre d’ Aubusson (1806), σελ. 87. Η εκκλησία ή προσευχητήριο τού Αγίου Αντωνίου ίσως βρισκόταν λίγο-πολύ στο χώρο τού σημερινού τουρκικού τζαμιού τού Μουράτ Ρέις, τού ναύαρχου τού Σουλεϊμάν τού Μεγαλοπρεπούς στην πολιορκία τού 1522. Ο Μουράτ Ρέις πέθανε στη Ρόδο, όπου ο καλοδιατηρημένος τάφος του, κοντά στο τέμενος που φέρει το όνομά του, εξακολουθεί να αποτελεί ιερό για τούς ντόπιους μουσουλμάνους και αντικείμενο μεγάλου ενδιαφέροντος για τούς τουρίστες. Ο κήπος τού Αγίου Αντωνίου είναι τώρα το τουρκικό νεκροταφείο, το μόνο που άφησαν οι Ιταλοί κατά την ανακατασκευή τής πόλης τής Ρόδου.

[←11]

Malta Library, AOM, Reg. 76, φύλλο 33:

«29 Απριλίου 1480: Λαμβάνοντας υπόψη τα νέα, ότι ο τουρκικός στόλος ετοιμάζεται εναντίον τής Ρόδου, αποφασίζεται ότι θα παραμείνουν στο λιμάνι τα πλοία και σκάφη που βρίσκονται εκεί…»

(Die XXVIIII Αprilis MCCCCLXXX: Consideratis novis que habentur de classe Τurcorum que est preparata contra Rhodum fuit deliberatum quod naves et navigia que sunt in portu retineantur…).

Δύο εβδομάδες αργότερα καταγράφηκε απόφαση τού συμβουλίου, για την εποπτεία τής υπεράσπισης τού πληθυσμού και διαφόρων τόπων:

«13 Μαΐου 1480. Ακούγοντας για την προετοιμασία τού Τούρκου εχθρού τής πίστης, τόσο από τη θάλασσα όσο και από τη στεριά … εναντίον τής πόλης τής Ρόδου, των κάστρων και των τόπων τής θρησκείας, … ο μάγιστρος και το σεβαστό συμβούλιό του ζήτησαν καλύτερη επαγρύπνηση για τη διάσωση … τού λαού και των χριστιανών κατοίκων τού νησιού τής Ρόδου και των άλλων κοντινών νησιών, για να αποφύγουν την αιχμαλωσία από τον εν λόγω εχθρό…»

(Le XIII de Μay MCCCCLXXX. Entendue la preparacion que faict le Turc ennemy de la foy tant par mer comme par terre … contre la cite de Rhodes, chasteaulx et places de la religion, … le maistre et son reverend concil vigilans solicites de mieux de la conservacion … du peuple et habitans christiens le lisle de Rhodes et aultres ysles circumiacentes pour esviter la captivite dudit ennemy …).

«Ομοίως αποφασίστηκε, ότι για τη φρούρηση και υπεράσπιση των τόπων Λίνδος, Φέρακλος και Μονόλιθος, όπου οι κάτοικοι των καστελλανιών των εν λόγω κάστρων οφείλουν οι ίδιοι … έτσι που στο Νεόκαστρο (;) και την Κικαπτάνια (;) δεν υπάρχουν κάποιοι για να τούς αντατεθεί η υπεράσπιση, πέρα από δέκα περίπου ανά τόπο» [στο ίδιο, φύλλο 34].

(Item est deliberé pour garde et defenze des places de Lindo, Ferraclou et Monolito que les habitans des chastellanies desdits chasteaulx se doyent en iceulx … ainssy que a Castelnou e Cicaptania soyent deputes alcuns de defenze fino a nombre de X ou environ pour place)

[←12]

Tο κείμενο τού κανονισμού τού Ζακόστα υπάρχει στον Gabriel, La Cité de Rhodes, I (1921), 143-44, από τη Malta Library, AOM, Reg. 73, φύλλα 145 και εξής, στο Libri Conciliorum, 1459-1466 και πρβλ. Gabriel, I, 19-29, S. Pauli, Codice diplomatico, II (1737), υπ’ αριθ. 119, σελ. 140-41, Bosio, II (1594), βιβλίο viii, σελ. 221.

Οι δύο «ισπανικές» γλώσσες διακρίνονταν ως εξής:

«Η μία από τις γλώσσες τής Ισπανίας ονομάζεται Αραγωνία και περιλαμβάνει τα μοναστήρια [Ιωαννιτών] τής ενωμένης καστελλανίας Καταλωνίας και Ναβάρρας», ενώ	(l’une des langues despaigne appellee arragon qui contient les castellanie damposte, priores de cathalongne et navarre),
«η άλλη από τις γλώσσες τής Ισπανίας ονομάζεται Καστίλλη και περιλαμβάνει τα μοναστήρια [Ιωαννιτών] τής Καστίλλης και τής Πορτογαλίας» [AOM, Reg. 73, φύλλα 145, 146].	(l’aultre langue des langues despaigne nommee castille qui contient les priores de castille et de portugale)

Στη Ρόδο, όσο υπήρχαν εκεί οι Ιππότες, η κύρια γλώσσα τής επικοινωνίας και τής υψηλής κοινωνίας ήταν τα γαλλικά. Το 1462–1463, την εποχή τής αναδιοργάνωσης από τον Ζακόστα τού προσωπικού τού Τάγματος, η Ρόδος φαινόταν να βρίσκεται σε ιδιαίτερο κίνδυνο [πρβλ. S. Ljubić, Listine, X (Ζάγκρεμπ, 1891), 232, ενετικό έγγραφο με ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1463]. Η επιτύμβια πλάκα τού Ζακόστα βρίσκεται τώρα στα ονομαζόμενα Σπήλαια τού Βατικανού [Vatican Grottoes].

[←13]

Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 320, 325, G. S. Picenardi, Itinéraire d’ un chevalier de Saint-Jean (1900), σελ. 216-17, 228-29. O Cristoforo de’ Buondelmonti (πέθανε το 1420), Liber insularum Archipelagi, επιμ. Ludwig von Sinner, Λειψία και Βερολίνο, 1824, σελ. 74, σημείωνε ότι

«πέντε μίλια από την πόλη [της Ρόδου] στο όρος Φιλέρημον, υπάρχει πόλη και η κυρία όλων των χαρίτων, που την επισκέπτονται συχνά και τη λατρεύουν πολλοί»

(ad quintum milliare prope civitatem [Rhodianam] in monte Filermus est oppidum et domina omnium gratiarum saepe visitata adoratur a multis).

Η Παρθένος τής Φιλερήμου ήταν «η κυρία όλων των χαρίτων» (domina omnium gratiarum, Madonna di Tutte le Grazie), τής οποίας την εκκλησία και το μοναστήρι ανακατασκεύασαν οι Ιταλοί κατά τη διάρκεια τής κατοχής τής Ρόδου (1912-1943).

[←14]

«Ce que l’image fatale de Minerve etoit au peuple de Troye, celle de la Vierge le fut au peuple de Rhodes; il crut que le salut de la ville en dependoit, et qu’il n’auroit rien a craindre tandis qu’elle seroit au milieu d’eux» [Bouhours, Pierre d’ Aubusson (1806), σελ. 88].

[←15]

Malta Library, AOM, Reg. 387, φύλλο 163 (έγγραφο που σημειώθηκε ήδη πιο πάνω στη σημείωση 4):

«Παίρνοντας λοιπόν υπόψη την εμπειρία σας στα πολεμικά ζητήματα και ειδικότερα στους καταπέλτες ή στις μηχανές που ονομάζονται κοινώς μπομπάρδες [κανόνια] και στη χρήση τους καθώς και στην τέχνη τους, … παρακινούμενοι από αυτούς τούς λόγους, δεχόμαστε και διατηρούμε εσάς, τον εν λόγω Ιωάννη, κατά τη διάρκεια τής ζωής σας στην υπηρεσία τού τάγματός μας σε υποθέσεις πολέμου και πυροβολικού, με τα παρακάτω έσοδα και μισθό, δηλαδή 80 φλουριά σε νόμισμα Ρόδου … και άλλα είκοσι φλουριά πληρωμένα σε ρούχα, καθώς και διπλάσια από την καθημερινή τροφή μοναστηριακού ιππότη, τα οποία θα παίρνετε κάθε χρόνο, χωρίς αντίρρηση, από το κοινό ταμείο που έχουμε στη Ρόδο, και πρέπει να τα παίρνετε πραγματικά και αποτελεσματικά. Γράφτηκε στη Ρόδο, στο μοναστήρι μας, στις 19 Μαΐου τού έτους 1480 από την ενσάρκωση»

(Considerantes igitur vestram in rebus bellicis experienciam presertim circa tormentorum seu machinarum vulgo nuncupatorum bombardarum et culvinarum usum artemque proptiam, … his causis impulsi vos prefatum Iohannem vita vestra durante in nostri ordinis obsequiis ad usum rerum bellicarum et artilleriarum suscipimus et retinemus cum annuis gagiis et stipendiis infrascriptis, videlicet octoginta sive LXXX florenorum Rhodi currencium … et alios viginti sive XX florenorum in panno ex[s]olvendorum, etiam cum cothidiaria duplici fratrum pictancia, que omnia quolibet anno omni cessante contradictione a nostro communi thesauro Rhodi habere, sumere, et recipere realiter et cum effectu debeatis. … Datum Rhodi in nostro conventu die XVIIII Maii, anno ab incarnatione MCCCCLXXX.)

[←16]

Caoursin, Obsidio, φύλλα 3-4 (=A3-4):

«… και έτσι αυτός ο στόλος αποβιβάστηκε με εκατό πλοία 10 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου τού έτους 1480 από την ενανθρώπιση τού θείου λόγου και οι στρατιώτες του παρουσιάστηκαν στη στεριά…»

(… appulit itaque ea classis velorumque centum decimo Kal. Junii anno incarnationis verbi divini MCCCCLXXX militeque in terram exposito…).

Mary Dupuis, στο Relation στον Vertot, II (1726), 599-600:

«είναι γνωστό, ότι στις 23 Μαΐου … έφτασαν γύρω από την εν λόγω πόλη 100 περίπου πλοία, που είναι γνωστό ότι ήσαν γαλέρες, φούστες, πλοία μεταφοράς και επίπεδα σκάφη μεταφοράς εμπορευμάτων» κλπ.

(est assavoir que le vingt et troysesme jour de Μay … arriverent au tour de ladicte ville cent voelles ou environ, e’est assavoir galeres, fustes, pallendrees, gapperies),

Γενικά o Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 320-21 ακολουθεί τον Caoursin και πρβλ. Bouhours (1806), σελ. 89.

[←17]

Στις 3 Ιουνίου (1480) κάποιος Γκαμπριέλε Πιζιτίλλο έγραψε στον αδελφό του από τη Ρόδο:

«Σε ενημερώνω ότι στις 22 Μαΐου έφτασε ο στόλος τού Τούρκου εδώ, στον δίαυλο τής Ρόδου και στις 23 τού μηνός κλιμακώθηκε προς τη στεριά, μέσω τού βράχου τού Αγίου Στέφανου, που γειτονεύει με τη στεριά, για να μπορέσει να κατεβάσει τα κανόνια στη στεριά και να αποβιβάσει 15.000 άνδρες, για να πολιορκήσει γύρω-γύρω τη γη. Και ύστερα, την άλλη μέρα, έφυγε αυτός ο στόλος, που ήσαν συνολικά 84 σκάφη, μεταξύ των οποίων μεγάλες γαλέρες και φούστες και είδα να μένουν 50 ελαφρές γαλέρες. Ύστερα, την άλλη μέρα, όπως λέγεται, αναχώρησαν 30 περίπου σκάφη για τον Φύσκο [Μαρμαρίς], λιμάνι στη στεριά των Τούρκων που απέχει από εδώ 18 μίλια, για να πάρει άλλους 4.000 άνδρες, που βρίσκονταν εκεί…» [C. Foucard, «Fonti», Archivio storico per le province napoletane, VI (1881), 135].

(Avisovi come, ali XXII de magio, arivoe larmata del Turcho quà in canale de Rhodi, et adì XXIII messe scalla ala terra, ala rocha de San Stefano, vicino ala terra, quanto poteva agiungere lartigliaria ala terra, et messe XV. m. persone, dove ce haveno obsidiata la terra intorno intorno; et poi, laltro dì, parte de la dicta armata, la quale é in tuto 84 velle, fra galee grosse et fuste, et parce vedere che sono 50 galee sotile; siche, l’altro dì, come é dicto, andareno circa 30 velle alo Fescho [Marmaris], porto de terra ferma de Turchi, et vicino qua a XVIII miglia, a levare altre 4. m. persone, le qual sono là …)

O Νικκολό Σαντολέτο, ο πρεσβευτής των Έστε στη Νάπολη, έγραφε στον δούκα Έρκολε Α’ τής Φερράρα την 1^η Ιουλίου:

«Πιστεύω ότι η Εξοχότητά σας έχει μάθει, μέσω Βενετίας, ότι ο στόλος των Τούρκων βρίσκεται στη Ρόδο, με 130 σκάφη και με 14 μεγάλα κανόνια και ότι 80.000 Τούρκοι έχουν αποβιβαστεί στο νησί, καθώς και ότι 15 μεγάλες γαλέρες του και τριάντα πλοία μεταφοράς και πολλές άλλες ελαφρές γαλέρες βρίσκονται στον κόλπο τής Αυλώνας [στην Αδριατική]…» (για την επερχόμενη επίθεση στο Οτράντο) [στο ίδιο, VI, 80].

(Ιo credo che V[ostra] Εxc[ellenza] habie inteso, per la via de Venexia, come ad Herodi [Rodi] é l’armata del Τurcο, cum cento trenta velle et cum 14 bombarde grosse, et che octantamilia turchi sono smontati nel isola, et como quindixe galee grosse de le sue, et trenta palandarie, et molte altre galee sottile sono nel golfo ala Valona…)

Aρχικά οι Ενετοί ανησύχησαν, καθώς οι ναυτικές δυνάμεις τού Μωάμεθ Β’ αναπτύσσονταν τόσο στην Αδριατική όσο και στα ροδιακά ύδατα [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 29, φύλλο 115 (125), έγγραφο με ημερομηνία 2 Ιουλίου 1480]. Η Γερουσία φοβήθηκε μήπως η κίνηση τού τουρκικού στόλου «στον Κόλπο» (in Culphum, δηλαδή προς την Αδριατική) σήμαινε επίθεση εναντίον ενετοκρατούμενης επικράτειας, η οποία δεν φαινόταν πιθανή με δεδομένη την πρόσφατη ειρήνη τους με την Πύλη (τού Ιανουαρίου 1479). Όμως η Γερουσία σύντομα είχε περαιτέρω νέα:

«Επιπλέον, αφού γράψαμε τη δική μας επιστολή [η επιστολή, στο ίδιο, απευθυνόταν στον Βεττόρε Σοράντσο, ναυτικό γενικό διοικητή] ενημερωθήκαμε από κάποιες επιστολές που έφερε εδώ κάποιο άτομο που ήταν πάνω σε εκείνο το γκρίππο που ήρθε από τη Ρόδο, ότι αυτός ο τουρκικός στόλος εμποδίζει στον δίαυλο τής Ρόδου τρία δικά μας πλοία φορτωμένα με βαμβάκι, τα οποία επέστρεφαν εδώ από τα μέρη τής Συρίας, θέμα την αλήθεια τού οποίου πρέπει εσείς να επιβέβαιώσετε…»

(Preterea quoniam post scriptas presentes nostras sumus advisati ex quibusdam litteris particularibus unum existentem super illo grippo qui venit ex Rhodo retulisse quod illa classis turcicha retinuit in canale Rhodi tres naves nostras onustas gottonis [cotton] que ex partibus Syrie huc revertebantur, de cuius rei veritate vos antehac certior factus esse debetis…).

Μάλιστα οι Ενετοί δεν ανησύχησαν πολύ με τα νέα από τον Ανατολή [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 117, 120-121 123-25 (127, 130-131, 133-35)], αλλά (με αναφορά προς το κείμενο που μόλις παρατέθηκε) θα τούς στενοχωρούσε η τουρκική παρεμβολή στο δικό τους εμπόριο συριακού βαμβακιού, το οποίο, μετά τα μπαχαρικά, ήταν τότε το κύριο είδος τού εμπορίου τους στην Ανατολική Μεσόγειο, για το οποίο βλέπε Eliyahu Ashtor, «The Venetian Cotton Trade in Syria in later Middle Ages», Studi Medievali, 3η σειρά, XVII-2 (1976), 675-715, ιδιαίτερα σελ. 689 και εξής.

[←18]

Έτσι ο Μπαττίστα Μπεντεντέι, πρεσβευτής των Έστε στην Αγία Έδρα, έγραφε στον δούκα τής Φερράρα από τη Ρώμη στις 29 Ιουνίου (1480):

«Ιδού τι έχει ως στόχο: ήρθε ιππέας τρέχοντας από τη Νάπολη, με μία βασιλική επιστολή από αυτόν [δηλαδή ο Ανέλλο Αρκαμόνο, πρεσβευτής τού βασιλιά Φερράντε στην Αγία Έδρα] και μια ανοιχτή προς τον πάπα, δηλαδή μία που μπορούσε να διαβάσει και μια άλλη που περιλαμβανόταν στη δική του, από τον μεγάλο μάγιστρο τής Ρόδου προς τη Μεγαλειότητά του, γραμμένη στο εν λόγω νησί στις 28 τού περασμένου μήνα … με την οποία έγραφε ότι οι Τούρκοι είναι στο στρατόπεδο, δηλαδή το δικό τους, στην πόλη του, με περίπου 70.000 άνδρες και έχουν μαζί τους 65 σκάφη φορτωμένα με τρόφιμα, πολεμοφόδια, μηχανήματα και άλλες πολεμικές συσκευές για να πολιορκήσουν την πόλη…» [C. Foucard, «Fonti», Arch. stor. nap., VI (1881), 103].

(Ecce che intesii: li giunge uno cavallaro, volando da Napoli, cum una lettera regia a lui et una al Papa aperta, una perché la potesse legere, et un altra, inclusa in la sua, del gran Maestro de Rhode a sua Maestà, data in ipsa insula ali XXVIII del passato … cum ciò sii chel Turcho é a campo, cioé li soi, ala cità sua, cum circa septanta millia persone, et é lì cum CLX velle, fornito de victualia, artegliaria, macchine, et altri instrumenti bellici da expugnare cità…)

Οι Ναπολιτάνοι εκλιπαρούσαν επειγόντως παπική βοήθεια για τη Ρόδο. Μια επιστολή από τη Φλωρεντία με ημερομηνία 3 Ιουλίου 1480, ανέφερει ότι στους Οκτώ (Signori Otto)

«ειπώθηκε ότι ο τουρκικός στόλος ήταν στην Ρόδο και ενημερώθηκαν ότι βρισκόταν στο στρατόπεδο με 160 σκάφη, μεταξύ των οποίων γαλέρες και πλοία μεταφοράς και 60.000 Τούρκους…»

(dicevano dela armata era a Rode del Turcho, et che ci era adviso como li era a campo, cum 160 vele, tra galee et palandete, et eragi 60 milia turchi…)

[από τον πρεσβευτή Αντόνιο ντα Μοντεκατίνο προς την κυβέρνησή του στη Φερράρα, στο ίδιο, σελ. 118].

Ο Σαντολέτο ανέφερε στη Φερράρα, ότι oι τουρκικές χερσαίες δυνάμεις περιλάμβαναν ογδόντα χιλιάδες άνδρες (βλέπε την προηγούμενη σημείωση), αριθμός που παρέχεται συχνά σε μεταγενέστερες περιγραφές τής πολιορκίας [πρβλ. H. Pantaleon, Militaris ordinis Johannitarum, Rhodiorum mil Mehtensium equitum … historia nova, Βασιλεία, 1581, σελ. 131].

Η εγκύκλιος επιστολή τού Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν προς τα μέλη τού Τάγματος, «γραμμένη στη Ρόδο, στο μοναστήρι μας, στις 28 Μαΐου τού έτους 1480 από την ενσάρκωση τού κυρίου μας Ιησού Χριστού» (datum Rhodi in nostro conventu die XXVIII mensis Maii, anno ab incarnato Christo Jesu domino nostro MCCCC octogesimo), υπάρχει στη Malta Library, AOM, Reg. 387, φύλλα 16-17. Φέρει τον τίτλο Σταλμένη όταν η τουρκική αρμάδα πλησίαζε τη Ρόδο (Mandatum quum Turchorum armata Rhodum applicuit) και περιλάμβανε έκκληση τής εντεκάτης ώρας προς τούς οπουδήποτε Ιππότες, να ενωθούν στην υπεράσπιση «αυτής τής αρχαίας πόλης, τής γεμάτης αρχαία μνημεία» (hec urbs antiqua priscorum monimentis celebrata), Reg. ό. π., φύλλο 17, με τη διαβεβαίωση τού τελικού θρίαμβου των πολιορκουμένων επί τής παράφρονος μανίας τού Τούρκου. Δεν παραθέτω μεγάλο μέρος τού κειμένου, επειδή η επιστολή υπάρχει στον Pauli, Codice diplomatico, II, υπ’ αριθ. 125, σελ. 148-49 και πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 322-23. Όμως ως συνήθως το κείμενο τού Pauli δεν είναι ικανοποιητικό, αναφέροντας ανακριβώς ότι ο τουρκικός στόλος αριθμούσε «περίπου 109 σκάφη», ενώ η ημερομηνία 15 Ιουνίου παρέχεται για την αρχική επίθεση, παρά το γεγονός ότι η ίδια η επιστολή έχει ημερομηνία 28 Μαΐου! Ο E. F. Mizzi, Le Guerre di Rodi, Τορίνο, 1934, σελ. 17 και εξής, παραθέτει αυτό το έγγραφο από τα AOM, «Liber Βullarum, 1470–1480, τόμος IV, σελ. 16», χρονολογώντας αυτό λάθος στις 18 Μαΐου. Φαίνεται ότι αναφέρεται στο Reg. 387, το οποίο καλύπτει μόνο τα χρόνια 1479–1480 και έτσι περιιγράφεται στο εξώφυλλο τής σύγχρονης βιβλιοδεσίας. (δεν βλέπω επίσης στοιχεία ότι αυτό το μητρώο αποτελούσε ποτέ τον τόμο IV οποιασδήποτε σειράς).

Η εγκύκλιος ντ’ Ωμπουσσόν ξεκινά ως εξής:

«Εμείς ο αδελφός Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν κλπ. και το μοναστήρι μας κλπ., προς όλους και καθένα χωριστά τούς ηγουμένους, διδασκαλους και αδελφούς τού Τάγματός μας, οπουδήποτε κι αν είναι εγκατεστημένοι και οι οποίοι σήμερα έρχονται με τις επιστολές μας, χαιρετισμούς από Αυτόν, που είναι η αληθινή σωτηρία όλων. Ο Τούρκος τύραννος προσπαθεί να ολοκληρώσει αυτό που σχεδίαζε από καιρό για τη Ρόδο. Καταλαβαίνει ο εχθρός τής πίστης μας, με το αδυσώπητο μίσος για το Τάγμα μας, ότι τώρα θα αντισταθούμε για την πίστη τού Χριστού. Η τρελλή μανία του έχει επίσης αυξηθεί, επειδή επί 24 χρόνια μετά την κατάκτηση τής Κωνσταντινούπολης, δεν υποτάχθηκε στην εξουσία του το δικό μας μέρος, αντιτάχθηκε στις τυραννικές δυνάμεις του και αρνήθηκε να υποβάλει φόρο τιμής. Κι έτσι τώρα τελευταία ετοίμασε μεγάλο στόλο 160 περίπου πλοίων και συγκέντρωσε δυνάμεις από όλες τις γειτονικές προς τη Ρόδο επαρχίες, τις οποίες μετέφερε από την ηπειρωτική χώρα και 10 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου άπλωσε το πανίσχυρο χέρι του στους αγρούς και την πόλη τής Ρόδου, την οποία περικύκλωσε και πολιορκεί. Διεξαγάγει την πολιορκία τής πόλης μας με καταπέλτες, μηχανές, κανόνια και έξυπνα φτιαγμένους ξύλινους πύργους που έχει ετοιμάσει για τον πόλεμο, ενώ υπάρχει μεγάλος αριθμός στο κάστρο σε διάταξη εναντίον μας, περίπου 70.000 εχθροί, οι οποίοι συνεχώς επιτίθενται σε εμάς, εισβάλλουν και μάς πολιορκούν…» [Reg. 387, φύλλο 16].

(Frater Petrus Daubusson, etc., et nos conventus, etc., universis et singulis prioribus, preceptoribus et fratribus Ordinis nostri ubilibet constitutis ad quos nostre presentes littere pervenerint, salutem in eo qui est omnis vera salus: Quod in Rhodios Τurcοrum tyrannus iam pridem machinatus est, perficere conatur. Concepit olim fidei inimicus in nos et Ordinem nostrum inexorabile odium quod pro fide Christi sibi resistimus. Augetur quoque eius insanus furor quod annos quatuor et viginti quo Constantinopolis expugnata est nulla dicionis nostre porcione subacta sue tyrannidi vires opponimus et censum petitum recusavimus. Itaque nuper ingenti classe velorum CLX vel circiter parata contractisque undique copiis ex provinciis Rhodo vicinis quas ex continenti terraque firma devexit traicitque in insulam nostram, Rhodiorum agros ac urbem nostram potenti manu X Kal. Iunii aggressus est, obsedit et circumdat. Comportavit ad urbem nostram oppugnandam tormentorum, machinarum, bombardarum lignearumque turrium ingeniorumque bello aptorum grandem numerum suntque in castro in nos collocatis hostes circiter LXX m. qui nos assiduis insultibus petunt, invadunt, obpugnant…),

Μια σημείωση μετά την εγκύκλιο αναφέρει ότι «φτιάχτηκαν άλλες επτά εντολές σε παρόμοια μορφή» (facta sunt alia mandata septem in simili forma), κλπ. [φύλλο 17].

[←19]

Ο γραφικός πύργος τού Ναγιάκ, με τούς αιχμηρούς πυργίσκους του, που υψώνονται από τις τέσσερις γωνίες των προεξεχουσών επάλξεων, παρουσιάζεται σε ξυλογραφία που απεικονίζει την είσοδο προς το κύριο λιμάνι τής Ρόδου (που ονομαζόταν από τις αρχές τού 17^ου αιώνας Λιμένας Εμπορίου) στην πρώτη έκδοση τού βιβλίου τού Breydenbach, Peregrinationes in Terram Sanctam, Mainz, 11 Feb. 1486 και αναπαράγεται στον Hugh Wm. Davies, Bernhard von Breydenbach and his Journey to the Holy Land, 1483-4, Λονδίνο, 1911, εικ. 21. Η άποψη αυτή, από τα βορειοδυτικά κοιτάζοντας προς τα νοτιοανατολικά, δείχνει τη βαριά αλυσίδα την οποία άπλωναν οι Ιωαννίτες στην είσοδο τού λιμανιού σε περιπώσεις έκτακτης ανάγκης. Η αλυσίδα εκτεινόταν από τον πύργο τού Ναγιάκ στα δυτικά μέχρι τον απέναντι πύργο των Ανεμόμυλων στα ανατολικά. Η ξυλογραφία είχε φτιαχτεί από ζωγραφικό πίνακα τού Εrhard Reuwich από την Ουτρέχτη το 1483 και «δείχνει καθαρά τη ζημιά που προκάλεσαν οι Τούρκοι το 1480» [Davies, ό. π., σελ. xxiii-xxiv].

O πύργος τού Αγίου Νικολάου παρουσιάζεται σε δύο άλλες ξυλογραφίες στο βιβλίο τού Davies, στην εικ. 22, που προέρχεται από την πρώτη έκδοση τού Breydenbach (Mainz, 1486) και στην εικ. 23 από τον τρίτη έκδοση (από τον Peter Drach τού Speyer, 24 Noεμβρίου 1502), όπου η ξυλογραφία τού Drach αποτελεί πιστό αντίγραφο τού Reuwich. Σύμφωνα με τον Davies [σελ. xxiii] μια άποψη από παρόμοια γωνία τής εισόδου προς το λιμάνι με εκείνη τής ξυλογαφίας των Breydenbach-Reuwich [Davies, εικ. 21] υπάρχει στην υπέροχη λιθογραφία στον Eugène Flandin, L’Orient, 2: Rhodes (Παρίσι, 1853 (1858)) εικ. 1, που δείχνει τον μαγευτικό πύργο τού Ναγιάκ στα δεξιά. Πρβλ. εικόνα 5, με το Οχυρό Αγίου Νικολαόυ στα αριστερά και τον πύργο τού Ναγιάκ στο κέντρο. Η εικόνα 6 παρέχει υπέροχη όψη τού πύργου Ναγιάκ (ο οποίος ονομάζεται εδώ «Tour St. Michel»), ενώ η εικόνα 9 δείχνει το Οχυρό Αγίου Νικολάου όπως ήταν το 1844, όταν ο Flandin ζωγράφισε τα μνημεία τής Ρόδου. (Tο αποτύπωμα στη σελίδα τίτλων τού αντίγραφου τού Flandin στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη φέρει χρονολογία 1853, αλλά ο πρόλογός του αναφέρεται στην έκρηξη η οποία κατέστρεψε την εκκλησία των Ιωαννιτών, τον Άγιο Ιωάννη, το 1856 και έχει ημερομηνία 1858.)

Εξαιρετική όψη τού πύργου τού Ναγιάκ παρέχεται επίσης στον Albert Berg, Die Insel Rhodus, Brunswick, 1862, μέρος 1. Η εικόνα 1, απέναντι από τη σελ. 4, κοιτάζοντας προς το πύργο των Ανεμόμυλων. Η εικόνα 32, που απεικονίζει πολύ ωραία τον τρόπο με τον οποίο ο μακρύς μώλος που εκτείνεται προς βορρά συνδέει το οχυρό Αγίου Νικολάου με την πόλη τής Ρόδου. Η εικόνα 33, που δείχνει την ανατολική επέκταση των τειχών από τη βορειο-ανατολική γωνία τής πόλης προς τον πύργο τού Ναγιάκ. Και στο μέρος 2 η εικόνα 38, απέναντι από τη σελ. 18, δίνει μια καλή όψη τού Ναγιάκ στα αριστερά και τού Αγίου Νικολάου στα δεξιά, με πλοία στο Μανδράκι (που αργότερα ονομάστηκε Λιμάνι Γαλερών), το ρηχό βορεινό λιμάνι τής Ρόδου.

Ο μώλος Αγίου Νικολάου, που χωρίζει το Μανδράκι από το κύριο λιμάνι, περιγράφεται ως εξής από τον Caoursin, Obsidio, φύλλο 5 (=A5):

«Γιατί υπάρχει μώλος τετρακοσίων περίπου βημάτων, που εκτείνεται στη θάλασσα με υπέροχη κατασκευή, φτιαγμένος από τούς αρχαίους, τού οποίου το ανάπτυγμα είναι κατάλληλο για λιμάνι των γαλερών, που πιάνουν εδώ από τα μέρη τής δύσης»

(Est enim molis ipsa trecentorum circiter passuum in mare protensa miro artificio ab antiquis manufacta, quae suo progressu portum triremibus aptum a parte occidentis efficit).

Ο Caoursin πίστευε ότι ο αρχαίος Κολοσσός τής Ρόδου στεκόταν στον χώρο τού Οχυρού Αγίου Νικολάου, όπως πιστεύουν και κάποιοι σύγχρονοι συγγραφείς, όπως οι Baron F. de Belabre, Rhodes of the Knights, Οξφόρδη, 1908, σελ. 23-25 και Albert Gabriel, «Le Colosse de Rhodes», Βull. corr. hellenique, LVI (1932), 330-59. Αυτή ήταν μάλιστα η μεσαιωνική παράδοση, η οποία επαναλαμβάνεται επίσης από τον προσκυνητή από την Κάπουα Νικκολό ντα Μαρτόνι στα τέλη τού 14^ου αιώνα [Revue de l’Orient latin, III (1895), 585], καθώς και από τον ιστορικό τής πολιορκίας τού 1522 Jacobus Fontanus, De bello Rhodio libri tres, Ρώμη, 1524, I, χωρίς αριθ. folio 23 (=Fiii). Σημειώστε ότι στη διατύπωση «είναι κατάλληλο για λιμάνι των γαλερών» (portus triremibus aptus) ο Caoursin έρχεται πολύ κοντά στο όνομα Λιμάνι Γαλερών.

Πολλές ιστορικές λεπτομέρειες για τούς Ιππότες τής Ρόδου παρέχονται από τον G. S. Picenardi (μεγάλο ηγούμενο τού Τάγματος) στο Itineraire d’ un Chevalier de S. Jean de Jesusalem dans l’ île de Rhodes [Lille, 1900], τον οποίο ο F. de Belabre υπέβαλε σε πολλή κριτική στο δικό του όχι άψογο βιβλίο [Rhodes of the Knights]. Ο Giulio Jacopi, Rodi, Bergamo, 1933 αναπαράγει αριθμό όψεων από τούς Rouiers, Flandin, Berg και άλλες πηγές, ενώ παρέχει μερικές εξαιρετικές σύγχρονες φωτογραφίες των περισσοτέρων πυλών, πύργων και άλλων χώρων, που καταλαμβάνουν εξέχουσα θέση στις πολιορκίες τού 1480 και τού 1522, ενώ παρόμοιο υλικό υπάρχει στο δημοφιλές έργο τού Raymond Matton, Rhodes, Collection de l’Institut Francais d’ Athenes, υπ’ αριθ. 62, 2^η έκδοση, Athens, 1954. Πρβλ. επίσης Giuseppe Gerola, I Monumenti medioevali delle tredici Sporadi, Bergamo. 1914-15 και τις μελέτες των A. Maiuri, G. Jacopi και Ρ. Lojacono στο Clara Rhodos, Istituto storico-archeologico di Rodi, 10 τόμοι, 1928-41, τόμοι I (1928), 129-81, V-2 (1932), 36-58 και VIII (1936), 245-362. Η καλύτερη τοπογραφική μελέτη τής Ρόδου, με σχέδια τής πόλης όπως αυτή ήταν το 1480 και το 1522, είναι εκείνη τού Albert Gabriel, La Cite de Rhodes, MCCCX–MDXXII, 2 τόμοι, Παρίσι, 1921-23, στον οποίο έχω κυρίως στηριχτεί για τέτοια στοιχεία. Ο Gabriel δημοσιεύει πολύ διαφωτιστικές φωτογραφίες, ενώ το «δοκίμιο αναπαράστασης» (essai de restitution) στο τέλος τού τόμου II παρέχει υπέροχη όψη ολόκληρης τής πόλης, με όλα τα τείχη και τούς πύργους της, όπως θα φαινόταν αν πετούσε κάποιος από πάνω της το έτος 1500.

Για τη μελέτη των μνημείων των Ιωαννιτών στη Ρόδο πολύτιμη είναι η εργασία τού B.E.A. Rottiers, Description des monumens de Rhodes, 2 τόμοι, Βρυξέλλες, 1828. Ο πρώτος τόμος αποτελεί απομνημονεύματα τής παραμονής τού Rottiers στη Ρόδο από τον Ιανουαρίου μέχρι τον Απρίλιο τού 1826, με περιγραφή των διάφορων μνημείων, τα οποία σκιτσάρισε γι’ αυτόν ο σύντροφός του, ο Φλαμανδός καλλιτέχνης J. Ρ. Witdoeck, ο οποίος εργάστηκε με περιορισμένο ταλέντο κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες. Ο δεύτερος τόμος είναι άλμπουμ (σε μικρά φύλλα) των σχεδίων τού Witdoeck, τα οποία είναι γενικά τόσο ατελή σε λεπτομέρεια, όσο ο ιστορικός και τοπογραφικός σχολιασμός τού Rottiers στερείται ακρίβειας. Tα Monumens de Rhodes βοήθησαν παρ’ όλα αυτά τούς Ιταλούς στην ανακατασκευή τού παλατιού τού μεγάλου μάγιστρου και τής μοναστηριακής εκκλησίας τού Αγίου Ιωάννη, που είχαν και τα δύο καταστραφεί στην έκρηξη τού Νοεμβρίου 1856, όπως σημειώνεται πιο κάτω (στον Τόμο III). Γενικά πιο χρήσιμη είναι η καλύτερη εργασία τού Eugène Flandin, L’Orient. 2: Rhodes (1858), εικ. 10, 22-26, στην οποία δεν υπάρχει όμως όψη τού εσωτερικού τού Αγίου Ιωάννη, στον οποίο ήταν προφανώς πολύ δύσκολη η πρόσβαση υπό τούς Τούρκους, οι οποίοι τον είχαν μετατρέψει σε τζαμί.

[←20]

Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 321.

[←21]

O Caoursin, Obsidio, φύλλο 5 (=A5) μάς πληροφορεί επίσης ότι ο στρογγυλός πύργος τού Οχυρού Αγίου Νικολάου σχεδόν διαλύθηκε από τριακόσιες βολές κανονιών, ιδιαίτερα η εκτεθειμένη δυτική πλευρά του, αλλά σημειώνει ότι ο εσωτερικός πυρήνας από κονίαμα και μπάζα στεκόταν πολύ καλύτερα από τις μεγάλες γωνιασμένες μπροστινές πέτρες:

«…έριξαν τριακόσιες σφαιρικές πέτρες και κατέστρεψαν το κυρίως μέρος του [του πύργου] που κοιτά προς τα δυτικά. Στην πραγματικότητα η κατάρρευση τού πύργου παρείχε προστασία, γιατί αν και το βάρος του σχεδόν κατέρρευσε από την ένταση των χτυπημάτων πάνω στις μεγάλες πέτρες από τις οποίες ήταν χτισμένος, όμως τα υλικά φτιαγμένα από χαλίκι, άμμο και πέτρες ανάμικτα δεν μπορούσαν να κατεδαφιστούν κι έτσι ένα μέρος τού πύργου στεκόταν, από το οποίο εμποδιζόταν η ανάβαση τού εχθρού»

(…iactuque trecentorum lapidum spericorum dirruit eam praesertim partem [turris] quae occidentam spectat. Ruina quidem turrim munit licet enim suo pondere ictuumque vehementia saxa ingentia ex quibus aedificata erat laberentur, tamen materia calce harena et lapillis immixtis confecta adeo demoliri non potuit quin turris potior pars staret ex quo facilis ascensus hosti negatur).

Αυτό είναι καλό κείμενο για εξέταση από τον σύγχρονο κλασσικό αρχαιολόγο, καθώς βγάζει εσφαλμένα πολιτιστικά συμπεράσματα από την αντίθεση ανάμεσα στα καλογωνιασμένα αρχαία τεμάχια επαναχρησιμοποιούμενης θεμελίωσης και την υπερδομή από κονίαμα και μπάζα κάποιων «Φράγκικων πύργων». Βέβαια οι μεσαιωνικοί οικοδόμοι έκαναν μεγάλη ζημιά στα αρχαία μνημεία, από τα οποία τούς άρεσε να εκσκάπτουν καλολαξευμένες πέτρες. Οι Ιωαννίτες, για παράδειγμα, έκαναν εκτεταμένη χρήση ελληνιστικών υλικών στο κάστρο τους στην Κω (Lango), ενώ ενσωμάτωσαν τα τελευταία απομεινάρια τού Μαυσωλείου τής Αλικαρνασσού στο κάστρο τους τού Αγίου Πέτρου στο Μποντρούμ.

Στις 3 Ιουλίου (1480) ο πρεσβευτής των Έστε στη Φλωρεντία έγραφε στην πατρίδα του Φερράρα, ότι είχε αναφερθεί, ότι ο πύργος τού Αγίου Νικολαόυ είχε δεχτεί πέριπου «120 χτυπήματα κανονιών» (120 colpi de bombarde) μέχρι τις 4 Ιουνίου [Foucard, «Fonti», Arch. stor. nap.. VI, 118]. Οι βολές αυτές ακούστηκαν σε όλη την Ευρώπη.

[←22]

Ο Caoursin, Obsidio, φύλλο 10 (=A10) αναφέρει επίσης ότι η δεύτερη επίθεση τού Μεσίχ πασά επί τού Οχυρού Αγίου Νικολαόυ έγινε στις 19 Ιουνίου, «14 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουλίου» (tertio decimo Kal. Iulii), ενώ ο Mary Dupuis χρονολογεί την πρώτη επίθεση επί τού οχυρού «στις 9 Ιουνίου, δύο περίπου ώρες πριν ξημερώσει» (le neufviesme jour du moys de Juing environ deux heures devant le jour) [Relation du siege de Rhodes, επιμ. Abbe de Vertot, Hist. des Chevaliers Hospitallers, II (1726), 603]. Ο Mary Dupuis δεν προσδιορίζει την ημερομηνία τής δεύτερης επίθεσης, για την οποία λέει μόνο ότι ξεκίνησε «μία μέρα μετά τα μεσάνυχτα» (ung jour apres minuyt) και τερματίστηκε στις δέκα η ώρα το επόμενο πρωί [στο ίδιο, σελ. 607–8]. Mεταξύ των δύο επιθέσεων στο Οχυρό Αγίου Νικολάου οι Mary και Caoursin τοποθετούν τουρκικούς κανονιοβολισμούς και επίθεση στην εβραϊκή συνοικία [για το οποίο βλέπε Caoursin, Obsidio, φύλλα 6-8 (=A6-8) και Mary Dupuis στο Vertot, II, 605-7]. O Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 324-25, 327-30 ακολουθεί τον Caoursin στην περιγραφή των δύο επιθέσεων.

Στην επιστολή του προς τον Φρειδερίκο Γ΄ ο Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν ασχολείται με τις δύο επιθέσεις επί τού οχυρού κατά σειρά. Πιθανώς ο Caoursin, ως αντικαγκελάριος τού Τάγματος, συνέταξε την επιστολή τού μεγάλου μάγιστρου, με την οποία η δική του περιγραφή αντιστοιχεί πολύ, παρά τη μάλλον διαφορετκή σειρά με την οποία παρουσιάζει τα γεγονότα. Υπάρχουν λίγες διαφορές μεταξύ τής επιστολής ντ’ Ωμπουσσόν και τού Obsidio τού Caoursin, οι οποίες φαίνεται να υποδεικνύουν ελλείψεις στο κείμενο τής επιστολής στον Pauli. Σε επιστολή προς τον πάπα Σίξτο Δ’, γραμμένη στη Ρόδο στις 15 Σεπτεμβρίου (1480) και λάθος χρονολογημένη στις 18 Νοεμβρίου από τον J. P. de Ludewig, Reliquiae Manuscriptorum oninis aevi diplomatum ac monumentorum, ineditorum adhuc, V (Φρανκφούρτη και Λειψία, 1723). 290 και εξής, η δεύτερη επίθεση χρονολογείται λανθασμένα στις «13 Ιουλίου» (XIII die Iulii), από προφανές λάθος αντί για «13 μέρες πριν από τις καλένδες Ιουλίου» (19 Ιουνίου).

[←23]

H επιστολή τού Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν προς τον Φρειδερίκο Γ΄, γραμμένη στη Ρόδο στις 13 Σεπτεμβρίου 1480, παρέχεται από τον Seb. Pauli, Codice diplomatico, II, υπ’ αριθ. 126. σελ. 149-53 (ανατυπ. στο John Taaffe, History of the … Order of St. John of Jerusalem, IV (Λονδίνο, 1852), σελ. cxv-cxxiii) και πρβλ. Caoursin, Obsidio, φύλλα 4-6 (=A4-6) για την πρώτη επίθεση στο φρούριο Αγίου Νικολάου και φύλλα 9–11 (=A9-B1) για τη δεύτερη επίθεση. Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II, 601, 603-4, 607-8 (αλλά βλέπε την προηγούμενη σημείωση). Η επιστολή ντ’ Ωμπουσσόν προς Φρειδερίκο Γ΄ (στις 13 Σεπτεμβρίου 1480) παρέχεται σε γερμανική μετάφραση στη δημοφιλή τουρκική ιστορία τού Johann Adelphi, Die Turckisch Chronica, Στρασβούργο, 1513, χωρίς αριθ. φύλλα 23-26 (=Dv-Eii), ενώ το λατινικό κείμενο τής επιστολής του στις 15 Σεπτεμβρίου παρέχεται, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, από τον J. P. de Ludewig, Reliquiae, V (1723), 290-99, με πολλά λάθη στην αντιγραφή.

[←24]

Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II (1726), 608-9.

[←25]

Στις 15 Ιουλίου (1480) ο Αλμπέρτο Κορτέζε, πρεσβευτής των Έστε στη Βενετία, έγραψε στον δούκα τής Φερράρα, ότι κακά νέα είχαν φτάσει στο Ριάλτο

«ότι οι Τούρκοι έχουν κάνει μεγάλη ζημιά στη Ρόδο, βομβαρδίζοντας μέρα και νύχτα τούς τρεις τόπους, δηλαδή τη Τζουντέκκα [Εβραϊκή συνοικία], τον Σαν Νικκολό και την Πύλη και έχουν κάνει μεγάλο κακό με αρκετούς θανάτους και έχουν ρίξει μεγάλο μέρος τού χερσαίου τείχους, εκείνο που βρίσκεται στην πλευρα τής Τζουντέκκα» [Foucard, «Fonti», Arch. stor. nap., VI, 131].

(como a Rhodi pur fanno gran danno i Turchi, et dì et nocte bombardano da tre lochi, da la Zodecha, da San Nicolò et dala Porta, et fanno male asai cum quelli mortali, et hanno buttato una gran quantità de muro per terra, da quello canto dela Zudecha)

Πρβλ. επιστολή γραμμένη στο Χάνδακα στις 21 Ιουνίου, που αφορά τις επιθέσεις στη Giudecca [στο ίδιο, σελ. 137-38].

[←26]

Caoursin, Obsidio, φύλλα 6-8 (A6-8), 11 (B1), τον οποίο ακολουθεί ο Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 325-26 και πρβλ. την επιστολή τού Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν στις 15 Σεπτεμβρίου προς τον Σίξτο Δ’ στον J. P. de Ludewig, Reliquiae, V (1723), 294-95.

[←27]

Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II (1726), 606.

[←28]

Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II, 606-7 και για τον Master George βλέπε Caoursin, Obsidio, φύλλα 2-3 (A2-3), 4-5 (A4-5), 12-13 (B2-3) και Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II, 601-2, 609-10. Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 321-22, 326, 332-33.

[←29]

Βλέπε τις επιστολές τού Μπαττίστα Μπεντεντέι από τη Ρώμη προς τον δούκα Έρκολε Α’ τής Φερράρα, με ημερομηνία 2-12 Ιουλίου (1480) στον Foucard, «Fonti», Arch. stor. nap., VI, 104-9. Σύμφωνα με την επιστολή τού Αντόνιο ντα Μοντεκατίνο από τη Φλωρεντία προς τη Φερράρα στις 7 Ιουλίου [στο ίδιο, VI, 118]: «…και ότι [η Ρόδος] έχει εφοδιαστεί με ψωμί και κρασί για δύο χρόνια» (…et che [Rodi] é fornito de pane et vino per dui anni). Κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Σίξτου Δ’ το ετήσιο ακαθάριστο εισόδημα τής Αγίας Έδρας ήταν προφανώς κοντά στα 280.000 δουκάτα, για το οποίο βλέπε Clemens Bauer, «Studi pet la storia delle finanze papali durante il pontificato di Sisto IV», Archivio della R. Società romana di storia patria, L (1927), 319-400, ιδιαίτερα σελ. 343-44, ο οποίος δημοσιεύει κάτι σαν θεωρητικό παπικό «προϋπολογισμό» ή λογιστικό καθολικό για το έτος 1480-1481 [στο ίδιο, σελ. 349 και εξής]. Επίσης σημειώστε Peter Partner, «The ‘Budget’ of the Roman Church in the Renaissance Period» στο F.. F. Jacob (επιμ.), Italian Renaissance Studies, Λονδίνο, 1960, σελ. 256-78, ιδιαίτερα σελ. 260-64, 269, ο οποίος εκτιμά το ετήσιο εισόδημα τού Σίξτου Δ’ σε περίπου 290.000 δουκάτα. Tα ορυχεία στυπτηρίας στην Τόλφα απέφεραν περίπου 50.000 δουκάτα το 1480-1481. Οι δαπάνες τού Σίξτου ήσαν μεγάλες.

Ο ηλικιωμένος καρδινάλιος ντ’ Ετουβίλ ονομάστηκε παπικός ταμίας (καμεράριος, camerarius, camerlengo) στις 12 Αυγούστου 1477. Πέθανε στις 22 Ιανουαρίου 1483 και τον διαδέχθηκε στο αξίωμα ο Ραφφαέλε Ριάριο [Sansoni], καρδινάλιος τού Σαν Τζόρτζιο [Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955, 633 σημείωση 5, 679]. Πρβλ. στο ίδιο, III-l (ανατυπ. 1955), 207 και Eubel, Hierarchia catholica, II (1914, ανατυπ. 1960), σελ. 8, 18 και υπ’ αριθ. 472-73, σελ. 46.

[←30]

Μπεντεντέι προς Φερράρα, 24 Ιουλίου και 5 Αυγούστου στο Arch. stor. nap., VI, 109-111.

[←31]

Αντόνιο ντα Μοντεκατίνο από Φλωρεντία προς Φερράρα στις 7-14 Ιουλίου (1480) στο Arch. stor. nap., VI, 118-20. Στις 9 Ιουλίου 1480 ο Σίξτος Δ’ έγραφε στον μαρκήσιο Φεντερίκο Γκονζάγκα:

«Από επιστολές από τη Ρόδο έχουμε μάθει, ότι η πόλη και το νησί τής Ρόδου, που πολιορκείται από τούς Τούρκους, βρίσκεται σε κίνδυνο. Και έτσι, αν και μέχρι τώρα δεν φροντίσαμε να τούς βοηθήσουμε, τώρα αποφασίσαμε να ετοιμάσουμε κατάλληλο στόλο, με τη βοήθεια χριστιανών ηγεμόνων και αρχόντων, με τον οποίο θα μπορούσε να δοθεί κάποια ελπίδα για την απελευθέρωση των Ροδίων από αυτούς τούς ακόλαστους Τούρκους. Και πρέπει όλοι να φροντίσουμε για την υπόθεση αυτή που είναι κοινή. Ως εκ τούτου επιβάλλεται σε όλους η καταβολή συνδρομής για αυτή την εκστρατεία, σύμφωνα με την οποία πρέπει να συνδράμουν… Και εμείς θα πληρώσουμε πρώτοι τη δική μας συνδρομή. Αλλά η δική σας είναι μόνο 1.000 δουκάτα…»

(Ex litteris Rhodianorum cognovimus civitatem et insulam Rhodi a Turchis obsideri remque in periculo esse. Itaque ad subveniendum illis licet hactenus non defuerimus oportunam nunc classem cum auxilio Christianorum principum et potentatuum parandam statuimus ex quo spes datur nedum Rhodianos liberatum sed Turchos ipsos profligatum iri. Et cum causa hec communis sit, debet ab omnibus confoveri. Igitur ad presentem expeditionem taxatio uniuscuiusque facta est secundum quam contribuere debeat. … Et nos primi taxam nostram iam persolvimus. Taxa autem tua mille ducatorum est …).

Όμως το μισό τής εισφοράς τής Μάντουα ύψους 1.000 δουκάτων επρόκειτο να προέλθει από τον εκκλησιαστικό φόρο δεκάτης, αφήνοντας τον μαρκήσιο να πληρώσει φόρο 500 δουκάτων [Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834]. Το ίδιο σημείωμα στάλθηκε στον δούκα Έρκολε Α’ ντ’ Έστε, προσδιορίζοντας τον φόρο τής Φερράρα σε 4.000 δουκάτα [Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Cart. di principi esteri, Busta 1293/A, υπ’ αριθ. 132, με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1480].

Παρά το γεγονός ότι με το σημείωμα αυτό στις 9 Ιουλίου ο Σίξτος ισχυριζόταν ότι είχε «ήδη πληρώσει» τον δικό του φόρο 10.000 δουκάτων, στις 24 Ιουλίου διέθεσε (επιπλέον;) 2.000 δουκάτα και το Κολλέγιο των Καρδιναλίων 5.000, «για την αποστολή ενίσχυσης τής Ρόδου εναντίον των Τούρκων» (pro expeditione subsidii Rhodi contra Τurcοs) [Arch. Segr. Vaticano, Introitus et Exitus, Reg. 500. φύλλα 20, 48 και πρβλ. φύλλα 49, 53 και Reg. 501, φύλλα 49, 50]. Οι Τούρκοι ετοιμάζονταν επίσης να επιτεθούν στην Απουλία και ένα παπικό σημείωμα στις 27 Ιουλίου έχει μάλλον απελπισμένο τόνο [Arch. Gonzaga, Busta 834].

[←32]

Μπεντεντέι προς Φερράρα, 24 Ιουλίου, στο Arch. stor. nap., VI, 110.

[←33]

Νικκολό Σαντολέτο από τη Νάπολη προς τον δούκα τής Φερράρα, 20 Αυγούστου (1480) στο Arch. stor. nap., VI, 91. Από τον Φεβρουάριο τού 1478 η Σιένα βρισκόταν σε συμμαχία με τον Φερράντε και τον Σίξτο Δ’ εναντίον τού Λορέντσο Μέδικου, ο οποίος είχε την υποστήριξη τής Βενετίας και τού Μιλάνου. Bλέπε το προηγούμενο Κεφάλαιο και πρβλ. Pastor, Hist. Popes, IV, 297-99 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 529-30.

[←34]

Bosio, II (1594), βιβλίο xi, σελ. 330-31, A. Gabriel, La Cite de Rhodes, I (1921), 53-57.

[←35]

Caoursin, Obsidio. φύλλα 12, 13 (=B2, 3), Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II (1726), 610. Σύμφωνα με τον τελευταίο ο Μεσίχ πασάς ετοίμασε μόνο τετρακόσια παλούκια για τον ανασκολοπισμό των αιχμαλώτων του [στο ίδιο, σελ. 612], επιφυλάσσοντας ίσως αυτή τη μεταχείριση για τούς Ιππότες, από τούς οποίους υπήρχαν ίσως περίπου τριακόσιοι στη Ρόδο κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας. Ο Bosio, II (1594), βιβλία xi-xii, σελ. 331-36 ακολουθεί τον Caoursin.

[←36]

Είναι καλό να σημειώσουμε εδώ τις πιο σημαντικές διαφορές μεταξύ τής περιγραφής τής πολιορκίας από τον ντ’ Ωμπουσσόν και τον Καουρσέν (Obsidio). Σύμφωνα με τον ντ’ Ωμπουσσόν,

«… σε αυτά τα έργα αφιερώθηκαν 38 μέρες, στη διάρκεια των οποίων ρίχτηκαν στα τείχη και την πόλη περίπου 3.500 τεράστιες πέτρες» [Pauli, Codice diplomatico, II, 151-52],

(…in his operibus XXXVIII diebus consumptis, quo in tempore 3.500 vel circiter ingentium saxorum in moenia et urbem iacti sunt)

αλλά o Καουρσέν [Obsidio, φύλλο 14 (=B4)] λέει

«… όμως σύμφωνα με άλλους η μάχη στον πύργο στον μώλο Αγίου Νικολάου κράτησε ακριβώς 37 μέρες»

(… secundum igitur alterumque proelium ad turrim molis divi Nicolai commissum diebus septem et triginta exactis).

Σε κάθε περίπτωση η περίοδος πρέπει να είναι 19 Ιουνίου έως 26 Ιουλίου, η οποία, αν μετράται συμπεριληπτικά, είναι τριανταοκτώ μέρες, αλλιώς είναι τριανταεπτά, όπως καταλαβαίνει ο Torr, Rhodes in Modern Times (1887), σελ. 20-21, αλλά τοποθετεί την επερχόμενη μάχη στους ροδιακούς προμαχώνες στις 27 Ιουλίου, ακολουθώντας τον Mary Dupuis, στο Vertot, II (1726), 612. O Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 337 τοποθετεί επίσης την επίθεση στις 27 Ιουλίου. Η σωστή ημερομηνία είναι ίσως 28 Ιουλίου, όπως την παρέχει ο Caoursin, Obsidio, φύλλο 13 (=B3), «πέντε μέρες πριν από τις καλένδες Αυγούστου» (quinto chalendas Augusti). O ντ’ Ωμπουσσόν, ο οποίος γνώριζε την ημερομηνία τής μάχης, πληροφορεί τον Φρειδερίκο Γ΄ ότι αυτή έλαβε χώρα στις 26 Ιουλίου, «7 μέρες πριν από τις καλένδες Αυγούστου» (VII Kalen. Αugusti), σύμφωνα με το κείμενο στον Pauli, II, 152. Η γερμανική μετάφραση τής επιστολής ντ’ Ωμπουσσόν στον J. Adelphi, Turckisch Chronica (1513), χωρίς αριθ. φύλλο 25 (=Eii), δίνει την ημερομηνία ως «στις 25 τού μήνα Ιουλίου» (am XXV. tag des monats Julii). Προφανώς τα κείμενα έχουν πάει στραβά. Όμως στην επιστολή ντ’ Ωμπουσσόν προς Σίξτο Δ’ στις 15 Σεπτεμβρίου στο J. P. de Ludewig, Reliquiae, V (1723), 296, η ημερομηνία παρέχεται ως 28 Ιουλίου, όπου το «πέμπτη μέρα τού Αυγούστου» (Vto die Αugusti) αποτελεί λάθος τού γραφέα αντί για «πέντε μέρες πριν από τις καλένδες Αυγούστου» (quinto Kal. Augusti), όπως παρέχεται από τον Caoursin.

Ο Αυγουστινιανός Τζιάκομο ντε Κούρτι στο E. F. Mizzi, Le Guerre di Rodi (1934), σελ. 84 χρονολογεί την τελευταία μεγάλη σύγκρουση στα τείχη στις 27 Ιουλίου, αλλά νομίζω ότι δεν πρέπει να δοθεί πολλή βάση στο κείμενό του. Παρ’ όλα αυτά, περίπου είκοσι χρόνια αργότερα (στις 15 Δεκεμβρίου 1502), ο ντ’ Ωμπουσσόν έγραφε στον πάπα Αλέξανδρο ΣΤ’, ότι η μάχη είχε γίνει στις 27 τού μηνός, «6 μέρες πριν από τις καλένδες Αυγούστου» (VI Kal. Aug.) [AOM, Reg. 394, φύλλα 237-238, παρατιθέμενο από L. Butler], πράγμα το οποίο μπορεί να ήταν λάθος τής μνήμης ή εκ παραδρομής, αλλά το οποίο φαίνεται ότι κάνει πολύ δύσκολο ζήτημα την απόλυτη βεβαιότητα για την ημερομηνία. Οι ντ’ Ωμπουσσόν και Καουρσέν χρονολογούν την έναρξη τής μάχης (με φράσεις πανομοιότυπες!) από την τουρκική βολή όλμου, «στο σημείο που έπεσε το κονίαμα, το οποίο εδώ και πολύ καιρό υπήρχε στην εν λόγω θέση» (ad signum iactus mortarii quod pridem eo in loco constituerunt).

Αφού ο Καουρσέν αναμφίβολα συνέταξε την επιστολή τού ντ’ Ωμπουσσόν, η οποία μοιάζει πολύ με το δικό του πολύ μακροσκελέστερο Obsidio, προφανώς κάποιο λάθος έχει παρεισφρύσει στο κείμενο τού Pauli, που ασχολείται επίσης με τον αριθμό των Τούρκων που πήραν μέρος στην τελική επίθεση. Βάζει τον ντ’ Ωμπουσσόν να λέει ότι «ένας λιποτάκτης επιβεβαίωσε ότι 4.000 Τούρκοι ήσαν παρόντες κατά την εισβολή» (affirmarunt profugae MMMM. Τurcοrum invasioni adesse) [Pauli, II, 152], ενώ ο Caoursin, Obsidio, φύλλο 16 (=B6) γράφει ότι «επιβεβαιώθηκε από λιποτάκτη, ότι 40.000 Τούρκοι ήσαν παρόντες κατά την εισβολή» (affirmant perfugae quadraginta milia Τurcοrum invasioni adesse). Όποιος κι αν ήταν ο πραγματικός αριθμός των Τούρκων που συμμετείχαν στην επίθεση, δε μπορεί να υπάρχει αμφιβολία, ότι 40.000 είναι σε σχέση με το κείμενο ο κατάλληλος αριθμός [πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 338].

[←37]

Caoursin, Obsidio, φύλλα 13-14 (=B3-4), 17 (=B7): «Το ύψος τού τείχους από το εσωτερικό ήταν περίπου 20 πόδια» (Erat namque muri altitudo ad intra fere pedum XX).

Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II (1726), 612-13. Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 336-37, ο οποίος τοποθετεί την επίθεση στις 27 Ιουλίου, ίσως επειδή ο Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν σύντομα όρισε τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Πανταλέοντος (27 Ιουλίου) ως επέτειο τής νίκης [στο ίδιο, σελ. 344] και την νίκη αυτή επρόκειτο να τη θυμούνται για καιρό. Πέντε περίπου χρόνια αργότερα ο πάπας Iννοκέντιος Η’ με τη βούλλα Ο Λυτρωτής μας (Redemptor noster), με ημερομηνία 31 Μαΐου 1485, έκανε τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Πανταλέοντος επίσημη γιορτή για πάντα, σε ευχαριστία για τη ροδιακή νίκη επί των Τούρκων [Malta Library, MS. 142, F. (=vol. VI), σελ. 669-73]:

«Με την αποστολική εξουσία τής παρούσας θητείας μας καθιερώνουμε και ορίζουμε, ότι εφεξής και συνεχώς στους μελλοντικούς χρόνους, τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Πανταλέοντος, κατά την οποία επιτεύχθηκε η εν λόγω νίκη [επί των Τούρκων εχθρών], στο εν λόγω νησί και πόλη καθώς και σε άλλα μέρη και τόπους που υπάγονται στην κοσμική κυριαρχία αυτού τού Οσπιταλίου και στους οποίους ο μάγιστρος και το προαναφερθέν μοναστήρι, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, έχουν καθαρή κυριαρχία, πρέπει όλοι και καθένας, ανεξαρτήτως φύλου, οι κάτοικοι τής πόλης και τού νησιού και των εν λόγω τόπων να απέχουν από κάθε εργασία, με τον τρόπο που γιορτάζουν και συντηρούν άλλες πανηγυρικές γιορτές [σελ. 670] … Γράφτηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος 1485 από την ενσάρκωση τού κυρίου, μία μέρα πριν από τις καλένδες Ιουνίου, κατά το πρώτο έτος τής παπικής μας θητείας»

(Auctoritate apostolica presentium tenore statuimus et ordinamus quod de cetero perpetuis futuris temporibus dies festivitatis eiusdem S. Pantaleonis qua habita fuit victoria predicta [de Turcis hostibus] in dictis insula et civitate aliisque terris et locis temporali dominio dicto Hospitali subiectis, et in quibus magister et conventus prefati tam in Oriente quam in Occidente merum habeant imperium, debeat ab omnibus et singulis utriusque sexus personis, incolis civitatis, insule et locorum eorundem, cessando ab omni opere ad instar aliarum solemnium festivitatum solemnizari et custodiri … Datum Rome apud Sanctum Petrum anno incarnationis dominice 1485, pridie Kal. Iunii, pontificatus nostri anno primo)

[Από το Libro Conciliorum Ordini Hierosolimitani Cancellariae ad anno 1478 ad 1488, φύλλο 211].

[←38]

Caoursin, Obsidio, φύλλα 15 (=B5), 16-17 (=B6 7), Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II (1726), 613, D’ Aubusson στο Ludewig, Reliquiae, V, 297-98. Οι πηγές αναφέρουν ότι ο ντ’ Ωμπουσσόν τραυματίστηκε σοβαρά ενώ πολεμούσε στα τείχη. Το 1522, την εποχή τής δεύτερης πολιορκίας, το σώμα τού ντ’ Ωμπουσσόν πολυτελώς ντυμένο με τα άμφια καρδινάλιου (πήρε το κόκκινο καπέλλο το 1489), εκτέθηκε σε δημόσιο προσκύνημα, με τα όπλα του και τα άλλα τρόπαια των μεγάλων γεγονότων τού 1480, περιλαμβανομένου τού κόκκινου βελούδινου χιτώνα με τον λευκό σταυρό (τον οποίο φορούσε πάνω από την πανοπλία του στις 28 Ιουλίου) «λεκιασμένο με το αίμα του και με εκείνο τού εχθρού» [Picenardi, Itineraire (1900), σελ. 78 και πρβλ. σελ. 103-4. Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 337-38].

Στις 7 Αυγούστου 1480, κάποιος Γουλιέλμος, ο οποίος ήταν ευγενούς καταγωγής, έγινε δεκτός στο Τάγμα με απόφαση τού Συμβουλίου, λόγω τού ηρωισμού που είχε επιδείξει πολεμώντας στην εβραϊκή συνοικία στς 28 Ιουλίου ή σε προγενέστερη περίπτωση [Malta Library, AOM, Reg. 76, φύλλο 35]:

«7 Αυγούστου 1480. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο ευγενής Γουλιέλμος συμπεριφέρθηκε αξιέπαινα κατά την πολιορκία τής Ρόδου από τούς Τούρκους και ιδιαίτερα ότι κατά τον εν λόγω πόλεμο που τελείωσε πάλαιψε σθεναρά στα τείχη τής εβραϊκής συνοικίας, αποφασίστηκε από τον σεβασμιώτατο κύριο μάγιστρο και το σεβαστό συμβούλιο να γίνει αυτός δεκτός στους αδελφούς στρατιώτες τής θρησκείας και με ειδική χάρη να χορηγηθεί σε αυτόν άδεια»

(Die VII Αugusti MCCCCLXXX. Considerato quod Guillermus vir nobilis laudabiliter se gessit in obsidione Rhodi contra Τurcοs et presertim in dicta et bello confecto ad muros Judeorum ubi strenue pugnavit, per reverendissimum dominum magistrum et reverendum consilium fuit deliberatum [ο γραφέας έχει γράψει λάθος deliberavit] quod recipiatur in fratrem militem religionis et de gracia speciali sibi conceditur passagium).

Στις 8 Νοεμβρίου 1480 χορηγήθηκε στον Αντόνιο Παλαπάννο, ο οποίος είχε χάσει το δεξί του χέρι στη μάχη, καθώς βοηθούσε στην υπεράσπιση τού τείχους στη Τζουντέκκα, ισόβια ετήσια σύνταξη σαράντα φλουριών σε ρούχα και τριανταέξι μόδιων σε σιτηρά. Ο Παλαπάννο, που προφανώς δεν ήταν μέλος τού Τάγματος, ίσως ήταν κάτοικος τής Ρόδου [AOM, Reg. 76, φύλλα 41-42]:

«Την ίδια μέρα [δηλαδή στις 8 Νοεμβρίου 1480], λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Αντόνιο Παλαπάννο τη μέρα τής επίθεσης των Τούρκων πολέμησε γενναία στα τείχη τής εβραϊκής συνοικίας προστατεύοντας τα τείχη και ότι κατά τη διάρκεια αυτή έχασε την παλάμη από το δεξί του χέρι, ως εκ τούτου, για να βηθήσουμε τη ζωή του και για δική τού υποστήριξη, αποφασίζεται ότι κατά τη διάρκεια τής ζωής του θα προσδοκά μεγάλο όφελος, από τον θησαυρό των αδελφών στρατιωτών, αξίας σαράντα φλουριών κοπής Ρόδου σε ύφασμα και 36 μόδιους κόκκων σιτηρών κάθε χρόνο»

(Die eodem considerato quod Anthonius Palapanno in die aggressionis Τurcοrum ad muros Iudeorum viriliter pugnavit et tutatus est murum in quo casu pugne perdidit manurn dexteram, ideo ad subveniendum sue vite et sustentacionem suam fuit deliberatum quod vita sua durante exspectando maius commodum habeat a thesauro soldeam fratris militis quadraginta florenorum Rhodi currencium in panno et XXXVI modia granerii frumenti quolibet anno).

Στις 27 Ιουνίου 1481 ο μεγάλος μάγιστρος ντ’ Ωμπουσσόν επαινούσε τούς Μπερναρντίνο Ρέγιες, Ολιβέριο ντε Μοράτ και τον «υπέροχο και ευγενή» Μπαλτάζαρ ντε Λιχτενστάιν για την ανδρεία που επέδειξαν πολεμώντας στη Τζουντέκκα:

«Αδελφός Πέτρος [ντ’ Ωμπουσσόν, θείη χάριτι ταπεινός και φτωχός μάγιστρος τού ιερού οίκου τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ, φύλακας τού Ιησού Χριστού]: Ευγενή άνδρα Μπερναρντίνο Ρέγιες σε χαιρετούμε. Η προσφορά υπακοής προς την καθολική πίστη σε καμμία περίπτωση δεν πρέπει να αποσιωπάται, αλλά πρέπει να γνωστοποιείται προφορικώς και γραπτώς. … Έτσι γνωρίζουμε σε αυτούς που θα εξετάσουν τις παρούσες επιστολές εκείνους που οδήγησαν στο βέλτιστο αποτέλεσμα, μεταξύ των οποίων εσείς, ο οποίος στην τουρκική πολιορκία, όταν επιτέθηκαν στη Ρόδο τον προηγούμενο χρόνο με σκληρά όπλα, ως πολύ καλός συμπολεμιστής πετύχατε εξαιρετικά κατορθώματα και στην άγρια επίθεση στα τείχη τής εβραϊκής συνοικίας αντιμετωπίσατε με μεγάλη ψυχή τούς εχθρούς, ενώνοντας άριστα τα χέρια σας με τα δικά μας» [AOM, Reg. 388, φύλλο 201].

(Frater Petrus [Daubusson Dei gratia sacre domus Hospitalis Sancti lohannis Hierosolimitani magister humilis ac pauperum Iesu Christi custos:] Nobili viro Bernardino de Regibus salutem: Obsequia fidei catholice prestita nequaquam reticenda sunt, sed verbo et scripto predicanda. … Itaque optima racione inducti universis presentes litteras inspecturis notum facimus te in obsidione turcensi que Rhodum anno elapso crudelibus armis oppugnavit optimi comilitonis facinus egregium perpetrasse et ad muros Iudeorum in truculentissima aggressione magno animo hostibus obivisse egregieque manum conseruisse)

Επίσης στο ίδιο: «Αξιόλογε άνδρα Ολιβέριο ντε Μοράτ σάς χαιρετούμε κλπ. Η προσφορά υπακοής κλπ.» (Spectabili viro Oliverio de Morat salutem, etc. Obsequia, etc.…), όπως στο προηγούμενο.

Πάλι, με την ίδια ημερομηνία, ο μεγάλος μάγιστρος αναγνώριζε ότι

«…ο λαμπρός και ευγενής άνδρας Μπαλτάζαρ ντε Λιχτενστάϊν, στρατιώτης που ασκούσε το αξίωμα τού διοικητή ορισμένων συμπολεμιστών από το έθνος του, πέτυχε πραγματικά άριστα κατορθώματα. Επίσης συνοδευόμενος από τούς πιστούς συμπολεμιστές του στη σκληρή επίθεση των Τούρκων στην εβραϊκή συνοικία χτύπησε αυτούς τούς Τούρκους με αντοχή και γενναιότητα και ακολουθώντας τα χνάρια τού αδελφού μας αντιμετώπισε τον εχθρό, με τον οποίο συνεπλάκη με μεγάλη ψυχή και πολεμώντας γενναία η μεγαλοφυϊα του επινόησε πολλά επιφανή, που πρόσφεραν προστασία στην πόλη τής Ρόδου…»

(… magnificus ac nobilis vir Baltazar de Liechtenstain miles nonnullorum sue nationis comilitonum capitanei officio fungens egregia quidem perpetratus sit facinora: Ipse quoque fidus commitatus commilitonibus in acerrima Τurcοrum aggressione ad Hebrorum menia se turcis strenue ac fortiter, nostri germani vestigia sequens, obiverit magnoque animo cum hoste manum conseruit et fortiter pugnavit pluraque clarissimo eius ingenio excogitavit que Rhodie urbis tuitioni conducerent…)

[στο ίδιο, φύλλα 201-201, από γραφικό λάθος δεν υπάρχει φύλλο 202 σε αυτό το μητρώο].

Ο Μπαλτάζαρ είχε προφανώς πολεμήσει στο πλευρό τού ανηψιού τού ντ’ Ωμπουσσόν, τού κυρίου ντε Μοντέιλ, ο οποίος σκοτώθηκε στη Ρόδο.

[←39]

Ο Caoursin, Obsidio, φύλλο IT (=B7) είναι μάλλον ασαφής στην περιγραφή του για το ύψωμα των λαβάρων, αλλά ο Mary Dupuis, Relation στον Vertot, II (1726), 613 αναφέρει ότι

«ο αιδεσιμώτατος μάγιστρος ξεδίπλωσε ένα λάβαρο, στο οποίο υπήρχε εικόνα τού Εσταυρωμένου πάνω στον ξύλινο σταυρό, με την Παναγία στη μία πλευρά και τον Άγιο Ιωάννη Βαπτιστή στην άλλη»

(Monseigneur le Maistre feist desploier une bandiere en laquelle estoit en peinture le crucefix estandu en l’arbre de la croix, nostre Dame dung couste et saint Jehan Baptiste d’ aultre couste),

κλπ., δείχνοντας ότι υπήρχε ένα μόνο τέτοιο λάβαρο, όπως έχει σημειώσει ο Torr, Rhodes in Modern Times, σελ. 78, έχοντας πάρει την πληροφορία όχι από τον Caoursin, στον οποίο παραπέμπει, αλλά από τον Mary Dupuis, στον οποίο δεν αναφέρεται. Tο λάβαρο έχει τη σημασία τής εισαγωγής στο πολυδιακηρυγμένο και για πολύ καιρό πιστευόμενο θαύμα, το οποίο οι Caoursin, φύλλο 17 και Mary Dupuis, Relation στον Vertot,. II, 615, περιγράφουν με τον ίδιο σχεδόν τρόπο. Ο Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 339, ακολουθώντας τον Caoursin, περιγράφει «τα λάβαρα» (gli stendardi). Ο Giacomo de Curti στο Mizzi, Le Guerre di Rodi, σελ. 85 μιλά για ένα μόνο λάβαρο. Στις 5 Σεπτεμβρίου 1480 αναφερόταν στη Ραγούσα, ότι οι τουρκικές απώλειες στη Ρόδο περιλάμβαναν περισσότερους από 17.000 νεκρούς [Foucard, «Fonti», Arch. stor. nap., VI, 143].

[←40]

Malta Library, AOM, Reg. 76, φύλλο 35:

«17 Αυγούστου 1480. Λαβαμε και κατανοήσαμε επιστολές από τον γαληνότατο κύριο βασιλιά Φερράντε, που απαλλάσσει από δασμούς και κομμέρκιο 800 βαρέλια κρασί, τα οποία έρχονταν στο όνομα εμπόρων πάνω στα πλοία ενίσχυσης, που έστειλε στη Ρόδο η μεγαλειότητά του. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η μεγαλειότητά του ευνοεί τη θρησκεία και ότι αυτά τα πλοία που ήρθαν σε ενίσχυση ήσαν ναυλωμένα για τη δύση και άλλαξαν προορισμό γι’ αυτό το σκοπό, αποφασίζεται ότι τα εν λόγω 800 βαρέλια απαλλάσσονται από δασμούς και κομμέρκιο»

(Die XVII Αugusti MCCCCLXXX. Habitis et intellectis litteris serenissimi domini regis Ferdinandi super immunitate gabelle et commerciorum VIII centi vegetum vini que nomine mercatorum venerunt super navi subsidiaria quam misit sua Majestas Rhodum: Considerato quod sua Majestas favit religioni et quod dicta navis venit in subsidium que erat naulizata pro occidente et mutavit partitum intuitu classis, fuit deliberatum quod dicte vegetes VIII centi sint immunes iuribus gabelle et commerciorum).

[←41]

Ο Caoursin, Obsidio, φύλλα 17-18 (=B7-8) θεωρεί ότι η πολιορκία τής Ρόδου κράτησε ογδόντα-εννενήντα μέρες [φύλλο 18, τελευταίο φύλλο στην πραγματεία]. Ο Mary Dupuis, στο Vertot, II (1726), 614 γράφει ότι κατά την τουρκική προσπάθεια επίθεσης στα τείχη οι υπερασπιστές έχασαν σαράντα άνδρες που σκοτώθηκαν, στους οποίους συμπεριλαμβάνοναν και δεκαπέντε Ιππότες, ενώ περισσότεροι από πεντακόσιους τραυματίστηκαν. O Mary [στο ίδιο, σελ. 615-16] περιγράφοντας την είσοδο των πλοίων τού Φερράντε στο λιμάνι τής Ρόδου, γράφει ότι το δεύτερο πλοίο (το οποίο δέχτηκε επίθεση από τουρκικές γαλέρες) προσπαθούσε επί τρεις μέρες να μπει στο λιμάνι. Μπορεί να παρατηρηθεί, ότι πριν γίνει βεβαιότητα η τουρκική επίθεση επί τού Οτράντο, ο βασιλιάς Φερράντε και το ναπολιτάνικο βασιλικό συμβούλιο, την 1^η Ιουλίου 1480, συζητούσαν την αποστολή για βοήθεια στη Ρόδο «τεσσάρων μεγάλων πλοίων μεταφοράς και εικοσιέξι γαλερών» (quatro nave grosse et XXVI galee), που επρόκειτο να χρηματοδοτηθούν από τον βασιλιά, τη ναπολιτάνικη βαρωνία, τον κλήρο και τούς Ιωαννίτες τού βασιλείου, ενώ θεωρούσαν ότι ο πάπας θα πλήρωνε το μερίδιό του [Foucard, «Fonti», Arch. stor. nap., VI, 81]. Μια επιστολή τού πρεσβευτή των Έστε προς τον δούκα τής Φερράρα, με ημερομηνία 20 Αυγούστου (1480) σημειώνει ότι ο Φερράντε είχε όντως στείλει δύο πλοία στη Ρόδο [στο ίδιο, σελ. 91]. Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 339-40, που ακολουθεί πάντα τον Caoursin.

Σύμφωνα με τον μεγάλο Τούρκο πολυμαθή Χατζή Χαλίφα (Katib Chelebi), όταν οι γενίτσαροι και άλλα τουρκικά στρατεύματα σκαρφάλωναν στους ροδιακούς προμαχώνες (στις 28 Ιουλίου) έτοιμοι να σκοτώσουν και διψασμένοι για πλιάτσικο, «ο Μεσίχ πασάς, μη θέλοντας τα πλούτη ενός οχυρωμένου τόπου όπως η Ρόδος να γίνουν λεία των στρατιωτών, έδωσε εντολές, ότι καθώς το θησαυροφυλάκιο τού τόπου ανήκαν αποκλειστικά στον σουλτάνο, κανένας δεν έπρεπε να τολμήσει να το αγγίξει. Καθώς αυτή η ανεπιθύμητη είδηση διαδόθηκε μεταξύ των στρατιωτών, εκείνοι που βρίσκονταν έξω δεν προχωρούσαν, ενώ εκείνοι που βρίσκονταν μέσα παρέμεναν ακίνητοι. Και ο εχθρός, με βίαιη εξόρμηση από τη μια πλευρά, σκότωνε όσους συναντούσε» [Jas. Mitchell, μεταφρ., History of the Maritime Wars of the Turks, translated from the Turkish of Haji Khalifeh, Λονδίνο, Oriental Translation Fund, 1831, σελ. 18]. Για τον Χατζή Χαλίφα (1609-1657) βλέπε F. Babinger, Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Λειψία, 1927, σελ. 195-203. Mε αυτό το χτύπημα τής φιλαργυρίας ο Mεσίχ πασάς παρουσιάζεται λοιπόν ότι απέκλεισε τη νίκη και πέτυχε την ήττα, πράγμα που δεν φαίνεται πολύ πιθανό, μολονότι ο Babinger, Maometto (1957), σελ. 592-93 το αποδέχεται. Για την πολιορκία πρβλ. επίσης G. M. Angiolello, Hist. turchesca, επιμ. I. Ursu, Βουκουρέστι, 1909, σελ. 112-14 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1480, υπ’ αριθ. 1-16, τόμος XIX (1693), σελ. 286-89.

Η ημερομηνία τής τουρκικής αποχώρησης από τη Ρόδο (18 Αυγούστου 1480) προσδιορίζεται από την αρχειακή καταγραφή των αποφάσεων τού συμβουλίου τού Τάγματος [AOM, Reg. 76, φύλλο 35]:

«19 Αυγούστου 1480. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο τουρκικός στόλος αναχώρησε χτες προς την Κωνσταντινούπολη, όπως είδαν δύο πλοία, που ήρθαν για ενίσχυση με στρατιώτες από τη Νάπολη, επομένως, για να ανακουφίσουμε τη θρησκεία και να μειώσουμε τις δαπάνες, αποφασίζεται να δοθεί άδεια αναχώρησης στα πλοία τού κυρίου Λοντοβίκο Πέιξο και άλλων εκμισθωτών και επίσης να απολυθούν οι μισθοφόροι που είχαν προσληφθεί για τη φρούρηση τού μώλου. Αποφασίστηκε επίσης ότι λαμβάνοντας υπόψη ότι ο εν λόγω στόλος εξακολουθεί να βρίσκεται κοντά, οι στρατιώτες οι οποίοι ήλθαν με τα προαναφερθέντα πλοία βοήθειας πρέπει να αναλάβουν τη φρούρηση τού μώλου. Αποφασίστηκε επίσης ότι θα εξοπλιστούν αυτά τα πλοία που παραμένουν και πρέπει να πλεύσουν για να παρακολουθούν τον στόλο και να εμποδίσουν την προσέγγιση τού στόλου στην Κω και στα άλλα νησιά τής θρησκείας»

(Die XVIIII Αugusti MCCCCLXXX. Considerato quod classis Τurcοrum heri recessit itura Constantinopolim, viso quod venerunt due naves subsidiarie ex Neapoli cum soldatis, ideo ad alleviandum religionem et diminuendum expensas fuit deliberatum quod naves domini Ludovici Peixo et aliorum stipendiatorum et etiam stipendiati pro tuicione molis licentientur et relaxentur. Item fuit deliberatum quod considerato quod dicta classis adhuc est propinqua, soldati qui venerunt super dictis navibus subsidiariis deputentur ad custodiam molis. Item fuit deliberatum quod armentur ille naves que restant et debeant navigare ad visum classis ad prohibendum ne classis tangat Langonem et insulas religionis).

Αφού ο τουρκικός στόλος είχε αποχωρήσει «χτες» και είχαν φτάσει από τη Νάπολη δύο πλοία με μισθοφόρους, το Συμβούλιο αποφάσισε να δώσει άδεια για την αναχώρηση των σκαφών τού Λοντοβίκο Πέιξο και των άλλων εκμισθωτών (stipendiati), που είχαν πιεστεί να προσφέρουν υπηρεσίες και να απολύσει τούς στρατιώτες που είχαν προσληφθεί για τη φρούρηση τού οχυρού τού Αγίου Νικολάου κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας. Η ενέργεια αυτή θα μείωνε τα έξοδα, αφού οι μισθοφόροι από τη Νάπολη θα παρείχαν τώρα φρουρά στο οχυρό. Τελικά αποφασίστηκε να εξοπλιστούν τα πλοία που παρέμεναν στη Ρόδο, ώστε να ακολουθήσουν τον τουρκικό στόλο και να προσπαθήσουν να αποτρέψουν την επίθεσή του στην Κω (Lango) και σε άλλα νησιά που ανήκαν στο Τάγμα Αγίου Ιωάννη.

[←42]

Joseph Valsen και Etienne Charavay, Lettres de Louis XI, Soc. de l’ hist. de France, VIII (1903), υπ’ αριθ. 1548, σελ. 318-19, αμαφερόμενο από Clarence D. Rouillard, The Turk in French History, Παρίσι, 1938, σελ. 26-27. Ο βασιλιάς γράφει ότι οι υπερασπιστές τής Ρόδου αριθμούσαν μόνο «πέντε χιλιάδες και πέντε έθνη τής πίστης» (V mille et V gens de fait). Όταν καθάρισε ο καπνός τής μάχης, ο μεγάλος μάγιστρος εξέδωσε βούλλες επαίνου, στις οποίες προστέθηκε η σφραγίδα τού αξιώματός του από μαύρο κερί, προς διάφορα άτομα που είχαν διακριθεί κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας, όπως σε κάποιον Γιοχάνες ντε Φιέρου [πρβλ. Malta Library, AOM, Reg. 387. φύλλο 212]:

«Αδελφός Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν κλπ. Προς όλους όσοι θα εξετάσουν την παρούσα επιστολή. Κάνουμε γνωστό ότι οδηγούμενος και ωθούμενος από τον ζήλο για την πίστη ο ευγενής Γιοχάνες ντε Φιέρου που επιδεικνύει την παρούσα πέρασε στην Ανατολή όταν άκουσε για την πολιορκία τής Ρόδου από τούς Τούρκους εχθρούς τής Καθολικής πίστης, όπου με κάποια γενουάτικα πλοία στάλθηκε από τον Αγιώτατο Κύριό μας για να βοηθήσει το Τάγμα μας και να φρουρήσει με ιερό σκοπό και Καθολική σκέψη την πόλη απέναντι στον εχθρό τού Χριστού. Αλλά τώρα που έχει λυθεί η πολιορκία προτείνει να επιστρέψει στο σπίτι του, έχοντας εμείς κατά πρώτον δει, ότι έχει συμμορφωθεί και εκτελέσει την αποστολή του. Υπό αυτές τις συνθήκες, έχοντας υπόψη πάνω απ ‘όλα την πίστη του, τον επαινούμε. Είναι άνδρας άξιος επαίνου και επιδοκιμασίας, που απλώθηκε σε όλες τις θάλασσες και στεριές για την υπεράσπιση τής πίστης και για επιβεβαίωση των ανωτέρω που είναι αληθινά απονέμουμε σε πίστωση των ανωτέρω τη μεγάλη σφραγίδα τού μάγιστρου, που εκτυπώνεται στο παρόν σε μαύρο κερί. Εκδόθηκε στη Ρόδο, στο μοναστήρι μας, στις 7 Οκτωβρίου 1480»

(Fr. Petrus Daubusson, etc. Universis presentes litteras inspecturis. Notum facimus qualiter zelo fidei ductus et impulsus nobilis vir lohannes de Fieru presencium exhibitor transfretavit in orientem, audita Rhodiorum obsidione a Turcis fidei catholice inimicis facta, ubi cum nonnullis navibus Ianuensium in subvencionem ordinis nostri per S[anctissimum] D[ominum] N[ostrum] missis applicuit cum sancto proposito et catholica mente [ad] urbem contra hostes Cristi tutandum. Nunc autem cum soluta sit obsidio, ad lares proprios remeare proponit, principem suum visurus eidemque obsequuturus et eius negotia tractaturus. Que cum ita sint, ipsius intuitu fidei summopere commendamus. Est enim vir laude et commendatione dignus qui tot maria et terrores in subvencionem fidei peragravit de quo testimonium quod verum est perhibemus in cuius rei testimonium bulla nostra magistralis in cera nigra presentibus est impressa. Datum Rhodi in nostro conventu die VII Octobris MCCCCLXXX).

Στις 23 Οκτωβρίου 1480, ο Σιντιριάνους, αδελφός τού Καουρσέν, πήρε επίσης βούλλα επαίνου, στην οποία «τοποθετείται η μολύβδινη σφραγίδα μας τού μάγιστρου…» (bulla nostra magistralis plumbea presentibus est appensa…) [στο ίδιο, φύλλο 212].

Κάποιος Αντόνιο ντε Μπρανκάτο από τις Συρακούσες, καπετάνιος καραβέλλας, «ο οποίος εναντίον των άγριων Τούρκων πέτυχε πάντοτε εξαιρετικά κατορθώματα» (qui contra immanes Τurcοs egregium semper complevit facinus), πήρε το δικαίωμα να ανεμίζει στο σκάφος του τη σημαία των Ιωαννιτών, «τη σημαία με το οικόσημό μας» (vexillum armorum nostrorum) [AOM, Reg. 388, φύλλο 184, είσοδος με ημερομηνία 4 Φεβρουαρίου 1481].

Στις 9 Ιουνίου 1481 μια βούλλα επαίνου τού μάγιστρου με τη μαύρη σφραγίδα εκδόθηκε για κάποιον Πιέρ ντε Μπωμέζ:

«Ως εκ τούτου κάνουμε γνωστό, ότι ο αγαπημένος μας ευγενής Πιέρ ντε Μπωμέζ, γεννημένος στο Γαλλικό Βέλγιο, τον οποίο είδαμε στην επίθεση των Τούρκων, που τον περασμένο χρόνο πολιόρκησαν την πόλη τής Ρόδου, να προσφέρει ως συμπολεμιστής τής Καθολικής πίστης άριστο έργο τόσο γενναία, αποφασίζεται ότι είναι κατάλληλος για την προστασία τής πόλης…» [στο ίδιο, φύλλο 203].

(Itaque notum facimus qualiter spectatus vir nobis dilectus Petrus de Beaumez [in] Gallia bellgica natus in obsidione Τurcorum que anno preterito Rhodiam urbem oppugnavit tanquam catholice fidei commilito egregiam navavit operam eaque virili parte exequutus est que tuitioni urbis congruerunt…)

Έχουμε ήδη παρατηρήσει (πιο πάνω, σημείωση 38) ότι δόθηκε πλήρης αναγνώριση στους Μπερναρντίνο Ρέγιες, Ολιβιέ ντε Μοράτ και Μπαλτάζαρ ντε Λιχτενστάιν για τον ηρωισμό που επέδειξαν κατά τις συγκρούσεις με τούς Τούρκους στην εβραϊκή συνοικία.

Ένας Γενουάτης ευγενής ονομαζόμενος Μπράνκα Ντόρια πήρε στις 2 Αυγούστου 1481 το δικαίωμα να ανεμίζει σε κάθε πλοίο ιδιοκτησίας του τη σημαία τής οικογένειας τού ίδιου τού μεγάλου μάγιστρου και έγινε «οικείος» (domesticus familiaris) τού νοικοκυριού τού μάγιστρου:

«μάλιστα σκεφτήκαμε ότι αξίζει να ακολουθήσει κάποια ειδική χάρη για το πρόσωπό σας … αφού σάς δεχτήκαμε ως οικείο μας, δηλώνουμε γραπτώς, ότι σε όποιο σκάφος φροντίζετε ή σάς αφορά μπορείτε να χρησιμοποιείτε τη σημαία με το οικόσημό μας, τού οίκου από τον οποίο γεννηθήκαμε…» [AOM, Reg. 388, φύλλα 205-206].

(dignum quidem duximus vestram personam quodam specialis gracie favore prosequi … vos in domesticum familiarem excipientes ascribentesque vexilla armorum nostrorum qua domus ex qua nati sumus utitur in quocumque navigio vobis spectante et pertinente…)

Στις 20 Ιουνίου 1482 κάποιος Σεμπάστιαν Μπος, καπετάνιος ιστιοφόρου (balinerii patronus),

«ως πραγματικός συμπολεμιστής και αθλητής τής πίστης στην επίθεση των Τούρκων, που πολιόρκησαν την πόλη μας τής Ρόδου, ενδιαφερόμενος να βοηθήσει αυτή την πόλη πρόσφερε με ζήλο βέλτιστα έργα»

(tanquam fidei verus commilito et athleta in obsidione Τurcοrum que Rhodiam urbem nostram oppugnavit, in his que urbis tuicionem concernunt optimam navastis operam),

πήρε ισοβίως το δικαίωμα να ανεμίζει το λάβαρο των Ιωαννιτών, «δηλαδή το λευκό σημείο τού αληθινού σταυρού πάνω σε κόκκινο φόντο» (videlicet signum vere crucis albe in campo rubri coloris) [στο ίδιο, φύλλο 210], αλλά κάτω από τον λευκό σταυρό σε κόκκινο φόντο δεν έπρεπε να προκαλεί ζημιές σε χριστιανούς ή σε φίλους τού Τάγματος.

[←43]

Malta Library, AOM, Reg. 76, φύλλο 35:

«21 Αυγούστου 1480. Εκλέχτηκαν απεσταλμένοι προς τον Αγιώτατο Κύριό μας και τον εξοχώτατο κύριο βασιλιά Φερράντε ο αιδεσιμώτατος κύριος ηγούμενος Κάπουας και ο διδάσκαλος Νταλιάζ, για να ενημερώσουν για τη νίκη επί των Τούρκων και να ζητήσουν ενισχύσεις, γιατί είναι βέβαια σίγουρο, ότι ο εχθρός σκοπεύει να επιστρέψει. Αποφασίστηκε να σταλεί μπριγαντίνι, για να μάθει αν ο στόλος απομακρύνθηκε ή όχι»

(Die XXI Αugusti MCCCCLXXX. Fuerunt electi oratores ad S.D.N. et Ec. d. regis Ferdinandi reverendus d. prior Capue et preceptor Daliage ad manifestandum victoriam habitant de Turcis et tractandum de succursu pro vere considerato quod inimicus proponit venire. / Fuit deliberatum quod mittatur bringantinus [sic] ad sciendum de armata si recessit vel non).

[←44]

AOM, Reg. 76, φύλλο 36:

«Την ίδια μέρα [δηλαδή στις 23 Αυγούστου 1480] αποφασίστηκε, ότι οι Τούρκοι σκλάβοι που είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι στο Φέρακλο θα πωληθούν σε δυτικά μέρη επειδή δεν πήγαν στην Τουρκία. Την ίδια μέρα αποφασίστηκε, ότι οι λιποτάκτες θα σταλούν σε δυτικά μέρη και εκεί θα υπάρξει μέριμνα για να κριθεί η υποψία»

(Die eodem fuit deliberatum quod sclavi turci capti in Ferraclou vendantur pro partibus occiduis eo quod non vadant in Turchiam. Die eodem fuit deliberatum quod perfuge mittantur ad partes occiduas [et] de illis de quibus habetur suspicio provideatur).

[←45]

AOM, Reg. 76, φύλλο 37:

«11 Σεπτεμβρίου 1480. Επειδή μετά την εμπειρία από την πολιορκία των Τούρκων, η οποία υπήρξε έντονη πρόσφατα στη Ρόδο, διαπιστώθηκε ότι η εκκλησία τού Αγίου Αντωνίου προκαλεί μεγάλες απώλειες στο οχυρό Αγίου Νικολάου … , και αποφασίστηκε από τον σεβασμιώτατο κύριο μάγιστρο και το σεβαστό συμβούλιο να εξεταστεί με ψηφοφορία η ασφάλεια από ζημιές τής ίδιας τής πόλης και τού πύργου με την καταστροφή ολόκληρης τής εν λόγω εκκλησίας, με εξαίρεση το παρεκκλήσι που βρίσκεται στην πλευρά τού κάστρου τής Ρόδου, το οποίο παραμένει για συνήθεις λειτουργίες για νεκρούς και άλλες αντίστοιχες, αλλά όταν θα υπάρχει βεβαιότητα έλευσης στόλου για την επανάληψη τής πολιορκίας τής Ρόδου το παρεκκλήσι θα καταστραφεί αμέσως για το κοινό καλό τής θρησκείας και τής διάσωσης τής Ρόδου, με τον όρο ότι οι συνήθεις λειτουργίες που τελούνται εκεί δεν θα μειωθούν, αλλά θα ψάλλονται και θα γιορτάζονται σε εκκλησίες που θα οριστούν γι’ αυτόν τον σκοπό και επίσης το εν λόγω παρεκκλήσι, αν η θρησκεία στο μέλλον φτάσει σε κατάσταση ειρήνης και ηρεμίας, καθώς και η εν λόγω εκκλησία τού Αγίου Αντωνίου, θα ανοικοδομηθεί και θα αποκατασταθεί πάλι για εορτασμούς και για την τέλεση τής θείας λατρείας, ώστε η μνήμη εκείνων που πέθαναν να μη χαθεί μαζί τους»

(Die XI Septembris MCCCCLXXX. Quia per experienciam habitam in obsidione Τurcοrum que nuper Rhodi vigebat compertum est quod ecclesia Sancti Anthonii affert maximum damnum Sancti Nicolai …, et deliberatum [fuit] per reverendissimum dominum magistrum et reverendum consilium cum scrutinio balotarum consulendo indempnitati eiusdem turris et civitatis quod dicta ecclesia diruatur in totum excepta capella que est in latere respiciente castellum Rhodi que remaneat ad facienda servicia solita pro defunctis et alia ita tamen quod adveniente certitudine classis instaurata pro obsidione Rhodiorum illa capella illico diruatur pro communi utilitate religionis et conservacione Rhodi cum reservacione quod misse solite illic celebrari non diminuantur, ymo cantentur et celebrentur in ecclesiis deputatis ac dicta capella etiam si religio pro futuro devenerit ad pacifficam et tranquiliorem statum quod dicta ecclesia Sancti Anthonii denuo edificetur et restauretur ad celebrandum et ad ordinacionem divini cultus ne intereat defunctorum memoria).

[←46]

AOM, Reg. 76, φύλλο 38:

«2 Οκτωβρίου 1480. Επειδή από τον σεβασμιώτατο κύριο μάγιστρο και το σεβαστό συμβούλιο κρίθηκε ότι ο τουρκικός στόλος αναχώρησε από τα θρησκευτικά σύνορα και ότι τα πράγματα βρίσκονται σε ειρηνική κατάσταση, προκειμένου να αποφευχθούν τα έξοδα, αποφασίζεται ότι αποδεσμεύονται τα πλοία που έστειλε προς ενίσχυση ο βασιλιάς Φερράντε, καθώς και οι στρατιώτες που ήρθαν με αυτά τα πλοία»

(Die II Octobris MCCCCLXXX. Per reverendissimum dominum magistrum et reverendum consilium ordinarium considerato quod classis Τurcοrum recessit ex terminis Religionis et quod res sunt in pacaciori statu, ad evitandas expensas fuit deliberatum quod licencientur dicte naves subsidiarie regis Ferdinandi et soldati qui venerunt super dictis navibus).

[←47]

AOM, Reg. 76, φύλλα 4l-42.

[←48]

AOM, Reg. 76. φύλλο 42:

«14 Νοεμβρίου 480. Από τον σεβασμιώτατο κύριο μάγιστρο και το σεβαστό συμβούλιο χορηγείται άδεια στο πλοίο τού Κόσμα Τσεντουριόνε, που ολοκλήρωσε την περίοδό του και ο κυβερνήτης του ζήτησε άδεια, κρίνοντας ότι επί τού παρόντος δεν υπάρχει κανένας λόγος για να διατηρηθεί σε ισχύ. / Επιπλέον αποφασίστηκε ότι λόγω τής υφιστάμενης απειλής θα διατηρηθούν με μισθό από το ταμείο 3 χρυσά δουκάτα Ρόδου τον μήνα εκατό ή εκατόν πενήντα από τούς άνδρες, οι οποίοι ήρθαν με τον αιδεσιμώτατο αποστολικό διοικητή κύριο ηγούμενο Ρώμης»

(Die XIIII Novembris MCCCCLXXX. Per reverendissimum dominum magistrum et reverendum consilium fuit licenciata navis Cosme Centuriori que complevit suum terminum et requisivit patronus licenciam considerato quod de presenti non est vigens causa ut retineatur. / Insuper fuit deliberatum quod pro ingruencia temporum retineantur ad stipendia thesauri ad racionem ducatorum auri de Rhodo III pro mense centum vel centum quinquaginta homines de his qui venerunt cum reverendo d. priore urbis capitaneo apostolico).

[←49]

AOM, Reg. 76, φύλλο 51. Ο ντε Μπινύ λεγόταν ότι ήταν κάτοικος Ρόδου επί εικοσιέξι χρόνια.

[←50]

AOM, Reg. 388, φύλλο 205.

[←51]

AOM, Reg. 388, φύλλο 211.

[←52]

Η Ομιλία στη γερουσία τής Ρόδου για τον θάνατο τού Μεγάλου Τούρκου που δόθηκε μια μέρα πριν από τις καλένδες Ιουνίου τού 1481 (Oratio in senatu Rhodiorum de morte Magni Thurci habita pridie Kalendas Iunias MCCCCLXXXI) τού Caoursin υπάρχει στην πλήρη έκδοση των εργασιών του, που δημοσιεύτηκε από τον Johann Reger στο Ουλμ στις 24 Οκτωβρίου 1496, η οποία περιέχει επίσης την πραγματεία τού Caoursin Για τη σεισμική καταστροφή που έπληξε τούς Ρόδιους (De terremotus labe qua Rhodii affecti sunt), στην οποία χρονολογεί τις δύο χειρότερες δονήσεις «15 μέρες πριν από τις καλένδες Απριλίου» (quindecimo Kalendas Aprilis), δηλαδή στις 18 Μαρτίου και «πέντε μέρες πριν από τις νόνες Μαΐου» (quinto nonas Maii), δηλαδή στις 3 Μαΐου και συνδέει τη δεύτερη με τον θάνατο τού Μωάμεθ, «ως συγχαρητήρια για τον θάνατο τού Μεγάλου Τούρκου, όπως πρόσφατα σχολιάσαμε» (sicut in congratulatione de excessu Magni Thurci nuper edita annotavimus). Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xii, σελ. 349-50. Όποια κι αν είναι η εξήγηση για τις «δυνάμεις που εξυψώθηκαν και κατέληξαν με ταχύτητα μέσα στα σπήλαια τής γης» (exalationis copia atque velocitas intra terre cavernas conclusa), που προκάλεσαν τον σεισμό στις 3 Μαΐου, ο Μωάμεθ Β΄ θάφτηκε πάνω στο έδαφος και κείται ακόμη, προφανώς αδιατάρακτος, σε τάφο τού 18^ου αιώνα (turbe) στον κήπο τού Φατίχ Τζαμί στην Ισταμπούλ.

Ο σεισμός αποτελεί αντικείμενο δύο αδημοσίευτων σημειωμάτων τού Σίξτου Δ’ με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1482 [Biblioteca Nazionale Centrale, Φλωρεντία, Bibl. Magliabecchiana, MS. 11-III 256, φύλλα 268-269]:

«Πρόσφατα, όπως μάθαμε, το νησί τής Ρόδου πλήγηκε από σεισμό και αν δεν πάει σε ενίσχυση κάποια προστασία, οι κάτοικοι θα αναγκαστούν να το εγκαταλείψουν εντελώς, πράγμα που θα αποτελούσε μεγάλη απώλεια για τη χριστιανική κοινοπολιτεία, αφού ήταν πάντα φρούριο τής πίστης εναντίον των άπιστων Τούρκων…»

(Nuper, ut accepimus, insula Rhodi adeo terremotibus quassata est ut, nisi de aliquo presidio succurratur, cogantur illus incole cam omnino deserere, quod magnum Christiane reipublice detrimentum afferre posset cum semper unicum fidei adversus perfidos Τurcοs propugnaculum fuerit…)

και έτσι έπρεπε να παρθούν οικονομικά μέτρα για την επισκευή τής ζημιάς που είχε γίνει. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 282 και εξής, για διάφορα παρόμοια σημειώματα.

Ο θάνατος τού Μωάμεθ Β΄ μαθεύτηκε στη Βενετία στις 29 Μαΐου. Sen. Secreta, Reg. 30, φύλλα 16-17 (26-27) και σημειώστε φύλλα 19 (29), 23-24 (33-34), 24 και εξής (34 και εξής) σχετικά με την άνοδο τού Βαγιαζήτ Β΄ στον θρόνο.