Σημειώσεις Κεφαλαίου 9

[←1]

Acta Consistorialia, Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXI, τόμος 52, φύλλο 66:

«Ημέρα εκλογής πάπα Παύλου Β΄: Την προτελευταία ημέρα τού Αυγούστου τού ως άνω έτους [1464], την τέταρτη ώρα, ύστερα από μία μόνο ψηφοφορία, εκλέχτηκε ως ανώτατος ποντίφηκας ο αιδεσιμώτατος εν Χριστώ πατέρας κύριος Πέτρος, ο ονομαζόμενος καρδινάλιος ιερέας τού Αγίου Μάρκου στη Βενετία και πήρε νέο όνομα ως πάπας Παύλος Β΄».

(Dies ellectionis pape Pauli Secundi: Die penultima Augusti, anno ut supra [1464], hora terciarum unico scrutinio fuit electus in summum pontifficem reverendissimus in Christo pater dominus Petrus tituli Sancti Marchi Venetus nuncupatus et imposuit sibi nomen novum – Paulus papa Secundus)

Στέφθηκε την Κυριακή, 16 Σεπτεμβρίου [στο ίδιο, σε βούλλα με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου (tertio Id. Septembris), 1464]. O Παύλος Β΄ ενημέρωσε μεταξύ άλλων τον μαρκήσιο Λοντοβίκο Β΄ Γκονζάγκα για την εκλογή του με μία μόνο ψηφοφορία μετά τον θάνατο τού Πίου Β΄:

«Όταν ο πραγματικός εκπρόσωπος τού Ιησού Χριστού, που καθόταν μέχρι τώρα στον θρόνο τού Πέτρου, ήλθε στην πόλη μας τής Αγκώνας, στην οποία ετοιμαζόταν προσωπικά για εκστρατεία εναντίον των Τούρκων, πάνω από τις δυνάμεις τής ηλικίας του και την ασθένειά του, 18 μέρες πριν από τις καλένδες Σεπτεμβρίου [ύστερα από σβήσιμο υπάρχει διόρθωση, που έχει ως αποτέλεσμα την ημερομηνία 15 Aυγούστου] από αυτό το προσκύνημα αναχώρησε για την ουράνια χώρα, … εμείς μαζί με τούς σεβασμιώτατους αδελφούς μας … καρδινάλιους … συγκληθήκαμε σε κογκλάβιο στη Ρώμη, στο Αποστολικό ανάκτορο, στο συνήθη τόπο στη βασιλική τού Αγίου Πέτρου, τού πρίγκηπα των Αποστόλων [δηλαδή στο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι] … όπου κατά την πρώτη ψηφοφορία ο Θεός έστειλε το Άγιο Πνεύμα να γιιορτάσει … κι έτσι … ήταν η αιτία που … εμάς, τον τότε καρδινάλιο ιερέα τού Αγίου Μάρκου, εξύψωσαν ομόφωνα [οι σεβάσμιοι αδελφοί μας] σε αυτή την υπέρτατη τιμή και έδρα τής αρχής» [Arch.di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834].

(Cum … verus Jesu Christi vicarius in sede Petri hactenus sedens in civitate nostra Anchonitana, ad quam pro expeditione in Turchos supra vires etatis et valitudinis sue personaliter se contulerat, decimo octavo Kal. Septembris ex hac peregrinatione ad celestem patriam migraverit, … nos una cum venerabilibus fratribus nostris … cardinalibus … Rome in palatio apostolico apud basilicam beati Petri Apostolorum principis loco ad id consueto … conclave ingressi sumus, ubi in primo scrutinio missa Spiritus Sancti celebrata deus … ita … effecit ut … nos tunc tituli Sancti Marci presbyterum cardinalem ad hanc supremam honoris atque auctoritatis sedem concorditer erexerint…)

Ο Παύλος υποσχόταν να καταβάλει προσπάθειες «πάνω απ’ όλα για να ελέγξει την οργή των Τούρκων» (maxime ad reprimendam Turchorum rabiem) [στο ίδιο]. Παρεμπιπτόντως βούλλα με την ίδια ημερομηνία (11 Σεπτεμβρίου) στάλθηκε επίσης στη σύζυγο τού Λοντοβίκο, την Μπάρμπαρα τού Μπράντενμπουργκ, αναγγέλοντας την εκλογή τού Παύλου και διορθώνοντας πάλι την ημερομηνία θανάτου τού προκατόχου του «18 μέρες πριν από τις καλένδες Σεπτεμβρίου» (decimo octavo Kal. Septembri), δηλαδή στις 15 Αυγούστου 1464 [στο ίδιο].

Για το ιστορικό και την ημερομηνία τής εκλογής τού Παύλου βλέπε Ludwig v. Pastor, Hist. Popes, IV (ανατυπ. 1949), 3-11 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 293-99. J. B. Sägmüller, Die Papstwahlen und die Staaten von 1447 bis 1555, Tübingen, 1890. σελ. 92-96 και εξής. Marino Sanudo, Vite de duchi, στο RISS, XXII (Μιλάνο, 1733), στήλη 1181B. Raynaldus, Annales ecclesiastici ad ann. 1464, αριθ. 51-56, τόμ. XIX (1693), σελ. 165-67. Σύμφωνα με τον Jacopo Ammanati, Commentarii στην εκδ. Φρανκφούρτης, Pius II Comm. (1614), σελ. 367, 368, 371,

«… Και τώρα συγκλήθηκε κογκλάβιο 6 μέρες πριν από τις καλένδες Σεπτεμβρίου [27 Aυγούστου] … στο οποίο προσήλθαν όλοι [οι καρδινάλιοι] για νέα εκλογή στις μπροστινές αίθουσες τού ποντίφηκα στο Βατικανό [όμως η σωστή ημερομηνία φαίνεται ότι είναι 29 Aυγούστου] … Το πρωί όλοι οι πατέρες … στο κελλί τού Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται στα δεξιά τής πρώτης αίθουσας, συναντήθηκαν σιωπηλά … και ποντίφηκας έγινε ο Πέτρος [γόνος τής ευγενούς οικογένειας Μπάρμπο] … [Οι καρδινάλιοι, περιλαμβανομένου τού Παύλου, είχαν συμφωνήσει ότι:] Όποιος από τούς πατέρες εξυψωθεί στην θέση τού ποντίφηκα θα συνεχίσει την ανολοκλήρωτη εκστρατεία εναντίον των Τούρκων, όσο το επιτρέπει ο πλούτος τής εκκλησίας τής Ρώμης, χρησιμοποιώντας όλα τα έσοδα τής στυπητρίας για αυτή την επιχείρηση…».

(… Et conclavi iam constituto sexto Calendas Septembris …recluserunt se omnes ad novam electionem in anteriores Pontificiae Vaticanae aulas … Mane patres omnes … in cellam Beati Nicolai, quae ad dexteram primae aulae est, silentio convenere … Pro pontifice habebatur Petrus [in Barborum nobili familia ortus] … Quisquis patrum ad pontificatum esset assumptus inchoatam expeditionem in Τurcοs, quantum Romanae Ecclesiae paterentur opes, continuare proventumque aluminis ad eam rem integrum adhibere…)

Το κελλί τού Αγίου Νικολάου (cella Beati Nicolai), που πιθανώς χτίστηκε την εποχή τού Βονιφάτιου Η’ (1294-1303) και στο οποίο αναφέρεται ο Αμμανάτι, ήταν το παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι, το οποίο (μαζί με τις τοιχογραφίες τού Φρα Αντζέλικο) κατεδαφίστηκε από τον Παύλο Γ΄ το 1538, όταν αυτός έχτισε το σημερινό κλιμακοστάσιο, που οδηγεί κάτω στην Αυλή τού Στρατάρχη (Cortile del Maresciallo). Tο παρεκκλήσι αυτό, το μικρό παρεκκλήσι τού Αγίου Νικολάου (capella parva S. Nicolai), συνήθως συγχέεται με το πάνω μικρό παρεκκλήσι (capella parva superior), που χτίστηκε από τον Νικόλαο Ε’, με τις διατηρούμενες ακόμη και γνωστές τοιχογραφίες τού Φρα Αντζέλικο. Ο Pastor, για παράδειγμα, πάντοτε μπέρδευε το παρεκκλήσι τού Αγίου Νικολάου με εκείνο τού πάπα Νικολάου στον πάνω όροφο.

Tο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι βρισκόταν απέναντι από την Πρώτη Αίθουσα (Aula Prima), όπως την ονομάζει ο Αμμανάτι (τώρα Sala Regia), απέναντι από το παλιό Μεγάλο Παρεκκλήσι (Capella Maior), το οποίο ο Σίξτος Δ’ ανικατέστησε με την Καπέλλα Σιξτίνα (Capella Sixtina). Όταν το παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό εξαφανίστηκε, οι λειτουργίες του μεταφέρθηκαν στην Καπέλλα Παολίνα (Cappella Paolina), την οποία έχτισε ο Παύλος Γ΄ στο νότιο άκρο τής Πρώτης Αίθουσας (Aula Prima) ή Βασιλικής Αίθουσας (Sala Regia). Bλέπε Franz Ehrle και Hermann Egger, Der Vaticanische Palast in seiner Enlwicklung bis zur Mitte des XV. Jahrhunderts, Πόλη Βατικανού, 1935, σελ. 103-9, 124-25. Όλοι οι δώδεκα πάπες από τον Κάλλιστο Γ΄ μέχρι τον Παύλο Γ΄ (από το 1455 μέχρι τo 1534) εκλέχτηκαν στο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι [ό. π., σελ. 126]. Σημειώστε επίσης Deoclecio Redig de Campos, Palazzi Vaticani, Μπολώνια, 1967, σελ. 37-41, 49-51, 127-31 και γενικά Christoph L. Frommel, «Antonio da Sangallos Cappella Paolina: Ein Beitrag zur Baugeschichte des Vatikanischen Palastes», Zeitschrift fur Kunstgeschichte, XXVII (1964). 1-42.

[←2]

Sanudo, Vite de duchi στο RISS, XXII, στήλη 1166. Pastor, Hist. Popes, IV, 93-98 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 366-69. G. B. Picotti, La Dieta di Mantova e la politica de’ Veneziani, Βενετία, 1912, σελ. 374. Για τη σταδιοδρομία τού Παύλου βλέπε γενικά Giuseppe Zippel, Le Vite di Paolo II di Gaspare da Verona e Michele Canensi στο νέο Muratori, RISS, III, μέρος 16 (Città di Castello, 1904). Το τρίτο βιβλίο τού Gaspare da Verona για τη ζωή τού Παύλου Β΄ φαίνεται ότι δεν διασώζεται πια. Tο πέμπτο βιβλίο έχει δημοσιευτεί προσφάτως, με μετάφραση από τούς Avery Andrews και Susan Fowler, «’The Lost’ Fifth book of the Life of pope Paul II by Gaspar of Verona», Studies in the Renaissance, XVII (1970), 7-45.

Λάτρης τής ιστορίας και τής αρχαιολογίας, συλλέκτης αρχαιοτήτων και αρχαίων νομισμάτων, ο Παύλος διασώθηκε από τον λάκκο τής άγνοιας, τού σκοταδισμού και τής εχθρότητας προς τη φιλολογία (Belles-Lettres), στον οποίο προσπάθησαν να τον παραδώσουν οι Platina και Pomponiani, για το οποίο βλέπε Eugène Müntz, Les Arts à la cour des Papes pendant le XVe et le XVIe siècle, 3 τόμοι, Παρίσι, 1878-82, τού οποίου ο δεύτερος τόμος είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένος στον Παύλο και την παπική του θητεία. Pastor, Hist. Popes, IV, 36-78 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 318-54. Roberto Weiss, Un Umanista veneziano. Papa Paolo II, Venice: Fondazione Giorgio Cini, 1958 και A. J. Dunston, «Pope Paul II and the Humanists», Journal of Religious History, VII (Sydney, 1972-73), 287, 306.

[←3]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 35 (37).

[←4]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 43 (45), 44 (46), 45-46 (47-48), 49 και εξής (51 και εξής).

[←5]

Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, «γράφτηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο και τέθηκε η σφραγίδα μας τού αλιέα, στις 22 Σεπτεμβρίου 1464…» (datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XXII Septembris, MCCCCLXIIII ….), όπου το σημείωμα έχει μερικώς καταστραφεί.

[←6]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 37 (39), έγγραφο με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1464 και σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 38 (40).

[←7]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 38-39 (40-41), έγγραφο με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1464:

«Αυτόν τον απεσταλμένο τού άρχοντα Ουζούν Χασάν, ο οποίος παρουσιάστηκε ενώπιόν μας, πρέπει να στείλουμε πίσω το συντομότερο δυνατό. Να μεταφερθεί με τις γαλέρες τής Βηρυτού στα μέρη τής Συρίας και από εκεί να επιστρέψει στον κύριό του … [Θα δίνονταν στον απεσταλμένο πλούσια δώρα από πορφύρα και άλλα ενδύματα, για να τα πάει στην αυλή τού Ουζούν Χασάν.] Αλλά στον κύριο Ουζούν Χασάν να γράψουμε σε αυτή τη μορφή: Έχουμε λάβει τη σοφώτατη και καλοπροαίρετη επιστολή τής εκλαμπροτάτης Σινιορίας σας και καταλάβαμε επίσης αυτά στα οποία αναφέρθηκε ο Μαμεταβαζάχ, ο γραμμαέας και απεσταλμένος σας, για τη βέλτιστη διάθεση και σκέψη τής Εξοχότητάς σας, να δράσετε από κοινού με εμάς εναντίον τού κοινού και σκληρότατου Οθωμανού εχθρού και έχουμε θεωρήσει πολύ ευχάριστη αυτή τη γνώμη και σκέψη τής Υψηλότητάς σας … επειδή ο Οθωμανός με την αλαζονεία και τη φιλοδοξία του δεν μελετά ούτε επιθυμεί τίποτε άλλο και σκέφτεται μόνο πως θα καταβροχθίσει και θα υποτάξει όλους τούς κυρίους τού κόσμου και ιδιαίτερα τούς γείτονές του … και θα επιβάλει τη δύναμη και την τυραννία του. Έτσι αν συμφωνεί η εξοχώτατη Σινιορία σας, ζωηρά και σοφά, αυτή τη στιγμή που εμείς και οι άλλοι χριστιανοί ηγεμόνες στρεφόμαστε πάλι εναντίον του σε πόλεμο στο πλευρό σας, να κινηθείτε με όλη τη δύναμή σας και να έρθετε ταχύτατα για την καταστροφή και ερήμωσή του, για την πραγματική σωτηρία σας και όλων των άλλων, επειδή αν παραμείνει αυτός ο Οθωμανός στη δύναμή του, η Σινιορία τής Εξοχότητάς σας δεν θα έχει πια να κάνει τίποτε άλλο, παρά να τον θεωρήσει κύριο τού κράτους της. Ο νέος αγιότατος ποντίφηκας, κεφαλή και ηγεμόνας των χριστιανών, κάνει και θα κάνει όλο και περισσότερα για την καταστροφή αυτού τού Οθωμανού. Το ίδιο κάνουν ο επιφανέστατος δούκας τής Βουργουνδίας και πολλοί άλλοι χριστιανοί ηγεμόνες και άρχοντες. … [Η Βενετία είχε δυνατό στόλο στη θάλασσα και στρατό στον Μοριά και την Αλβανία. Ο βασιλιάς τής Ουγγαρίας διεξήγαγε πικρό πόλεμο (acerbissima guerra) εναντίον των Οθωμανών Τούρκων.] Δεν είναι δυνατόν αυτός ο Οθωμανός να βρίσκει τρόπο να κάνει ο, τιδήποτε χωρίς εμπόδιο και αντίσταση. Και όσο γρηγορότερα κινηθεί η Εξοχότητά σας, τόσο πιο σύντομα και εύκολα θα αποκτήσετε ολόκληρο το κράτος σας σε εκείνο το μέρος…».

(Quod orator domini Usoni Cassani, qui ad presentiam dominii fuit, quam primum expediri debeat ut cum galeis Baruti ad partes Syrie se transferat et inde ad dominum suum reverti. … Domino vero Usono Cassano scribatur in hac forma … : Nui havemo ricevuto le sapientissime et benivole lettere de la illustrissima Sinioria vostra et inteso etiam quanto abocha saviamente ha referito Mametavazach vostro secretario et ambassador de la optima dispositione e mente de la Excellentia vostra de far insieme cum nui contra l’otoman commune et accerrimo inimico, et molto ne ha piacuto intender questa opinion et mente de la vostra Celsitudine …. perche l’otoman per la sua superbia et ambitione non studia nè desydera altro con tuti i suo pensieri ch’a devorar et opprimer tuti i signor del mondo et specialmente i suo vicini …et acresser la potentia e tyrrania soa- pertanto se conviene a la vostra excellentissima Sinioria animosa et sapientissima in questo tempo che nui et gli altri principi christiani se ritrovamo contra de lui in guerra dal canto vostro con tuta vostra potentia prestissimamente movervi e venir a sua ruina e desfatione per propria vostra salute et de tuti altri perche remanendo questo Othoman ne le sue force e Sinioria ne la vostra Excellentia ne alcun altro signor se po reputar signor nel stato suo. El novo santissimo pontefice, capo e principe de Christiani, fa et e per far ogni di piu a ruina del ditto Οttoman. Questo medesimo fa lo illustrissimo ducha de Borgogna et molti altri principi et signor christiani. … Ne e possibile che ditto Othoman, possi per modo alcun farvi alcun obstaculo et resistentia. Et pero quanto piu presto la Excellentia vostra se movera, quanto piu presto et facilmente otenira tuto el stato suo in quelle parte…)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 64, 131-132. Η Βενετία είχε επίσης συμμαχία με τον Μεγάλο Καραμάνο [φύλλα 66, 67-68].

[←8]

Sen. Secreta, Reg. 22. φύλλα 58-59 (60-61), έγγραφο με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1465. Περίπου δύο εβδομάδες αργότερα, στις 29 Ιανουαρίου, η Γερουσία έγραψε πάλι προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Bούδα, σε σχέση με αυτές τις νύξεις για ειρήνη από τον Μωάμεθ Β΄, ο οποίος προσφάτως είχε κάνει μάλλον πιο πειστική προσέγγιση μέσω τού Λεονάρντο Γ΄ Τόκκο τής Αγίας Μαύρας (Λευκάδας) [στο ίδιο, φύλλο 62 (64), επιστολή που ίσως δεν στάλθηκε στη Βούδα]:

«Σας γράψαμε στις 13 τού τρέχοντος μηνός [η επιστολή παρέχεται πιο πάνω στο κείμενο], σε απάντηση δικής σας επιστολής, και, μεταξύ άλλων, έχουμε πει ότι με διάφορους τρόπους είχαμε μπει στον πειρασμό τής ειρήνης με τον Τούρκο και ιδιαίτερα με τη μεσολάβηση τού κυρίου Σκεντέρμπεη. Γράψαμε επίσης ότι δεν μάς έλειπε η καχυποψία, αν αυτό δεν ήταν παρά μια από τις συνηθισμένες πλάνες και πονηριές των Τούρκων. Και σημειώναμε ότι θα προσέχατε ότι η ενότητα και η αγάπη μας ανήκει στον γαληνότατο βασιλιά τής Ουγγαρίας, ακόμη κι αν είχαμε πεί κάτι σε κάποιον, και ότι διατηρούμε πάντοτε τις ίδιες σκέψεις απέναντι σε αυτό που μπορούμε να κάνουμε. Ακολουθώντας συνεπώς την πρακτική μας, επιθυμούμε και σάς δίνουμε εντολή με το συμβούλιό μας των κλητών [Γερουσία], να εμφανιστείτε ενώπιον τής Γαληνότητάς του και να τού πείτε ότι τελευταία από Ανατολική επίσης οδό ζητείται από εμάς με διάφορους τρόπους αυτή η ειρήνη και ιδιαίτερα μέσω τού επιφανούς άρχοντα Λεονάρντο [Γ΄], δεσπότη τής Αγίας Μαύρας [Λευκάδας] και ότι αν και, όπως είπαμε, είναι αμφίβολο να έχει ο σκληρός εχθρός τέτοιες σκέψεις, εν τούτοις, με όλους τούς τρόπους και τα μέσα που έχουμε σχετικά με το θέμα, έχουμε μπει στον πειρασμό ότι ίσως αυτό που πραγματικά επιθυμεί είναι να καταλήξει σε ειρήνη. Και έτσι ότι θα πρέπει μάλλον να μπορεί να κατανοήσει πέρα από την αλήθεια, και επίσης, σε σχέση με το εν λόγω πρόσωπο, τον άρχοντα τής Αγίας Μαύρας, αν και μέχρι τώρα αυτά δεν ταιριάζουν με κανένα από τα αιτήματα που έχουν υποβληθεί σε εμάς, σκεφτήκαμε ότι είναι καλύτερο να τού απαντήσουμε με γενικότητες ότι οι Τούρκοι οφείλουν να προσφέρουν τέτοιες συνθήκες ειρήνης, που όχι μόνο να απομακρύνουν κάθε περίπτωση υλικών ζημιών και πολέμου, αλλά επίσης να επιτρέπουν να ανθίζει αξιοπρεπής σχέση και συνομοσπονδία ανάμεσα στη Γαληνότητά του και εμάς, καθώς επίσης και τούς άλλους χριστιανούς ηγεμόνες, στους οποίους τώρα η Μεγαλειότητά του πρέπει να απαντήσει. Σε σχέση με αυτό το θέμα, αφού είμαστε ενωμένοι με τη βασιλική του Μεγαλειότητα με ακατάλυτη αγάπη, καλή διάθεση και συνθήκη και σκοπεύουμε να είμαστε συνεχώς, ας καθιερώσουμε να μάς ενημερώνει η Γαληνότητά του και αν στο μέλλον έχουμε κάτι, με τη συνηθισμένη συμπεριφορά μας θα το γνωστοποιήσουμε στη Μεγαλειότητά του. Αλλά για εκείνα που θα έχετε από τη Γαληνότητά του, να μάς ενημερώσετε αμέσως με δικές σας επιστολές».

(Scripsimus vobis sub die XIII presentis in responsionem vestrarum, et inter cetera diximus quod diversis modis tentati fueramus de pace cum Τurcο et presertim per medium domini Scanderbegi et quod suspicione non carebamus quod iste essent de consuetis astuciis et fallaciis Turci quodque de hoc noticiam daretis, sicut affectioni et unioni nostre convenit regie Serenitati Hungarie, cui etiam si quid ultra haberemus, id significaremus quemadmodum tenemus eam pari animo erga nos semper esse facturam, sequentes itaque hoc institutum nostrum volumus et mandamus vobis cum nostro consilio Rogatorum [the Senate] quod adeatis presentiam Serenitatis sue, dicendo sibi quod per viam Orientis novissime etiam diversis modis requisiti sumus de hac pace et presertim per medium magnifici domini Leonardo [III], despoti de Sancta Maura, et quamquam ut diximus dubitandum sit de artibus hostis istius consyderato tamen quod tot modis et mediis nos de re ista tentari fecit, forsitan esse potest quod revera cupidus est devenire ad pacem, unde ut magis ultra verum intelligi possit et etiam respectu persone prefati domini Sancte Maure, licet hactenus alicui requisitioni nobis facte noluerimus aures accommodare, melius esse existimavimus respondere sibi post generalia quod quoniam Turcus tales conditiones pacis offeret que non solum omnem occasionem et materiam iniuriarum et belli tollant, sed etiam habeant rationem dignitatis et lige inter Serenitatem suam et nos vigentis ac etiam aliorum principum christianorum tunc cum Maiestate sua ei respondebimus. De qua re cum simus cum regia Maiestate sua indissolubili charitate, benivolentia et federe coniuncti et perpetuis temporibus esse intendamus, statuimus Serenitati sue dare noticiam et si quid ultra in futurum habebimus id pro consueto more nostro Maiestati sue notum faciemus. De quanto autem habebitis a Serenitate sua subito reddetis nos vestris litteris certiores)

Σημειώστε επίσης φύλλα 63, 64, 66, 74 και εξής, 122-123, 145 και εξής (65 και εξής).

[←9]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 136 (138), 143 (145), έγγραφα με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου και 18 Μαρτίου 1466.

[←10]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 81 (83), έγγραφο με ημερομηνία 30 Απριλίου 1465 και σημειώστε φύλλα 84, 85, 86. Η αποστολή τού Κανάλε ως Ενετού πρεσβευτή στην παπική κούρτη έχει ημερομηνία 9 Απριλίου [στο ίδιο, φύλλα 77-78]. Στις 8 Μαρτίου 1469 αυτός διορίστηκε ναυτικός γενικός διοικητής [Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 1-3], προς απόλυτη θλίψη του, για το οποίο βλέπε πιο κάτω.

[←11]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 86 (88), επιστολή τής Γερουσίας με ημερομηνία 10 Μαΐου 1465 προς τον Μπαρμπαρίγκο στην Ισταμπούλ:

«Μάθαμε από την επιστολή σας στις 13 Φεβρουαρίου, που ολοκληρώθηκε στις 16, για την απελευθέρωσή σας ύστερα από εντολή τού Κυρίου Τούρκου και για τα λόγια που χρησιμοποιήσατε σχετικά με εκείνα τού Μαχμούτ πασά, ότι είσαστε πολύ ευγνώμων για τη απελευθέρωση και ότι κατά τη γνώμη σας θέλετε να ευχαριστήσετε τον εν λόγω Μαχμούτ πασά για τα ανθρώπινα λόγια και τα καλά του έργα. Aλλά επειδή μεταξύ άλλων γράφετε ότι ο Μαχμούτ πασάς έχει εκφράσει έκπληξη σε εσάς για τον χωρίς λόγο πόλεμο από εμάς, χωρίς να τιμάμε τη σύναψη ειρήνης κλπ., θα είμαστε ικανοποιημένοι, να ειπωθεί σε αυτόν τον Μαχμούτ πασά ότι, όπως είναι εμφανές, προκληθήκαμε και υποχρεωθήκαμε να φτάσουμε σε αυτόν τον πόλεμο με τον Κύριο Τούρκο από την καινοτομία που έγινε εναντίον τού Άργους, όπως και από άλλες πολλές βιαιότητες και δεινά που επέφερε σε τόπους και υπηκόους μας. Για τον σκοπό αυτό λέμε ότι όταν προτείνει κατάσταση ειρήνης, που θα απομακρύνει τις περιπτώσεις και τα ζητήματα πολέμου και θα σέβεται επίσης τη συμμαχία που έχουμε με τον γαληνότατο βασιλιά Ουγγαρίας, τότε θα απαντήσουμε σχετικά και θα θέλουμε καλή ειρήνη. Γι’ αυτό που θα σάς απαντήσει ο εν λόγω Μαχμούτ πασάς, θέλουμε να μάς στείλετε με καλό αγγελιοφόρο eνημέρωση, δηλώνοντας με τη μεγαλύτερη ευφυϊα σας κάθε κατάσταση και λεπτομέρεια που μπορεί να προκύψει».

(Havemo intexo per vostre lettere de XIII de Febraro tenute fino a di XVI la liberation vostra seguita de ordine del Signor Τurcο et le parole usate con vui circa di questo per Mamutbassa, la qual liberation ne è stata molto grata et è de mente nostra che vui regratiate el ditto Mamutbassa de le humane parole et bone opere sue. Verum perche inter alia ne scrivete Mamutbassa haver monstrado meravegliarse con vui de la guerra senza cason per nui tolta commemorando el far de la pace, etc., semo contenti che vui sie con esso Mamutbassa dicendoli che come è manifesto provocadi et astreti devenissemo ad questa guerra con el Signor Τurcο si per la novita fatta contra Argos come per altre molte violentie et damni inferidi a luogi et subditi nostri. Al presente dicemo che quando el si promova [propona, στο ίδιο, φύλλο 91, όπου επίσης εμφανίζεται το κείμενο] condition de pace le qual toia via la occasion et materia de la guerra et habia etiam rispecto a la liga che nui havemo con el serenissimo re de Hongaria, alhora pertinenter responderemo et voremo bona pace. De quanto el prefato Mamutbassa ve rispondera, volemo che [το volemo che παραλείπεται στο φύλλο 91] per bon messo ne date [darete στο φύλλο 91] aviso, dechiarandone tute condition et particularita porete haver per piu intelligentia nostra)

Η επιστολή αυτή, την οποία φαίνεται ότι είχε αποδεχθεί η Γερουσία σε δεύτερη ψηφοφορία στις 8 Ιουνίου 1465 [με ψήφους υπέρ (de parte) 96, κατά (de non) 0, λευκές (non sinceri) 2], προφανώς δεν στάλθηκε στον Μπαρμπαρίγκο. Tο κείμενο δεν έχει τον σταυρό στο αριστερό περιθώριο, που δείχνει ότι μια δράση που υπερψηφίστηκε, τέθηκε όντως σε εφαρμογή. Όπως προτάθηκε στη Γερουσία στις 10 Μαΐου και στις 8 Ιουνίου, περιλήφθηκαν κάποια λόγια εκτίμησης για τις προσπάθειες τού Ιταλού Εβραίου γιατρού Γιακούμπ πασά («Messer Jacomo Medego») για λογαριασμό τής Βενετίας. Η Γερουσία θα προσπαθούσε να βρει κάποια «ιατρικά βιβλία» (libri de medians) για τον Γιακούμπ [στο ίδιο, φύλλα 86, 91], για τον οποίο βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 5, σημείωση 12.

[←12]

Κριτόβουλος, V, 9-10, επιμ. Karl Müller στο Fragmenta historicorum graetorum (FHG), V-1 (Παρίσι, 1870), σελ. 155-56, επιμ. V. Grecu, Critobul din Imbros, Βουκουρέστι, 1963, σελ. 333, 335, 337:

Ο σουλτάνος, περνώντας τον χειμώνα στο Βυζάντιο, φρόντιζε τα άλλα, δηλαδή εκείνα που είχαν σχέση με τον εποικισμό, την ανοικοδόμηση και τον στολισμό ολόκληρης τής πόλης. Συγκεκριμένα ολοκλήρωσε το παλάτι, πολύ όμορφη κατασκευή. Τόσο σε θέα όσο και σε απόλαυση, καθώς και στην κατασκευή και τη γοητεία του, σε καμία περίπτωση δεν υστερούσε σε σύγκριση με τα διάσημα και υπέροχα παλιά κτίρια και αξιοθέατα. Σε αυτό είχαν χτιστεί πύργοι ασυνήθιστου ύψους και ομορφιάς και μεγαλοπρέπειας, διαμερίσματα για άνδρες και άλλα για γυναίκες, σαλόνια και υπνοδωμάτια και πάρα πολλά άλλα ωραία δωμάτια. Υπήρχαν επίσης διάφορα εξωτερικά κτίρια, προθάλαμοι, αίθουσες, στοές, πύλες και βεράντες και αρτοποιεία και λουτρά αξιόλογα. Υπήρχε επίσης μεγάλος περίβολος που περιείχε όλα αυτά.	«Βασιλεὺς δὲ παραχειμάζων ἐν Βυζαντίῳ τῶν τε ἄλλων ἐπεμέλετο, φημὶ δὴ τῶν ἐς ξυνοίκησίν τε καὶ κατασκευὴν καὶ κόσμον τῆς ὅλης πόλεως, καὶ δὴ καὶ τὰ βασίλεια ἐξετέλεσε, χρῆμά τι κάλλιστον καὶ τῶν ἐς θέαν καὶ τέρψιν ὁμοῦ καὶ κατασκευὴν καὶ κάλλος οὐδενὸς λειπόμενα τῶν ὀνομαστῶν καὶ λαμπρῶν καὶ δὴ καὶ παλαιῶν οἰκοδομημάτων καὶ θεαμάτων· πύργοι τε γὰρ ἐν αὐτοῖς ᾠκοδόμηντο ἐς ὕψος τε ἠρμένοι καὶ ἐς κάλλος καὶ μέγεθος ἠσκημένοι, καὶ ἀνδρεῶνες καὶ γυναικωνῖται καὶ θάλαμοι τρίκλινοί τε καὶ κοιτῶνες καὶ δωμάτια πλεῖστα καὶ κάλλιστα καὶ οἰκίσκοι διάφοροι, ἔτι δὲ πρόδομοί τε καὶ αὐλαὶ καὶ προαύλια καὶ πυλῶνες καὶ πρόθυρα καὶ ὀπτανεῖα καὶ λουτρὰ λόγου ἄξια, καὶ περίβολος μέγιστος ὁ περιέχων αὐτὰ·
Όλα ήσαν χτισμένα, όπως είπα, με σκοπό την ποικιλία, την ομορφιά, το μέγεθος και τη μεγαλοπρέπεια, να λάμπουν και να φωτίζουν με άφθονο χρυσό και ασήμι παντού, μέσα και έξω, και με πολύτιμους λίθους και μάρμαρα, με διάφορα στολίδια και χρώματα, όλα εφαρμοσμένα με λαμπρότητα και απαλότητα και φωτεινότητα πολύ ελκυστική και δουλεμένα με την καλύτερη και πληρέστερη ικανότητα, πολύ φιλόδοξα, τόσο στη γλυπτική όσο και στην πλαστική, καθώς και στη ζωγραφική, ήσαν τα πιο έξοχα και καλύτερα από όλα. Επιπλέον, όλα τα μέρη καλύφθηκαν προσεκτικά και στεγάσθηκαν με μεγάλη ποσότητα πολύ παχιάς στέγης μολύβδου. Και το σύνολο ήταν καλλωπισμένο και στολισμένο με μυριάδες άλλων λαμπρών και χαριτωμένων αντικειμένων.	ἅ πάντα, ᾗπερ ἔφην, ἔς τε ποικιλίαν ὁμοῦ καὶ κάλλος καὶ μέγεθος και πολυτέλειαν ἤσκητο, χρυσῷ τε πολλῷ καὶ ἀργύρῳ περιλαμπόμενά τε καὶ καταστραπτόμενα πάντοθεν, ἔσωθέν τε καὶ ἔξωθεν, καὶ λίθων διαφανῶν καὶ μαρμάρων διαφόροις ἀγλαΐαις τε καὶ χροιαῖς καὶ ποικιλίαις κεκοσμημένα, στιλπνότητι καὶ λειότητι καὶ διαυγείᾳ νικώντων, καὶ τέχνῃ τῇ πρώτῃ τε καὶ καλλίστῃ διὰ πάντων φιλοτίμοις ἐξειργασμένα, ὅση τε γλυφικὴ καὶ πλαστικὴ καὶ ὅση γραφικὴ νενίκηκεν εἶναι ἀρίστη καὶ καλλίστη τῶν ἁπασῶν, ἔτι δὲ μολύβδῳ τε πολλῷ καὶ βαθεῖ ὅλα δι’ ὅλων πεπυκασμένα τε καὶ ξυνηρεφῆ καὶ κατάστεγα, καὶ μυρίαις ἄλλαις λαμπρότησί τε καὶ χάρισι καλλυνόμενα καὶ κοσμούμενα·
Όχι μόνο αυτό, αλλά γύρω από το παλάτι κατασκευάστηκαν πολύ μεγάλοι και υπέροχοι κήποι που αφθονούσαν σε διάφορα είδη φυτών και δέντρων, παράγοντας όμορφους καρπούς. Και υπήρχαν άφθονο νερό που έρρεε παντού, κρύο και καθαρό και πόσιμο, και εμφανή και πανέμορφα άλση και λιβάδια. Εκτός αυτού, υπήρχαν σμήνη πουλιών, τόσο εξημερωμένα πτηνά όσο και ωδικά πτηνά, που τιτίβιζαν και κελαηδούσαν παντού, ενώ πολλά είδη ζώων, ήμερων και άγριων, εκτρέφονταν εκεί. Επίσης, υπήρχαν πολλά άλλα ωραία στολίδια και καλλωπισμοί διαφόρων ειδών, όσα πίστευε ότι θα έφερναν ομορφιά και ευχαρίστηση, ευτυχία και απόλαυση. Έτσι, με μεγαλοπρέπεια και αφθονία, τα έκανε όλα ο σουλτάνος.	οὐ μόνον δὲ , ἀλλὰ καὶ παράδεισοι περὶ αὐτὰ κατακέχυνται κύκλῳ μέγιστοί τε καὶ κάλλιστοι, διαφόροις τε καὶ παντοίοις φυτῶν εἴδεσι βρύοντες, καὶ καρποῖς ὡραίοις βρίθοντες καὶ ὑδάτων ἀφθονίᾳ περιρρεόμενοι πάντοθεν ψυχρῶν τε καὶ ποτίμων καὶ διειδῶν, καὶ ἄλσεσι καὶ λειμῶσι καλλίστοις ἐμπρέποντες, ἔτι δὲ ὀρνίθων ἀγέλαις ἐδωδίμων καὶ ὠδικῶν καταβοώμενοί τε καὶ περιλαλούμενοι πάντοθεν, καὶ ζώων ἡμέρων τε καὶ ἀγρίων γένη τρέφοντες, καὶ πολλοῖς ἄλλοις καὶ διαφόροις ὡραϊζόμενοί τε καὶ κομῶντες καλοῖς, ὅσα κόσμον οἶδε φέρειν καὶ τέρψιν ὁμοῦ καὶ ἡδονὴν καὶ ἀπόλαυσιν· οὕτω φιλοτίμως τε καὶ πολυτελῶς ἐξείργαστο ταῦτα τῷ βασιλεῖ.
Αφού λοιπόν ο σουλτάνος ξεχειμώνιασε ασχολούμενος με αυτά τα πράγματα, καθώς έμπαινε ήδη η άνοιξη, άρχισε να θέτει σε κίνηση νέα εκστρατεία και προετοιμαζόταν γι’ αυτήν. Συγκρατήθηκε όμως όταν αντιλήφθηκε ότι οι στρατιώτες, ακόμη και τής δικής του φρουράς, αγανακτούσαν, όντας κατάκοποι και ταλαιπωρημένοι από τις διαρκείς και μεγάλου μήκους οδοιπορίες και εκστρατείες, ευρισκόμενοι πάντοτε σε μακρινά ταξίδια και βάσανα, μακριά από τα σπίτια τους, χάνοντας όλα τα υπάρχοντά τους, σώματα, χρήματα, άλογα και υποζύγια, καταστρεφόμενοι και βασανιζόμενοι με κάθε τρόπο. Μάλιστα και ο ίδιος ο σουλτάνος ήταν κατάκοπος και εντελώς ταλαιπωρημένος, στο κορμί και στο μυαλό, τόσο από τις συνεχείς και σταθερές σκέψεις και φροντίδες, όσο και από τούς ανυποχώρητους κόπους, κινδύνους και δοκιμασίες. Χρειαζόταν λοιπόν προσωρινή ανάπαυλα και ξε-κούραση.	ΙΙαραχειμάσας οὖν ἐν τούτοις ὁ βασιλεύς, ἐπειδὴ ἔαρ ὑπέφαινεν ἤδη, ὥρμησε μὲν ἐς ἐκστρατείαν, καὶ παρεσκευάζετο ἐπὶ τοῦτο. Αἰσθόμενος δὲ τοὺς στρατιώτας ἀγανακτοῦντας καὶ τὴν ἰδίαν αὐλὴν, κεκακωμένους τε καὶ τεταλαιπωρημένους τὰ μάλιστα ταῖς ξυχναῖς τε καὶ μακραῖς ὁδοιπορίαις καὶ ἐκστρατείαις, καὶ ἀεὶ ἐν ἀποδημίαις ὄντας ὑπερορίοις καὶ πόνοις, καὶ πάντα τὰ ἑαυτῶν ἀπολλύντας καὶ σώματα καὶ χρήματα καὶ ἵππους καὶ ὑποζύγια, καὶ πάντα τρόπον φθειρομένους τε καὶ κακοπαθοῦντας, ἀνέσχε τῆς ὁρμῆς· καὶ αὐτὸς ὁ βασιλεὺς κεκοπωμένος τε καὶ κατατετριμμένος ὅλος καὶ τὸ σῶμα καὶ τὴν γνώμην ὑπὸ τε τῶν ξυνεχῶν καὶ ἀνενδότων λογισμῶν τε καὶ φροντίδων καὶ τῶν ἀτρύτων πόνων καὶ κινδύνων καὶ πειρασμῶν, ἀναπαύλης γοῦν ἐδεῖτο προσκαίρου καὶ θεραπείας.
Γι’ αυτό αποφάσισε ότι έπρεπε να μην κινηθεί, αλλά να ξεκουραστεί ο ίδιος και ο στρατός το καλοκαίρι που ερχόταν, ώστε να μπορέσει να χρησιμοποιήσει τούς στρατιώτες πιο φρέσκους και πιο πρόθυμους στις επόμενες εκστρατείες. Όταν λοιπόν αποφάσισε έτσι, απέλυσε την υπόλοιπη στρατιά, αφού πρώτα τούς έδωσε πολλά δώρα, σε άλλους άλογα, σε άλλους ενδύματα, σε αλλους διάφορα αγαθά, ενώ από τούς στρατιώτες τής δικής του φρουράς, εκείνους που θεωρούσε πιο εργα-τικούς, ριψοκίνδυνους, σημαντικούς, χρήσιμους σε όλα και καλούς άνδρες, τούς τίμησε με τις ανάλογες τιμές και αξιώματα και με λαμπρά δώρα και πολλά άλλα καλά, προάγοντας και προβιβάζοντάς τους λόγω τής αρετής τους.	διὰ τοῦτο μένειν ἐγνώκει δεῖν καὶ διαναπαῦσαι ἑαυτὸν τε καὶ τὴν στρατιὰν τοῦ ἐνεστῶτος θέρους, ὡς ἄν ἔτι γε τοῦ λοιποῦ νεαρωτέροις τε καὶ προθυμοτέροις ἔχοι κεχρῆσθαι πρὸς τὰ λοιπὰ τῶν ἔργων. καὶ δὴ δόξαν οὕτω, τὴν μὲν ἄλλην στρατιὰν πολυτρόπως δωρησάμενος ἀπέλυσε, τοῖς μὲν ἵππους, τοῖς δὲ ἐσθῆτας, τοῖς δὲ χρήματα, τοῖς δὲ ἄλλο τι διαδιδούς, τοὺς δ’ ἀπὸ τῆς ἰδίας αὐλῆς, οὕς ἠπίστατο φιλοπόνους τε καὶ φιλοκινδύνους καὶ σπουδαίους καὶ χρησίμους τοῖς ὅλοις καὶ ἀγαθοὺς ἄνδρας, καὶ τιμαῖς ταῖς πρεπούσαις ἐτίμησε, καὶ ἀρχαῖς καὶ δώροις λαμπροῖς καὶ πολλοῖς ἄλλοις καλοῖς, προάγων καὶ προβιβάζων αὐτοὺς ἐπὶ τὰ πρόσω δι’ ἀρετὴν.
Όπως είπα λοιπόν, τούς απέλυσε αυτούς αφού τούς τίμησε με αυτόν τον τρόπο και τούς αντάμειψε με πολλούς τρόπους με δώρα. Ο ίδιος όμως παραμένοντας το καλοκαίρι στο Βυζάντιο, δεν παραμελούσε καθόλου τις φροντίδες για την πόλη, δηλαδή φροντίζοντας πολύ για την επάνδρωσή της με κατοίκους, καθώς και για κάθε άλλη κατασκευή και βελτίωση.	καὶ τούτους μὲν οὕτω τιμήσας τε καὶ δωρησάμενος πολυτρόπως, ᾗπερ ἔφην, ἀπέλυσεν· αὐτὸς δὲ διάγων ἐν Βυζαντίῳ θέρους, τῶν μὲν ὑπὲρ τῆς πόλεως φροντίδων οὐκ ἠμέλει, ξυνήθως τοῦ τε ξυνοικισμοῦ αὐτῆς, φημί, καὶ τῆς ἄλλης κατασκευῆς τε καὶ βελτιώσεως ἄγαν ἐπιμελόμενος.
Ασχολούνταν επίσης με τη φιλοσοφία, με εκείνη των Αράβων και των Περσών, αλλά ιδιαίτερα με εκείνη των Ελλήνων, όση είχε μεταφραστεί στην αραβική γλώσσα. Ήταν συνεχώς μαζί με τούς αντίστοιχους ειδικούς και δασκάλους (γιατί δεν είχε λίγους τέτοιους γύρω του), συζητώντας ταυτόχρονα και φιλοσοφώντας μαζί τους και προσπαθώντας υπομονετικά να μάθει τις φιλοσοφικές θεωρίες, ιδιαίτερα εκείνες των Περιπατητικών και των Στωικών.	Ἐσχόλαζε δὲ καὶ φιλοσοφίᾳ, ὅση τε Ἀράβων καὶ Περσῶν καὶ Ἑλλήνων μάλιστα ἐς τὴν Ἀράβων μετενεχθεῖσα, ξυνὼν τε ὁσημέραι τοῖς τούτων ἡγεμόσι καὶ διδασκάλοις (εἶχε δὲ οὐκ ὀλίγους περὶ αὐτὸν) καὶ ξυζητῶν ἅμα καὶ ξυμφιλοσοφῶν αὐτοῖς καὶ τοῖς τῆς φιλοσοφίας δόγμασι προσανέχων καὶ μάλιστα τοῖς ἀπὸ τοῦ Περιπάτου καὶ τῆς Στοᾶς.
Έχοντας βρει κάπου τα διαγράμματα τού Πτολεμαίου, στα οποία εκείνος παρουσιάζει επιστημονικά και φιλοσοφικά τη γεωγραφική περιγραφή και τον χάρτη όλου τού κόσμου, θέλησε κατ’ αρχάς, επειδή το υλικό ήταν κατακερματισμένο μέσα στο βιβλίο και δυσανάγνωστο, να μεταφερθεί ενωμένο σε ένα σώμα, ένα φύλλο, έναν πίνακα, ώστε να είναι έτσι σαφέστερο και πιο κατανοητό και έχοντας συγκε-ντρωμένο το νόημα, να το κατέχει και να το γνωρίζει καλά. Γιατί θεωρούσε αυτό το μάθημα πολύ αναγκαίο και σπουδαιότατο.	Ἐντυχὼν δὲ που καὶ τοῖς τοῦ Πτολεμαίου διαγράμμασιν, ἐν οἷς ἐκεῖνος ἐπιστημονικῶς τε καὶ φιλοσόφως τὴν τοῦ κόσμου περιήγησιν καὶ περίοδον πᾶσαν ἐκτίθεται, πρῶτον μὲν ἠβουλήθη κατακεκερματισμένην οὖσαν αὐτὴν ἐν τῇ δέλτῳ καὶ δυσδιάγνωστον, μιᾷ ὑφῇ παραδοῦναι ξυνημμενως ἐν ἑνὶ πέπλῳ καὶ πίνακι, σαφεστέραν τε οὖσαν οὕτω καὶ εὐληπτοτέραν ξυμπεριλαβεῖν τε ἅμα τῇ διανοίᾳ καὶ κατασχεῖν καὶ γνῶναι καλῶς· καὶ γὰρ ἀναγκαῖον εἶναί οἱ ἔδοξέ που τὸ μάθημα τοῦτο καὶ σπουδαιότατον.
Αφού λοιπόν φώναξε τον Γεώργιο τον φιλόσοφο, τού ανέθεσε τη διεκπεραίωση αυτού τού αντικειμένου με βασιλική απαίτηση και φιλοδοξία. Εκείνος την ανέλαβε με χαρά, υπηρετώντας πρόθυμα τον σκοπό και την εντολή τού σουλτάνου. Αφού λοιπόν πήρε στα χέρια του το βιβλίο και πέρασε όλο το καλοκαίρι αφιερώνοντας την προσοχή του σε αυτό, μελετώντας το πλήρως και συγκεντρώνοντας τις πληροφορίες του, σχεδίασε άριστα και επιστημονικότατα τον χάρτη όλόκληρης τής οικουμένης σε ένα φύλλο, σε έναν πίνακα, εννοώ τη γη και τη θάλασσα μαζί, τούς ποταμούς, τις λίμνες και τα νησιά, τα βουνά και τις πόλεις, όλα ανεξαιρέτως. Στον χάρτη αυτόν πρόσθεσε κλίμακα, αποστάσεις και όλα τα άλλα, ώστε να είναι απολύτως σαφής. Παρέδωσε λοιπόν επιμελέστατη εργασία στον σουλτάνο, μάθημα πολύ αναγκαίο και χρήσιμο τόσο στους σημαντικούς ανθρώπους, όσο και στους εργατικούς και φιλόδοξους.	Μετακαλεσάμενος οὖν Γεώργιον τὸν φιλόσοφον ἀνατίθησιν αὐτῷ τὸν τοῦ πράγματος πόνον ξὺν ἀξιώσει καὶ φιλοτιμίᾳ βασιλικῇ. καὶ ὅς ἀναδέχεται τοῦτον ἀσμένως, ὑπουργῶν προθύμως τῷ βασιλέως σκοπῷ καὶ κελεύσματι, καὶ δὴ μετὰ χεῖρας τὸ βιβλίον λαβὼν καὶ τὸ θέρος ὅλον ἐνδιατρίψας τε καὶ σχολάσας αὐτῷ καὶ ἱκανῶς ἐκμελετήσας τε καὶ τὴν τούτου γνῶσιν ἀναλεξάμενος, διέγραψεν ἄριστα καὶ ἐπιστημονικώτατα πᾶσαν τὴν τῆς οἰκουμένης περίοδον ἐν ἑνὶ πέπλῳ καὶ πίνακι γῆς καὶ θαλάσσης ὁμοῦ, ποταμοὺς τὲ φημι καὶ λίμνας καὶ νήσους καὶ ὄρη καὶ πόλεις καὶ πάντα ἁπλῶς παραδοὺς ἐν τούτῳ καὶ κανόνας καὶ μέτρα καὶ ἀποστάσεις καὶ τἄλλα πάντα εἰδέναι καλῶς, καὶ παραδίδωσι βασιλεῖ σπούδασμά τε καὶ μάθημα πάνυ ἀναγκαῖον καὶ χρήσιμον τοῖς σπουδαίοις τε ἅμα καὶ φιλοπόνοις καὶ φιλοκάλοις.
Μάλιστα παρουσίασε στον χάρτη τα ονόματα των χωρών, των τόπων και των πόλεων με αραβικούς χαρακτήρες, χρησιμοποιώντας τον γιο του ως μεταφραστή, ο οποίος ήταν καλά εξασκημένος στα αραβικά και στα ελληνικά.	Ἐκτίθεται δὲ καὶ τὰ ὀνόματα τῶν χωρῶν καὶ τόπων καὶ πόλεων ἀραβικῶς ἐν τῷ πίνακι, χρησάμενος ἑρμηνεῖ τῷ σφετέρῳ υἱεῖ, καλῶς ἠσκημένῳ τὴν Ἀράβων τε καὶ Ἑλλήνων.
Ο σουλτάνος λοιπόν, επειδή ευχαριστήθηκε πολύ από αυτό το έργο, θαυμάζοντας την σοφία και την περίσκεψη τού Πτολεμαίου, αλλά κι εκείνου που το παρουσίασε τόσο όμορφα, τού χάρισε πολλά και πλούσια δώρα, ενώ πρόσταξε να εκδοθεί από αυτούς και ολόκληρο το βιβλίο στα αραβικά, ανακοινώνοντας μεγάλους μισθούς και δώρα για ένα τέτοιο έργο. Αυτά λοιπόν συνέβησαν.	Ἡσθείς οὖν πάνυ τῷ ἔργῳ τούτῳ ό βασιλεύς, καὶ τὴν σοφίαν τε καὶ περίνοιαν τοῦ Πτολεμαίου θαυμάσας, ἀλλὰ δὴ καὶ τοῦ ἐκθεμένου τοῦτο καλῶς, δωρεῖται τοῦτον πολυτρόπως καὶ φιλοτίμως, κελεύει δὲ καὶ πᾶσαν τὴν βίβλον ὑπ’ αὐτῶν ἀραβικῶς ἐκδοθῆναι, μισθοὺς μεγάλους ὑπὲρ τούτου καὶ δῶρα ἐπαγγειλάμενος. καὶ ταῦτα μὲν οὕτως.
Ενώ λοιπόν ο σουλτάνος ασχολούνταν με τέτοια πράγματα και με αυτούς τούς ανθρώπους, πέρασε όλο το καλοκαίρι και το φθινόπωρο. Όταν πέρασαν κι αυτά, τελείωνε το έτος 6973 από κτίσεως κόσμου [1464], που ήταν το δέκατο πέμπτο έτος τού σουλτάνου στην εξουσία.	Ἐν τούτοις γε μὴν καὶ τοῖς τοιούτοις ἀσχολουμένῳ τε καὶ διατρίβοντι τῷ βασιλεῖ διαγέγονε τὸ θέρος ὅλον καὶ τὸ φθινόπωρον· καὶ τούτων παρῳχηκότων τρίτον καὶ ἑβδομηκοστὸν ἔτος πρὸς τοῖς ἐννακοσίοις τε καὶ ἑξακισχιλίοις τοῖς ὅλοις ἠνύετο, πέμπτον δὲ καὶ δέκατον τῆς ἀρχῆς τῷ βασιλεῖ.»

Για τούς όρους με τούς οποίους η Βενετία θα έκανε (μετά χαράς) ειρήνη, βλέπε Sime Ljubić, Listine, X (Ζάγκρεμπ, 1891), 327, έγγραφο με ημερομηνία 3 Ιουλίου 1465 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 328, 331-32, 344 και αλλού, αλλά ιδιαίτερα σελ. 360-61. Για τις σχέσεις τού Αμηρούτζη με τον Μωάμεθ Β΄ βλέπε Adolf Deissmann, Forschungen und Funde im Serai, Βερολίνο και Λειψία, 1933, σελ. 25-36 και πρβλ. F. Babinger, Maometto il Conquistatore, Τορίνο, 1957, σελ. 363-71, 725. Παρά το γεγονός ότι ήταν υπεύθυνος για κάποιες αξιοσημείωτες κατασκευές, ο Μωάμεθ Β΄ δεν υπήρξε στην πραγματικότητα μεγάλος οικοδόμος. Χρησιμοποίησε αριθμό δυτικών ζωγράφων, ιδιαίτερα τον Τζεντίλε Μπελλίνι και μερικούς μικροχαλκογράφους, αλλά κανέναν αξιόλογο δυτικό αρχιτέκτονα. Πρβλ., στο ίδιο, σελ. 679-80 και Κεφάλαιο 5, σημείωση 12 για τα πνευματικά ενδιαφέροντα τού Μεχμέτ και για τις πολιτιστικές επαφές με την Ιταλία. Επηρεάστηκε αναπόφευκτα από τις καλλιτεχνικές τάσεις τής εποχής του.

Η ζωή στα τέλη τού 15ου αιώνα (Quattrocento) διαμορφωνόταν από την τέχνη σε βαθμό, ο οποίος δεν είναι πάντα εύκολο να συνειδητοποιηθεί. Για παράδειγμα σε συλλογή επιστολών των Φρανγκιπάνι, αρχόντων τής νησιωτικής έδρας τής Βέλια (το σημερινό Krk, στο απέναντι από τη Βενετία μέτωπο τής Αδριατικής), μια επιστολή κάποιας Ελιζαμπέτα Μοροζίνι, γραμμένη στη Βέλια στις 11 Μαΐου 1471 προς τούς αδελφούς Πιέτρο και Μάρκο Μοροζίνι ντι Πάολο, γράφει: «… σάς παρακαλούμε πολύ κύριε Μάρκο, να προθυμοποιηθείτε λόγω τής φιλίας που αντιλαμβανόμαστε ότι έχετε με τούς ζωγράφους Τζεντίλε και Τζιοβάννι Μπελλίνι, να τούς πείσετε να διδάξουν τα βασικά τής ζωγραφικής στον πατέρα μας Ντομένικο [che i vogliano insegnar la rasom del desegno a pre domenigo nostro] … «και αν ο Μπελλίνι δεν ήταν πρόθυμος να το κάνει, ίσως μπορούσε να βρεθεί κάποιος άλλος «με καλή διάθεση ζωγράφος», για να διδάξει τον Ντομένικο, ο οποίος θα μπορούσε μετά να επιστρέψει στη Βέλια και να ζωγραφίζει στο διάσημο στυλ τής ενετικής σχολής [βλέπε τη σημείωση από F. S. στο Nuovo Archivio veneto, 2^η σειρά, II (Βενετία, 1891), 382].

[←13]

Ammanati, Ep. xii στο Pius II, Commentarii, Φρανκφούρτη, 1614, σελ. 489, γραμμές 19 και εξής, προς τον καρδινάλιο Φραντσέσκο Τοντεσκίνι Πικκολομίνι (αργότερα πάπα Πίο Γ΄), επίσης παρατιθέμενη στον Raynaldus, Annales ecclesiastici ad ann. 1464, αριθ. 45, τόμ. XIX (1693), σελ. 163.

[←14]

Για τα ορυχεία στυπτηρίας τής Tolfa και τη σημασία τους για τη σταυροφορία, βλέπε Augustin Theiner, Codex diplomaticus dominii temporalis S. Sedis, III (Ρώμη, 1862, ανατυπ. Φρανκφούρτη, 1964), αριθ. ccclxv, ccclxx-ccclxxii, ccclxxix, cccxci, cccxciii-cccxciv, cccxcviii, σελ. 419-20, 423-25, 434-36, 451-55, 456-59, 463-67, Adolf Gottlob, Aus der Camera Apostolica des 15. Jahrhunderts, Ίννσμπρουκ, 1889, σελ. 278-300, Pastor, Hist. Popes, IV, 80-81 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 355-56, A. Guglielmotti, Storia della marina pontificia, II (Ρώμη, 1886), 318-22, C. Zippel, «L’ allume di Tolfa e il suo commercio» στο Archivio della R. Società romana di storia patria, XXX (1907), ιδιαίτερα σελ. 14-51, 389 και εξής, 402 και εξής, 416-18, 431 και εξής, με παραπομπές σε έντυπες και αρχειακές πηγές και γενικά Jean Detumeau, L’alun de Rome, XVe-XIXe siècle, Παρίσι, 1962 (βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 8, σημειώσεις 30-31).

Tα κέρδη από τον στυπτηρία χρησιμοποιούνταν μάλιστα για πολλούς σκοπούς διαφορετικούς από τη «Σταυροφορία» (Cruciata), που έδωσε το όνομά της στο παπικό μονοπώλιο στυπτηρίας. Θεωρείται ότι το παπικό ταμείο (Camera Apostolica) κατά καιρούς εισέπραττε από ογδόντα μέχρι εκατό χιλιάδες δουκάτα τον χρόνο από τις παραχωρήσεις που χορηγούσε για την εξόρυξη στυπτηρίας, η οποία χρησιμοποιούνταν ευρέως κατά τον 15^ο αιώνα στη βαφή υφασμάτων, στην κατασκευή δερμάτων, στην υαλουργία, στη βυρσοδεψία, ακόμη και στην παρασκευή φαρμάκων. Χορηγίες από τα έσοδα στυπτηρίας υποστήριζαν κάποιους διάσημους παπικούς συνταξιούχους στη Ρώμη, όπως ο εξόριστος δεσπότης τού Μορέως Θωμάς Παλαιολόγος, ο γιος του Ανδρέας και η συζυγος τού τελευταίου Κατερίνα, η βασίλισσα Αικατερίνη τής Boσνίας και ο εξόριστος δεσπότης τής Άρτας Λεονάρντο Τόκκο, καθώς και πολλοί άλλοι [Gottlob, ό. π., σελ. 292-94].

Tο σταυροφορικό σχέδιο τού έτους 1464 προέβλεπε ρεαλιστικό πρόγραμμα πληρωμών από τα ιταλικά κράτη, με τον παπισμό και τη Βενετία να διαθέτουν έκαστος 100.000 δουκάτα [Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 63 (65), 78 (80), 102 (104) και 104 (106)], η Νάπολη 80.000, το Μιλάνο 70.000, η Φλωρεντία 50.000, η Μόντενα 20.000, η Σιένα 15.000, η Μπολώνια 15.000, η Μάντουα 10.000, η Λούκκα 8.000 και το Μονφερράτ 5.000 [Ammanati, Ep. iv στο Pius II, Commentarii, Φρανκφούρτη, 1614, σελ. 506. MHH, Magyar Diplomacziai Emlékek: Acta extera τής Βασιλείας τού Ματίας Κορβίνους, II (Βουδαπέστη, 1877), 233-34, έγγραφο που αποδίδεται εσφαλμένα στο έτος 1471]. Tα μικρότερα κράτη, όπως η Σιένα και η Μάντουα, πίστευαν ότι οι μεγαλύτερες δυνάμεις θα απέτρεπαν την είσοδο των Τούρκων στην Ιταλία και ήσαν ιδιαίτερα απρόθυμα να πληρώσουν το δικό τους μερίδιο σε οποιαδήποτε κατανομή για το κοινό καλό. Tα μεγαλύτερα κρατη επέβαλλαν απαράδεκτους όρους για τη συμμόρφωσή τους με το σχέδιο των επιτρόπων.

Ο διορισμός τού πατέρα τού Λορέντσο Μέδικου, τού Πιέρο ντι Κόσιμο και των συνεργατών του στην τράπεζα των Μεδίκων ως «ταμίες τής πόλης» (alme urbis thesaurarii) στις 16 Σεπτεμβρίου 1464, υπάρχει στo Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 542 (Pauli II Officiorum lib. I, anno I ). φύλλα 8-9. Στις 6 Νοεμβρίου ο Πιέρο και η τράπεζα ορίστηκαν ως «διαχειριστές των χρημάτων τής Αγίας Σταυροφορίας» (pecuniarium Sancte Cruciate depositarii) [στο ίδιο, φύλλο 23]:

«Αλλά θέλουμε στις εντολές πληρωμών από τα εν λόγω χρήματα να υπακούουν χωρίς καμία αντίρρηση οι σεβάσμιοι αδελφοί μας Βησσαρίων, Γκυγιώμ ντ’ Ετουβίλ και Χουάν ντε Καρβαχάλ, καρδινάλιοι επίσκοποι τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, στους οποίους έχουν ανατεθεί από εμάς τα ανωτέρω…».

(Volumus autem quod in dispendiis pecuniarum prefatarum mandatis venerabilium fratrum nostrorum Bessarionis Tusculani, Guillelmi Hostiensis, et Johannis Portuensis, episcoporum Sancte Romane Ecclesie cardinalium, per nos super premissis deputatorum absque aliqua contradictione parere debeatis…)

Οι Πάτσι και Ρικάζολι, επίσης Φλωρεντινοί, υπηρετούσαν επίσης ως διαχειριστές (depositarii), αλλά προφανώς δεν είχαν καμμία σχέση με τούς ειδικούς σταυροφορικούς πόρους [πρβλ., στο ίδιο, φύλλα 2-3]. O Zippel, «L’ allume di Tolfa«, σελ. 437-62, δημοσιεύει αριθμό σημαντικών εγγράφων σχετικών με την «Cruciata». Βλέπε επίσης την προσεκτική μελέτη L’alun de Rome τού Detumeau και πρβλ. R. de Roover, The Rise and Decline of the Medici Rank (1397-1494), Νέα Υόρκη, 1966, σελ. 152-64 και František Beneš, «Depositaria generale della crociata», Československy časopis historický, XIV-5 (Prague, 1966), 738-57, με σαραντατέσσερα έγγραφα σχετικά με τη Βοημία κατά την παπική θητεία τού Παύλου Β΄, σε τσεχικές περιλήψεις ή στο αρχικό λατινικό κείμενο.

[←15]

Πρβλ. Ammanati, Ep. xcv στο Pius II, Commentarii, Φρανκφούρτη, 1614, σελ. 532, επιστολή η οποία δίνει επίσης λεπτομέρειες τής οικονομικής δυστροπίας των άλλων ιταλικών κρατών.

[←16]

Giuseppe Müller, Documenti sulle relazioni delle città toscane coll’oriente cristiano e coi Turchi, Φλωρεντία, 1879, μέρος I, αριθ. 153, σελ. 202-3, έγγραφα με ημερομηνία 10 Μαΐου και 7 Ιουνίου 1465.

[←17]

Ύστερα από «προσπάθεια έξι μηνών», ο Παύλος Β΄ το κατάλαβε αυτό πολύ καλά [Raynaldus, Annales ecclesiastici ad ann. 1465, αριθ. 1-2, τόμ. XIX (1693), σελ. 170 και πρβλ. Müller, ό. π.. σελ. 498-99].

[←18]

A. Mai, Spicilegium romanum, I (Ρώμη, 1839), 297: «…[η Αγιότητά του] έστειλε στον βασιλιά τής Ουγγαρίας περίπου 80.000 δουκάτα και συμφώνησε με τούς εν λόγω πρεσβευτές να χορηγεί κάθε έτος ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό…» (…[la sua Santità] mandò al Re d’ Ungaria circa ducati ottanta mila, e composesi con detti ambasciadori dare ogni anno una certa somma di danari…).

Τον Ιούλιο τού 1466 ο Παύλος Β΄ έγραψε στον Φίλιππο τής Βουργουνδίας, ότι «…κατά το προηγούμενο έτος έστειλα στους Ούγγρους 100.000 χρυσά φλουριά» (…aureorum millia centum anno proximo ad Hungaros misimus) [Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad ann., αριθ. 3, τόμ. XIX (1693), σελ. 178].

[←19]

Liber depositarii S. Cruciate, φύλλο 40, παρατιθέμενο από τον Gottlob, Aus der Camera Apostolica, σελ. 291.

[←20]

Gottlob, ό.π. Οι Ούγγροι εισέπραξαν επιπλέον ποσά κατά τα επόμενα χρόνια.

[←21]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 129, 130 (132), 160 (162), με ημερομηνία 28 Μαΐου 1466:

«…Όμως οι κληρικοί, στην υπόθεση αυτή τής ιερής πίστης, παρά το θείο και ανθρώπινο καθήκον, εφησυχάζουν σε αδράνεια και αταραξία και για μεγάλο διάστημα δεν έχουν καταβάλει τίποτε από την πλευρά τους από τούς φόρους δεκάτης ή τούς εκκλησιαστικούς φόρους, που σε αυτή την πόλη συνηθιζόταν να πληρώνουν…».

(…Clerici vero in causa hac sancte fidei preter ius omne divinum atque humanum in ocio atque tranquilitate quiescunt, et a longo tempore citra nihil solverunt ex decimis sive factionibus quas ab hac urbe condita citra solvere consueti sunt…)

[←22]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 117 (118), 118-119 (120-121):

«Επιπλέον έχουμε πιεστεί να πληρώσουμε, στον στρατό ξηράς και στις ναυτικές ενισχύσεις που έχουν σταλεί, ποσό που υπερβαίνει πια τις 700.000 δουκάτα τον χρόνο».

(Urgent insuper stipendia terrestris exercitus atque navalis supplementorumque mittendorum, que excedunt iam summam ducatorum septingentorum millium in anno…)

[←23]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 115/116 (118), έγγραφο με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1465. Η Γερουσία έγραψε επίσης προς τον κόμη τού Ουώρικ και προς τον ηγούμενο και διδάσκαλο τού οσπιταλίου στην Αγγλία [στο ίδιο, φύλλα 115-116]. Όπως έχουμε ήδη σημειώσει, ο Λορεντάν προσπαθούσε τότε να παραιτηθεί από τη θέση τού ναυτικού γενικού διοικητή, αλλά η Γερουσία ψήφισε να μην τον αντικαταστήσει [στο ίδιο, φύλλο 116] μέχρι τις 7 Φεβρουαρίου 1466 [φύλλο 133-134 (136)]. Τελικά στις 25 Απριλίου εκλέχτηκε διάδοχός του ο Βεττόρε Καπέλλο [φύλλα 152 και εξής (154 και εξής)] και ο πόλεμος εναντίον των Τούρκων προωθήθηκε πιο ζωηρά. Σουλτάνος τής Αιγύπτου ήταν ο αζ Ζαχίρ Σαφαντίν Χουσχαντάμ (az Zahir Saif-ad-Din Khushkadam, 1461-1467).

[←24]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 92-96 (94-98), έγγραφα με ημερομηνία 15 μέχρι 21 Ιουνίου 1465. O Κορρέρ βρισκόταν στην Ανατολή, εξουσιοδοτημένος να διατυπώσει τέτοια απειλή. Στο ίδιο, φύλλο 94 στην προτελευταία παράγραφο και φύλλο 96, όπου η επιστολή τής Γερουσίας προς τον σουλτάνο τελειώνει με τη δήλωση ότι

«…για εμάς είναι πια απαράδεκτο να μπορούμε να υποφέρουμε τέτοιες βιαιότητες και δεινά, όπως πιο αναλυτικά έχει αναφέρει ο πρεσβευτής μας στη Γαληνότητά σας…».

(… a nui è intollerabile poder più patir tante violentie et damni, come più compidamente lo ambassador nostro referira a la vostra Serenità…)

[←25]

Sen. Secreta, Reg. 25, φύλλα 142-143 (151-152).

[←26]

Πρβλ. Johannes Adelphi, Die Turckisch Chronica von irem Ursprung, Anefang und Regiment, Στρασβούργο, M. Flach, 1513, χωρις αριθ. φύλλο 7 (=sign. B-i): «Μετά από αυτό, το έτος 1466 ο Τούρκος βάδισε εναντίον τής Αλβανίας και κατασκεύασε μια όμορφη πόλη σε 31 μέρες…» (Darnach im LXV[Ι] iar do zog der Türck wider in Albania, und bauwet ein schöne Stat in XXXI tagen…) και βλέπε το άρθρο τού Franz Babinger, που αναφέρεται στην επόμενη σημείωση.

[←27]

Pastor, Hist. Popes IV, 86 και παράρτημα, αριθ. 14, σελ. 480-81 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 360 και παράρτημα, αριθ. 79, σελ. 761, επιστολή από τον Μαφφέι προς τον Πιέρο Μέδικο, γραμμένη στη Ρώμη στις 15 Μαΐου (1466). C. Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), 220. Για την οικοδόμηση τού Ελμπασάν, βλέπε Fr. Babinger, «Die Gründung von Elbasan», Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen XXXIV (1931), 94-103, ανατυπ. στου ιδίου Aufsätze und Abhandlungen zur Geschichte Sudasteuropas und der Levante, I (Μόναχο, 1962), 201-10. Σύμφωνα με τη μακροσκελέστερη από δύο αναμηνηστικές επιγραφές στο Ελμπασάν, το τετράγωνο φρούριο με τούς μεγάλους γωνιακούς του πύργους χτίστηκε μέσα σε εικοσιπέντε μέρες [στο ίδιο, σελ. 204-6]. Έγγραφα σχετικά με την πάλη τού Σκεντέρμπεη με τούς Τούρκους το 1466 έχουν βολικά συγκεντρωθεί στο J Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg, Βελιγράδι, 1942, σελ. 179-94 και πρβλ. S. Ljubić, Listine, X, σελ. 359-84, passim.

[←28]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 173 (175). έγγραφο με ημερομηνία 7 Ιουλίου 1466. Τον προηγούμενο μήνα (στις 7 Ιουνίου) η Γερουσία είχε παροτρύνει τον βασιλιά Φερράντε τής Νάπολης, πάντοτε φίλο τού Σκεντέρμπεη, να τού στείλει πεζικό και τοξότες, επειδή «με τον υπέροχο Σκεντέρμπεη και το θέμα τής Αλβανίας κατά συνέπεια και ο Χριστιανισμός βρίσκεται σε πολύ μεγάλο κίνδυνο» (cum magnificus Scandarbegus et res Albanie et per consequens Christianitatis in maximo periculo constitute sint) [στο ίδιο, φύλλο 166 (168) και πρβλ. φύλλα 170, 179 και Reg. 23, φύλλο 57, με ημερομηνία 28 Ιουλίου 1467].

[←29]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλα 175-176 (177-178). Η πρόταση ψηφίστηκε ομόφωνα (de parte 132, de non 0, non sinceri 0), αλλά επιστολές που στάλθηκαν στις 7 Αυγούστου στον Φραντσέσκο Βενιέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στον Ματίας Κορβίνους, έδειχναν ότι η Γερουσία δεν είχε σαφέστερη άποψη ύστερα από τις ασυνήθιστες συνεδριάσεις από εκείνη που είχε πριν από αυτές, για τον τρόπο με τον οποίο θα πετύχαινε ειρήνη με τούς Τούρκους, γιατί οι όροι έπρεπε να είναι αποδεκτοί και από τη Βενετία και από την Ουγγαρία:

«…Και δεδομένου ότι δεν αμφιβάλλουμε ότι η διαχείριση τής ειρήνης, τόσο εξ αιτίας των όρων τούς οποίους ζητά η μεγαλειότητά του και ζητάμε και εμείς, όσο και λόγω τής φύσης των Τούρκων, είναι πολύ δύσκολη» [στο ίδιο, φύλλα 177-178 (179-180)].

(…Et quoniam non dubitamus quin tractatio pacis, tum propter conditiones quas Maiestas sua petit et nos etiam petimus tum propter naturam Turci, habitura sit multum difficultatis)

[←30]

Η επιστολή γράφηκε για τον Παύλο Β΄ από τον Τζάκοπο Αμμανάτι [Ep. clxiii στο Pius II, Commentarii, Φρανκφούρτη, 1614, σελ. 588 και εξής και Raynaldus, Annales ecclesiastici ad ann. 1466, αριθ. 2, τόμ. XIX (1693), σελ. 178]. Για την ημερομηνία (προς το τέλος τού 1466), βλέπε F. Pall, «Marino Barlezio» στο Mélanges d’ histoire generale, (επιμ.) Const. Marinescu, II (Βουκουρέστι, 1938), 219, σημείωση 1. Στις 2 Ιουνίου 1466, οι Ενετοί κατηγόρησαν τούς Ραγουσαίους ότι πωλούσαν προμήθειες στους Τούρκους «όλες για πόλεμο» (toto hoc bello) [Ljubić, Listine, X, 366].

[←31]

Η πολύτιμη αλλά κάπως συγκεχυμένη περιγραφή τού Κριτόβουλου για τη σταδιοδρομία τού Μωάμεθ Β΄ κλείνει με περιγραφή τής πανούκλας τού 1466.

[←32]

J. Gelcich και L. Thallóczy (επιμ.), Diplomatarium ragusanum, Βουδαπέστη, 1887, σελ. 774. 780.

[←33]

F. Pall, «I Rapporti italo-albanesi intorno alla meta del secolo XV», Archivio storico per le province napoletane, LXXXIII (3^η σειρά, IV, 1966), έγγραφο αριθ. lxiii, σελ. 204 και σημείωση αριθ. lxiv.

[←34]

Pastor, Hist. Popes, IV, 88, σημείωση και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955). 361-62. σημείωση 4, Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxv, σελ. 206-7, Malipiero, Annali veneti, στο Archivio storico italiano, VII, μέρος 1 (1843), 38 και πρβλ. Marinus Barletius, Historia de vita el gestis Scanderbegi, 1^η εκδ., Ρώμη, 1509, βιβλίο xii, φύλλο cliii, εκδ. Ζάγκρεμπ, 1743, σελ. 357a:

«…στο μεταξύ ο Σκεντέρμπεης … χωρίς καθυστέρηση και με ποιμενική κάπα, πολύ άσχημα ντυμένος στην πόλη τής Ρώμης, πήγε να εκλιπαρήσει για ενίσχυση και βοήθεια τούς κορυφαίους τού Κολλέγιου και τής Γερουσίας, ο μεγαλύτερος από τούς οποίους εκείνη την εποχή ήταν ο πάπας Παύλος Β΄».

(…Scenderbeg interim … sine mora sagulo gregali, et vilissimo admodum habitu indutus ad urbem Romanam pro ope et auxilio a summo principe patrumque collegio implorando profectus est: Erat enim eo tempore Paulus II Pontifex maximus)

Tο σπίτι όπου λέγεται ότι διέμεινε ο Σκεντέρμπεης στη Ρώμη υπάρχει στην Βίκολο Σκέντερμπεγκ 114-118 (στους πρόποδες τού Κυρηνάλιου), στην Πιάτσα Σκέντερμπεγκ. Η εικόνα του πάνω από την κυρία είσοδο τού σπιτιού συνοδεύεται από την επιγραφή: «Geor. Castriota a Scenderbeg princeps Epiri ad fidem iconis rest. an. Dom. MDCCCXLIII» (το κτίριο τιμήθηκε ως φερόμενη κατοικία του το 1843).

[←35]

Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxiv-lxviii, σελ. 205-9, έγγραφα με ημερομηνία από τις 10 μέχρι τις 19 Δεκεμβρίου 1466. Σε μερικά χρόνια οι Ενετοί θα μετάνιωναν πικρά για την αποξένωσή τους από τον Κορβίνους και την ανάμιξη τού Κολλεόνι στις υποθέσεις τής Φλωρεντίας [Malipiero, Annali veneti, ad ann. 1470 στο Archivio storico italiano, VIII, μέρος 1 (1843), 59].

[←36]

Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxviii-lxx, σελ. 209-11, έγγραφα με ημερομηνία από τις 19 μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 1466.

[←37]

Pastor, Hist. Popes, IV, 88-90 και παράρτημα, αριθ. 18, σελ. 482-83 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 361-63 και παράρτημα, αριθ. 83, σελ. 763, ο οποίος όμως επιμένει ότι επιφυλάχθηκε γενναιόδωρη μεταχείριση στον «υπερασπιστή τής Αλβανίας». Οι επιστολές τού Γκονζάγκα έχουν ανατυπωθεί. στον Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg, σελ. 194-95.

[←38]

Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxi, σελ. 211-12, με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1467.

[←39]

Gaspare da Verona, de gestis tempore … Pauli II, επιμ. G. Zippel στο RISS, ΙΙΙ, μέρος 16 (1904), 44 και Michele Canensi, de vita et pontificatu Pauti II, στο ίδιο, σελ. 145-46. O Zippel, σελ. 185-88, παρέχει το κείμενο τής βούλλας Quamvis ex commisio, που «εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Μάρκο, μια μέρα πριν τις ίδες τού Φεβρουαρίου [δηλαδή στις 12 τού μηνός], το έτος 1466 μετά την ενσάρκωση τού Κυρίου μας [δηλαδή το 1467], κατά το τρίτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud S. Marcum pridie Idus Februarii anno ab incarnatione Domini MCCCCLXVI, pontificatus nostri anno tertio), την οποία χρονολογεί εσφαλμένα στις 14 Φεβρουαρίου. Πρβλ. Zippel, «Ricordi romani dei Cavalieri di Rodi» Archivio della R. Società romana di storia patria. XLIV (1921), 186-88.

Στις 2 Ιουλίου 1956 μια υδρία με τα λείψανα τού μεγάλου μάγιστρου Ζακόστα μεταφέρθηκε από τον Άγιο Πέτρο στην εκκλησία τής Σάντα Μαρία στο Αβεντίνε. Ύστερα από επικήδεια λειτουργία στις 3 Ιουλίου η υδρία τοποθετήθηκε σε κόγχη πίσω από το κύριο ιερό, όπου μια αναμνηστική πλάκα τής «μεταφοράς» (translatio) τού Ζακόστα διασώζει τώρα το αρχικό κείμενο τής επιτύμβιας στήλης του στα σπήλαια τού Βατικανού [πρβλ. Βulletin officiel du grand magistere de l’Ordre S. M. H. de Malte, III (July-August 1956, 5].

[←40]

Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxii, σελ. 213. Όμως στις 11 Mαρτίου (1467) ο Αγκοστίνο έγραφε ότι η ενετική κυβέρνηση έκανε τότε έκκληση προς τον πάπα να βοηθήσει τον Σκεντέρμπεη [στο ίδιο, αριθ. lxxx, σελ. 219]. Για την ενετική εγκατάσταση στην Αλβανία και τη διοίκησή της βλέπε την προσεκτική μελέτη τού Giuseppe Valentini, «Dell’ amministrazione veneta in Albania» στο Agostino Pertusi (επιμ.), Venezia e il Levante fino al secolo XV, 2 τόμοι, Φλωρεντία, 1973-74, 1-2, 843-910.

[←41]

Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxiv-lxxv, σελ. 214, με ημερομηνία 11 και 13 Φεβρουαρίου 1467 και πρβλ. αριθ.LXXVIII, σελ. 216.

[←42]

Pall «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxvi, σελ. 215.

[←43]

«… Ello beffando disse l’altro di a uno cardinale che nante voria fare guerra alla ghiesa che al Turcho!» [Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxvii, σελ. 216].

[←44]

«… con dire non credere se potesse trovare la mazore crudelitate al mondo cha in quisti preti…» [Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxviii, σελ. 216-17]. Καρδινάλιος τού Σαν Σίστο ήταν ο Χουάν ντε Τορκεμάδα (Juan de Torquemada). Πέθανε τη Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου 1468, σύμφωνα με τα Acta Consistorialia στo Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXI, τόμος 52, φύλλο 71. Πρβλ. Eubel, Hierarchia, II (1914, ανατυπ. 1960), αριθ. 283, σελ. 36 και σελ. 65 και βλέπε Pietro Egidi, Necrologie libri affini della provincia romana, I (Ρώμη, 1908), 300 (Fonti per la Storia d’ ltalia, XLIV).

[←45]

Franc. Trinchera, Codice aragonese, τόμ. I (1467-1468), Νάπολη, 1866, αριθ. 22, 66, σελ. 33, 90.

[←46]

Ο Μπαλαμπάν μπέης κράτησε την Κρόια υπό πολιορκία όλο το χειμώνα τού 1466-1467 [Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg, αριθ. 350. σελ. 196, έγγραφο με ημερομηνία 18 Φεβρουαρίου 1467]. Απέτυχε σε επίθεση εναντίον τής Κρόιας τον Απρίλιο τού 1467, τραυματίστηκε από πυροβολισμό (de primo schiopeto) και πέθανε λίγο μετά [στο ίδιο, αριθ. 359-60, σελ. 198, έγγραφα με ημερομηνία 10 και 20 Μαΐου 1467]. Ο αδελφός του είχε μόλις συλληφθεί αιχμάλωτος [στο ίδιο, αριθ. 359, σελ. 198a, ανατυπ. από τον V. V. Makušev, Monumenta historica slavorum meridionalium, II (Belgrade, 1882), 29-30].

Ένα ενετικό χρονικό (το Cronica Zena) σημειώνει κάτω από την ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1466 (μετά τη επίθεση τού Καπέλλο στην Αθήνα και την αποτυχία τού Μπαρμπαρίγκο στην Πάτρα, για την οποία βλέπε πιο κάτω), ότι είχαν μόλις φτάσει νέα στη Βενετία από το Σκουτάρι (Σκόδρα), «ότι … ο Σκεντέρμπεης γκρέμισε τον Μπαλαμπάν πασά και έκοψε πολλούς Τούρκους σε κομμάτια» (come … Scandrabecho havea roto Balaban-Bassa et tagliado molti Turchi a pezi) [N. Iorga, Notes et extraits, IV (Βουκουρέστι, 1915), 211].

Δεδομένου ότι ο Μπαλαμπάν μπέης ζούσε ακόμη τον Απρίλιο τού 1467, ο Radonić, ό. π., αριθ. 379, σελ. 205] τοποθετεί το κείμενο χωρίς σχόλιο κάτω από την ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1467. Προφανώς ο επόπτης (provveditore) τού Σκουτάρι επιβεβαίωνε απλώς την ήττα τού Μπαλαμπάν μπέη τον Απρίλιο τού 1467 σε επιστολή, η οποία έφτασε στη Βενετία στις 7 Σεπτεμβρίου. Ήταν δύσκολο να ληφθούν ακριβείς πληροφορίες και τέτοιες επαναλήψεις νέων μερικούς μήνες παλαιών ήσαν προφανώς πάντα ευπρόσδεκτες.

Ο Barletius, De vita et gestis Scenderbegi, 1^η εκδ., Ρώμη, 1509, βιβλία xi-xii, φύλλα cxliii-cliv, εκδ. Ζάγκρεμπ, 1743, σελ. 334-61, γνωρίζει πολλά για τα γεγονότα τού 1466-1467, περιλαμβανομένης τής αιχμαλωσίας τού αδελφού τού Μπαλαμπάν και τού θάνατου τού ίδιου τού Μπαλαμπάν στην τελική απελπισμένη επίθεσή του εναντίον τής Κρόιας [ό. π., φύλλο cliv, σελ. 360-61]. Ο Raynaldus τοποθετεί ανακριβώς αυτά τα γεγονότα στο 1465 [πρβλ. Ann. eccl., ad ann. ό. π., αριθ. 16-19, τόμ. XIX (1693), σελ. 173-74]. O Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 363 τοποθετεί σωστά αυτή την ήττα τού Γιουνούς και τού Μπαλαμπάν μπέη την άνοιξη τού 1467, όπως βέβαια και ο Pall, στο Mélanges d’ histoire generale, II, 219-20. Πρβλ. Babinger, Maometto (1957), σελ. 373-74, 382-83 και Pall, «Les relations entre la Hongrie et Scenderbeg» στο Revue historique du Sud-Est européen, X (1933),138-41.

[←47]

Pall, «I Rapporti italo-albanesi», αριθ. lxxx, σελ. 219.

[←48]

Ορισμένες από τις πηγές για την τουρκική εισβολή στην Αλβανία κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1467 έχουν συγκεντρωθεί από τον Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg, σελ. 199-206, ενώ βλέπε και Ljubić, Listine, X, 389-400. Για την επιστροφή τού Μωάμεθ Β΄ στην Ισταμπούλ βλέπε Radonić, ό. π., σελ. 211-12. Πρβλ. επίσης Barletius, Vita, 1^η εκδ., Ρώμη, 1509, βιβλίο xiii, φύλλο clvi και εκδ. Ζάγκρεμπ, 1743, σελ. 364-66. Πρβλ. Hopf, «Griechenland im Mittelaller» στο J. S. Ersch και J. C. Gruber, Allgemeine Encyklopadie, τόμ. 86 (Λειψία, 1868, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1960, τόμ. II), σελ. 157. Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 363, Babinger, Maometto, σελ. 383-85, 389.

Για τις περιοχές τής Αλβανίας υπό τουρκικό έλεγχο τον Μάρτιο τού 1467 βλέπε Halil Inalcik, «Les Regions de Kruje et de la Dibra autour de 1467, d’ apres les documents Ottomans», Studia Albanica, V-2 (1968), 89-102, ιδιαίτερα σελ. 95 και εξής.

[←49]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 186 (188):

«Προς ναυτικό γενικό διοικητή: Έχουμε λάβει τις προηγούμενες μέρες έναν αριθμό από επιστολές σας και τελευταία αυτήν που σφραγίστηκε στο λιμάνι τής Κορώνης στις 18 Ιουλίου, οι οποίες ήσαν πολύ ευχάριστες για το κράτος μας. Από αυτές καταλαβαίνουμε ότι καταλήφθηκαν από εσάς ευτυχώς και γενναία τα νησιά Ίμβρος, Θάσος και Σαμοθράκη, λεία μετά την πόλη τής Αθήνας και τέλος παρaδόθηκε το Λιγουριό, η καλύτερη και πιο βολική πόλη στην Πελοπόννησο [αλλά ο Μπαρμπαρίγκο στο Sathas, VI, 64 έχει περιγράψει το Λιγουριό ως αδύνατο κάστρο]. Τα οποία θα είναι πολύ ευχάριστα, τόσο για τη φήμη τού κράτους μας, όσο και για τη δική σας επιδοκιμασία. Ως εκ τούτου δεν μπορούμε παρά να επαινέσουμε με το συμβούλιό μας των κλητών [Γερουσία] την απαράμιλλη αξία σας και το μεγαλείο τού μυαλού σας. Η ευτυχής νίκη φαίνεται να υπόσχεται καλή αρχή για τις υποθέσεις μας και με τη βοήθεια τού Θεού μεγαλύτερες επιτυχίες. Ελπίζουμε λοιπόν στη άφατη επιείκειά Του!…»

(Capitaneo generali maris: Accepimus his superioribus diebus complures litteras vestras, et postremas ex portu Coroni XVIII Julii prope preteriti obsignatas, que nostro dominio gratissime fuerunt. Cum illis intellexerimus vos insulas Embros, Thiassos, Samothraciaque feliciter magnanimeque optinuisse, direptionem postea urbis Athenarum et deditionem demum Ligurii, optimi oppidi commodissimique in Peloponeso. Que omnia tum pro nostri dominii existimatione tum pro vestra commendatione iocundissima nobis extiterunt. Vestram proinde virtutem et animi magnitudinem non possumus non parum cum nostro Rogatorum consilio commendare. Quod felix faustumque victorie initium rebus nostris bene favente Deo feliciores successus polliceri videtur: quemadmodum in illus ineffabili clementia speramus!…)

Η Γερουσία πληροφορούσε επίσης τον Καπέλλο, ότι τού είχαν στείλει δύο μεγάλα κανόνια για να αντικαταστήσουν ένα πολύ μεγάλο, το οποίο είχε καταστραφεί σε προγενέστερες επιχειρήσεις, «που έσπασε όπως σημειώνατε στις επιστολές σας» (quam fractam vestris litteris significastis), καθώς και 12.000 δουκάτα.

Μολονότι η Σινιορία εκτιμούσε τα σχέδια τού Καπέλλο για τον εξοπλισμό γαλερών στη διάρκεια τού ερχόμενου χειμώνα για χρήση εναντίον των Τούρκων με τον ερχομό τής άνοιξης, όμως οι επιθυμίες του προφανώς υπερέβαιναν τούς πόρους τού κράτους:

«…Και επειδή επί τού παρόντος δεν μπορούμε να σάς στείλουμε τόσο πολλά χρήματα, ώστε να καταστεί δυνατός ο εξοπλισμός δέκα τέτοιων γαλερών, θα θέλαμε να σάς δώσουμε την εντολή, ότι από το σύνολο των 30.000 δουκάτων, τα οποία σάς στέλνουμε για τον λόγο αυτό, πρέπει να αφοπλίσετε αποδεσμεύοντας εκείνο τον αριθμό γαλερών που θα στείλετε πίσω και με τα χρήματα που γράφονται πιο πάνω να δείτε πώς μπορείτε να διορθώσετε στον βαθμό που είναι επιθυμητός τέσσερις από τις πιο παλιές, για την ικανοποίηση τής ανακατασκευής των οποίων, μέχρι να προβλεφθεί έτσι από εσάς η αναχώρησή τους, ώστε να μπορούν να φτάσουν εδώ χωρίς να έχουμε προβλήματα. Επιπλέον θα σάς στείλουμε στο μέλλον και άλλα χρήματα, για τον αφοπλισμό και άλλων γαλερών, μέχρι τον αριθμό των 10 γαλερών, που έχουμε αποφασίσει να αφοπλίσουμε».

(…Et quia ad presens non possumus vobis tot pecunias mittere quot exarmamento ipsarum X galearum satisfaciant, volumus vobisque mandamus ut pro summa ducatorum XXX millia, quos vobis hac de causa mittimus, ad exarmandum mittere debeatis illum galearum numerum quarum refusuris cum iamscriptis pecuniis satisfacere posse videbitis, in quarum numero volumus esse quatuor de magis veteribus satisfactioni refusurarum quarum usque suum a vobis discessum ita providebitis quod quando hic erunt nullum stadium seu molestiam habeamus. Mittemus preterea vobis de tempore in tempus de aliis pecuniis pro exarmamento aliarum galearum usque iamscriptum numerum X galearum quas exarmari decrevimus)

[←50]

Για τις πηγές βλέπε K. M. Setton στο A History of the Crusades, III (1975), 272-73, σημειώσεις 174-75, προερχόμενες από το Setton, Los Catalanes en Grecia, Βαρκελώνη, 1975, σελ. 183 και 196-97, σημειώσεις 93-94 και πρβλ. Catalan Domination of Athens, αναθ. εκδ., Λονδίνο, 1975, σελ. 209-10.

[←51]

Jacopo Barbarigo, Dispacci della guerra di Peloponneso στο Κ. N. Sathas (επιμ.), Documents inédits relatifs a l’histoire de la Grèce au moyen age, VI (Παρίσι, 1884, ανατυπ. Αθήνα, 1972), αριθ. 47, σελ. 51, γραμμές 30-31, επιστολή με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1465

[←52]

Για την κατάληψη τής Αθήνας από τον Βεττόρε Καπέλλο βλέπε Stefano Magno, Estratti degli Annali veneti, επιμ. Hopf, Chron. Gréco-romanes (1873, ανατυπ. 1966), σελ. 204:

«…Έφτασε [ο Βεττόρε Καπέλλο] με 28 γαλέρες στην ακτή τής αρχαίας και όμορφής πόλης των Ελλήνων Αθήνας, στην επαρχία τής Αχαϊας, στην περιοχή τής Αττικής, στην πόλη που ονομάζεται τώρα Σετίνες και απέχει 4 μίλια από την ακτή και 12 από εκείνη τής προηγούμενης ημέρας…».

(… Venne [Vettore Capello] con galie 28 alle marine dell’ antiqua e bella cittade de Greci Athene in nella provincia d’ Acaia in nella region d’ Attica chiamada al presente Setines, distante dalla marina mia 4, et adì 12 detto avanti zorno…)

Επιτέθηκε στην Αθήνα και πήρε την πόλη, κλπ. Η κατάληψη τής Αθήνας (Setines) από τον Καπέλλο περιγράφεται επίσης στο Cronica Zeno, επιμ. N. Iorga, Notes et extraits IV, 209-10. Σχολιάζοντας τη λέξη «Setines» σε αυτό το κείμενο, ο Iorga γράφει ότι «δεν μπορεί να υπάρχει ζήτημα Αθήνας» (il ne peut pas etre question d’ Athenes), όπου όμως αυτό ακριβώς ήταν, όπως γνώριζε καλά ο χρονικογράφος Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII, μέρος 1 (1843), 37.

Πρβλ. Γεώργιο Σφραντζή, Χρονικόν, PG 156, 1074C, επιμ. V. Grecu (1966), σελ. 132, γραμμές 9-13:

Το καλοκαίρι τού 6974 [1466] ο Βεττόρε Καπέλλο διορίστηκε γενικός διοικητής τού ενετικού στόλου. Επιτέθηκε και κατέλαβε τη νήσο Ίμβρο. Επέστρεψε στην Αθήνα, όπου ανέλαβε τον έλεγχο ολόκληρης τής περιοχής. Περίπου τον Αύγουστο, προχώρησε αυτός εναντίον τής Παλιάς Πάτρας και κατέλαβε την περιοχή.

«Καὶ τοῦ αὐτοῦ οδ’ ἔτους τὸ θέρος γεγονὼς Βίκτωρ Καπέλλος καπετάνιος τζενεράλης ἀπελθὼν εἰς τὴν νῆσον Ἴμβρον καὶ πολεμήσας, ἀπῆρεν αὐτήν. Καὶ πάλιν ἀπελθόντος αὐτοῦ εἰς τὴν Ἀθῆναν, πᾶσαν τὴν χώραν ᾑχμαλώτευσεν· ἐλθόντος δ’ αὐτοῦ εἰς τὴν Παλαιὰν Πάτραν περὶ τὸν Αὔγουστον ἀπῆρε τὴν χώραν.»

Πρβλ. και Ψευδο-Σφραντζή, Chron. maius IV, 22, CSHB, Βόννη, σελ. 425, επιμ. Grecu, σελ. 564, γραμμές 16-20:

«…καί τοῦ αυτοῦ ,ςϡοε’ ἔτους τῷ θέρει ὁ Βίκτωρ Καππέλος ὁ καθολικός ναυάρχης τοῦ τῶν Ἐνετῶν στόλου ἀπελθών εἰς νῆσον Ἴμβρον παρέλαβεν αὐτήν, καὶ πάλιν ἀπελθων εἰς Ἀθήνας πᾶσαν τὴν τῶν Ἀθηνῶν πόλιν ἠχμαλώτευσεν. εἶτα ἐλθών περί τὸν Αὔγουστον μῆνα εἰς τὴν παλαιάν Πάτραν ἐπῆρε τὴν χώραν.»

Πρβλ. επίσης Navagero, Storia veneziana στο RISS, XXIII (Μιλάνο, 1733), στήλες 1125-26. O Sanudo, Vite de duchi, στο RISS, XXII, στήλη 1183A, παρουσιάζει την πορεία τού Καπέλλο ως κατευθείαν από τη Βενετία στο Νεγκροπόντε και την επίθεση στην Αθήνα. Marcantonio Coccio Sabellico, Historiae rerum venetarum, (επιμ.) Βενετία, 1718, ΙΙΙ, βιβλίο viii, σελ. 730-31. O ιστορικός Sabellico είχε τούς θαυμαστές του στην Ενετική Γερουσία [Sen. Secreta, Reg. 33, φύλλα 9 (19), 15 (25), έγγραφα με ημερομηνία 27 Απριλίου και 3 Ιουνίου 1486].

[←53]

Κριτόβουλος, V, 13, επιμ. Miller, FHG, V-l (1870), σελ. 158b-159a, επιμ. V. Grecu, σελ. 345, 347:

Στις αρχές τού ίδιου φθινοπώρου οι Ενετοί εκστράτευσαν εναντίον τής Παλιάς Πάτρας με σαράντα πλοία και 2.000 βαριά οπλισμένους πεζούς. Αποβιβάστηκαν και πολιορκούσαν την πόλη, κυκλώνοντάς την με τον στρατό τους και στήνοντας εναντίον της πετροβόλα κανόνια. Είχαν ως συμμάχους μερικούς από τούς Πελοποννήσιους, που πρόσφατα είχαν εξεγερθεί εναντίον τού σουλτάνου και τώρα είχαν ενωθεί μαζί τους. Πολιορκούσαν λοιπόν επί πολλές ημέρες, περικυκλώνοντάς την και γκρεμίζοντας το τείχος με τα κανόνια.	«Τοῦ αὐτοῦ φθινοπώρου ἀρχομένου ἤδη καὶ Ἐνετοὶ ἐστράτευσαν ἐπὶ Πάτρας τῆς Ἀχαΐας ναυσὶ τε τεσσαράκοντα καὶ δισχιλίοις ὁπλίταις, καὶ ἀποβάντες ἐπολιόρκουν τὴν πόλιν, κύκλῳ περιλαβόντες αὐτὴν τῷ στρατῷ καὶ μηχανὰς ἐπιστήσαντες πετροβόλους. Εἶχον δὲ καὶ τινας τῶν Πελοποννησίων ξυμμαχοῦντας, οἵτινες πρὸ μικροῦ τοῦ βασιλέως ἀποστάντες προσέθεντο αὐτοῖς. Ἐπολιόρκουν οὖν ἐπὶ πολλαῖς ἡμέραις περικαθήμενοι αὐτὴν καὶ τὸ τεῖχος καταρριπτοῦντες ταῖς μηχαναῖς.
Όμως ο Ομέρ, γενικός κυβερνήτης τής Πελοποννήσου, έχοντας μαζί του μικρό στρατό, τούς παρατηρούσε από μακριά, στήνοντας ενέδρες και περιμένοντας ευνοϊκή στιγμή για να τούς επιτεθεί αιφνιδιαστικά. Είχε επίσης τοποθετήσει μερικούς κατάσκοπους στο όρος Βοός, που παρακολουθούσαν ό,τι συνέβαινε στο στρατόπεδο και τον ενημέρωναν για αυτό. Περιμένοντας λοιπόν την κατάλληλη στιγμή, επιτέθηκε ξαφνικά σε αυτούς και ρίχνοντάς τους σε σύγχυση με το θράσος τής επίθεσής του, τούς έτρεψε σε φυγή και τούς καταδίωξε μέχρι τη θάλασσα, σκοτώνοντας και αιχμαλωτίζοντας ανελέητα, μέχρι που τούς έβαλε μέσα στα πλοία και την ίδια τη θάλασσα σπρώχνοντας τα κεφάλια τους, ενώ εκείνοι τρέπονταν σε φυγή με αταξία και χωρίς πειθαρχία.	Ἀμάρης δὲ ὁ Πελοποννήσου σατράπης στρατιὰν οὐ πολλὴν ἔχων μεθ’ ἑαυτοῦ, παρετήρει αὐτοὺς ἔξωθεν λοχῶν τε καὶ ἐνεδρεύων, εἴ πως καιροῦ λαβόμενος ἀπροσδοκήτοις ἐπίθηται αὐτοῖς. εἶχε δὲ καὶ σκοποὺς ἀπὸ τοῦ Βοὸς ὄρους πάντα καταθεωμένους τὰ δρώμενα ἐν τῷ στρατοπέδῳ καὶ ἀγγέλλοντας αὐτῷ. Φυλάξας οὖν καιρὸν αἴφνης ἐπιτίθεται αὐτοῖς, καὶ καταπλήξας τῷ ἀθρόῳ τῆς ἐπιθέσεως τρέπεται καὶ καταδιώκει μέχρι θαλάσσης σφᾶς, κτείνων τε καὶ ζωγρῶν ἀνοικτί, ἕως ἐς τὰς ναῦς καὶ τὴν θάλασσαν αὐτὴν ἀτάκτως τε καὶ ξὺν οὐδενὶ κὀσμῳ ἐλαυνομένους, ἐπὶ κεφαλὴν ὠσθέντας, ἐνέβαλεν.
Χάθηκαν, όπως λεγόταν, περίπου εξακόσιοι, ενώ λίγο περισσότεροι από εκατό συνελήφθησαν ζωντανοί. Αρκετοί άλλοι πνίγηκαν, γιατί κυνηγημένοι από το βαρύ πεζικό και δεχόμενοι επίθεση από όλες τις πλευρές, έσπευσαν στη θάλασσα με τα όπλα τους, σε προσπάθεια να κολυμπήσουν μέχρι τα πλοία, αλλά τούς βάραιναν τα όπλα τους και βυθίζονταν.	Ἀπέθανον δέ, ὡς ἐλέγετο, περὶ ἑξακοσίους που μάλιστα, ἐλήφθησαν δὲ καὶ ζῶντες ὀλίγῳ πλείους τῶν ἑκατὸν, οὐκ ὀλίγοι δὲ αὐτῶν καὶ ἀπεπνίγησαν· βιαζόμενοι γὰρ ὑπὸ τῶν ὁπλιτῶν καὶ ἐλαυνόμενοι πανταχόθεν ξὺν τοῖς ὅπλοις ἐπέβαινον τῇ θαλάσσῃ, ὡς ἐς τὰς ναῦς διανηξόμενοι, καὶ βαρυνόμενοι τοῖς ὅπλοις κατεποντίζοντο.
Ο Ομέρ λεηλάτησε τούς νεκρούς και όλο το στρατόπεδο, εξασφαλίζοντας πολλά χρήματα για τον ίδιο και τον στρατό του, καθώς και όπλα και εξοπλισμό και κάθε είδους προμήθειες. Στη συνέχεια, έβαλε την πόλη σε καλή κατάσταση με τα μέσα που είχε και επέστρεψε στην Κόρινθο με τούς αιχμαλώτους και τη λεία. Ύστερα από αυτό, έχοντας τη λεία και τούς αιχμαλώτους, πήγε στο Βυζάντιο στον σουλτάνο. Εκείνος τον δέχτηκε εγκάρδια, τού έδωσε πλούσιες ανταμοιβές και τον τίμησε κατάλληλα, ενώ σκότωσε όλους τούς αιχμαλώτους.	Ἀμάρης δὲ σκυλεύσας τοὺς τε νεκροὺς καὶ τὸ στρατόπεδον ἅπαν, χρήματά τε πολλὰ ἔλαβεν αὐτὸς καὶ ἡ στρατιὰ, καὶ ὅπλα καὶ ἔπιπλα καὶ πᾶσαν ἄλλην ἀποσκευὴν. Ἐπισκευάσας δε τὴν πόλιν οἷς εἶχε καλῶς καὶ τοὺς ζωγρηθέντας ἄνδρας καὶ τὴν λείαν λαβὼν ἀνεχώρησεν ἐς Κόρινθον· καὶ μετὰ τοῦτο ἔχων τὴν τε λείαν καὶ τοὺς αἰχμαλώτους, ἧκεν ἐς τὸ Βυζάντιον ὡς βασιλέα. Ὁ δὲ τὸν μὲν φιλοφρόνως τε ἐδέξατο και ἐδωρήσατο μεγάλως καὶ ἐτίμησε τὰ εἰκότα, τοὺς δὲ ἄνδρας ἀπέκτεινεν.»

Κ. N. Sathas, Documents inedits, VI (1884, ανατυπ. 1972), 99, γραμμές 31 και εξής.

[←54]

Sen. Secreta, Reg. 22, φύλλο 187 (189):

«Κύριο Βεττόρε Καπέλλο, ναυτικό γενικό διοικητή: Πριν από τρεις μέρες [στις 5 Σεπτεμβρίου] σάς γράψαμε, στο βαθμό που τότε γνωρίζαμε που έπρεπε να είστε. Αλλά αργότερα πήραμε την επιστολή σας τής 9ης τού περασμένου Αυγούστου και διαδοχικά εκείνη στις 15 τού μηνός, από την οποία κατανοήσαμε ότι προσεγγίζετε την Πάτρα, τον τόπο που παρακολουθείται με κάποιους τρόπους και τέλος σε περίπτωση απροβλέπτων να συναντηθείτε με τον ευγενή Τζάκοπο Μπαρμπάντικο, δικό μας επόπτη και με τούς αξιόλογους Μικαέλε Ράλι και Αντρέα ντε Μολίνο, άλλους διοικητές μοίρας και δικούς μας άνδρες. Και απαντώντας μαζί με το συμβούλιό μας των κλητών [Γερουσία] λέμε ότι αν και πήραμε μεγάλη δυσαρέσκεια από την προαναφερθείσα υπόθεση, λόγω τής καταστροφής αυτού τού επόπτη [Μπαρμπαρίγκο] και άλλων δικών μας, αλλά και τής καλής φήμης των δικών μας υποθέσεων σε εκείνο το μέρος, όπως επίσης μάς έχετε γράψει, αυτά είναι περιπτώσεις που συμβαίνουν λόγω αντίστροφης τύχης και συνηθίζονται, είναι πάθη τής ψυχής που πρέπει να υποστούμε και που πρόκειται να αξιοποιηθούν σε όλες τις μελέτες και σκέψεις, δικές μάς και δικές σας, για την εξύψωση και προάσπιση τής τιμής και τής φήμης μας, ώστε τελικά να πάρουμε με το μέρος μας τον ηπιότατο Κύριο, τον Θεό μας, εναντίον τού ασεβέστατου εχθρού, ώστε να μπορέσουμε να επανέλθουμε σε αυτή την τιμή και δόξα. Αλλά γι’ αυτό που γράφετε στην επιστολή σας, θα μάς ευχαριστούσε ιδιαιτέρως να ενεργείτε σε όλα τα ζητήματα διασφαλίζοντας εκ των προτέρων στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τον σεβασμό και την ασφάλεια των ανδρών και τού στόλου μας, λαμβάνοντας υπόψη ότι δεν μπορούμε να επαινέσουμε αρκετά τα τεχνάσματα και τις πλάνες των Τούρκων, όταν θυμόμαστε και εμπιστευόμαστε ότι εσείς σε αυτά μπορείτε να είστε ιδιαίτερα άγρυπνος και προσεκτικός».

(Ser Victori Capello, capitaneo generali maris: Nudius tertius ad vos scripsimus quantum tunc usque novimus oportere: postea vero accepimus litteras vestras datas nono Αugusti preteriti et successive XV mensis eiusdem contra Patrassium, ex quibus intelleximus accessum vestrum ad locum illum modosque observatos et demum inopinatum casum occursum quondam viro nobili Jacobo Barbadico, provisori nostro, ac spectabili quondam Michaeli Rali et Andree de Molino supracomito aliisque viris et gentibus nostris. Et respondentes cum nostro consilio Rogatorum dicimus: quod licet de casu predicto magnam displicentiam susceperimus ob interitum ipsius provisoris et aliorum nostrorum et reputationem rerum nostrarum illarum partium, sicut etiam vos ad nos scripsistis cum tamen isti sint de casibus qui adversante fortuna contingere solent, patienti animo ferendi sunt adhibendaque sunt studia et cogitamina cuncta nostra et vestra ad relevationem et conservationem honoris et reputationis nostre ut tandem propiciante clementissimo Domino, Deo nostro, contra perfidissimum hostem istum honor et gloria reportari possit. Quod autem in litteris ipsis vestris scribitis in omnibus rebus gerendis vos cum omni optimo respectu et securitate gentium et classis nostre processurum esse, maximopere nobis placet, nam consideratis artibus et fallaciis Τurcοrum non possumus satis laudare, commemorare et mandare vobis quod in hoc precipue sitis vigilans et intenius)

Ακολουθούν οικονομικές και στρατιωτικές λεπτομέρειες, όπως στην επιστολή που απευθυνόταν στον Καπέλλο στις 5 Σεπτεμβρίου.

[←55]

Sen. Secreta, Reg. 23. φύλλο 29 (31).

[←56]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 30 (32). Η απόφαση πάρθηκε, όπως δείχνει ο σταυρός στο αριστερό περιθώριο, με ψήφους 109 υπέρ (de parte), 48 κατά (de non) και 8 λευκές (non sineeri).

[←57]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 33 (35), έγγραφο με ημερομηνία 7 Απριλίου 1467, που φαίνεται ότι περιλαμβάνει την πρώτη ενημέρωση τής Γερουσίας για τον θάνατο τού Καπέλλο:

«Λόγω τής περίπτωσης τού εκλιπόντος ευγενούς Βεττόρε Καπέλλο, ναυτικού γενικού διοικητή μας, που παρουσιάστηκε στον φιλεύσπλαγχνο κύριο Θεό μας, ιδιαίτερα υπό το φως εκείνων που αναφέρονται από όλες τις πλευρές για τον τουρκικό στόλο, για τον οποίο λέγεται ότι ετοιμάζεται να αναχωρήσει, για προφανέστατο πλεονέκτημα τού κράτους μας είναι απολύτως αναγκαίο, βάζοντας στην άκρη κάθε καθυστέρηση, να επιλέξουμε το συντομότερο δυνατό ένα ναυτικό γενικό διοικητή μας…».

(Quoniam ob casum quondam viri nobilis Victoris Capello capitanei nostri generalis maris, cui pareat clementissimus dominus deus noster, attentis maxime his, que undique referuntur de classe Τurcοrum que dicitur exitura strictum, pro evidentissimo commodo nostri status summe necessarium est cunctis dilationibus postpositis eligere et quam citissime expedire unum capitaneum nostrum generalem maris…)

[←58]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλα 33-34 135-36.

[←59]

Γραμματέας Μαλατέστα στο Sathas, VI, 99, Cronica Zena [Iorga, Notes et extraits, IV, 210, 211, 212].

[←60]

Vite de’ duchi, στο HISS, XXII, στήλη 1184B.

[←61]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 30 (32). Η απόφαση πάρθηκε με 130 υπέρ (de parte), 14 κατά (de non) και 16 λευκά (16). Κατά τον μεσαίωνα, όπως και στην αρχαιότητα, το μέγεθος ενός πλοίου υπολογιζόταν με βάση τη χωρητικότητά του σε τόννους («tunnage»), δηλαδή με την ικανότητά του να μεταφέρει κρασί, όπου η ενετική buta, botta ή botte ζύγιζε περίπου 640 κιλά (1.411 λίμπρες ή 63 μεγάλους τόννους), για το οποίο βλέπε F. C. Lane, «Tonnages, Medieval and Modern», Economic History Review, 2^η σειρά, XVII (1964), 213-33, ανατυπ. στο Venice and History, Βαλτιμόρη, 1966, σελ. 345-70, ιδιαίτερα σελ. 349, 352-53, 357-58, 366.

[←62]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 33 (35).

[←63]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλα 35-36 (37-38), με ημερομηνία 15 Απριλίου 1467 και πρβλ. φύλλο 4l (43). Λίγες εβδομάδες νωρίτερα η Ενετική Γερουσία ετοιμαζόταν να στείλει τον οπλαρχηγό (condottiere) Τζιρολάμο ντε Νοβέλλο με πεντακόσιους ιππείς και «αρκετό αριθμό πεζών», για να προστεθεί στις δυνάμεις που υπερασπίζονταν τον Μοριά, ενώ ο Πάολο Πριούλι επρόκειτο να πάει στη Μεθώνη με 8.000 δουκάτα, για να συγκεντρώσει τα στρατεύματα που βρίσκονταν στην υπηρεσία τής Βενετίας και να στρατολογήσει μέχρι πεντακόσιους επιπλέον στραντιότι (stradioti) «με το συνήθη μισθό» [στο ίδιο, φύλλο 30 (32), έγγραφο με ημερομηνία 21 Μαρτίου 1467 και «εγγεγραμμένο εδώ, που δεν είναι η εποχή του» (registrata hic, quod non fuit data in tempore), γιατί το κείμενο έπρεπε να είχε τοποθετηθεί στο φύλλο 29 (31)].

[←64]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλα 39-40 (41-42), αλλά σημείωσε φύλλα 64 και εξής, 71, 75-76, 80 (66 και εξής, κλπ.), που δείχνουν ότι η Γερουσία διατηρούσε επίσης την ελεεινή ελπίδα ότι ο Κανάλε θα μπορούσε να διαχειριστεί «τις υποθέσεις που απασχολούν τον Τούρκο» (negotia paciscum Turcho). Τον Ιούνιο τού 1468 ο Κανάλε στάλθηκε σε αποστολή προς τον Μπαρτολομμέο Κολλεόνι [στο ίδιο, φύλλα 118-119, 119, 127 (120 και εξής)], ο οποίος βρισκόταν από καιρό στην υπηρεσία τής Βενετίας. Ο Κολλεόνι προβάλλει ευδιάκριτα στα έγγραφα τής Γερουσίας αυτά τα χρόνια. Σήμερα η φήμη του στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο έφιππο άγαλμά του από τούς Andrea Verrocchio και Alessandro Leopardi, στο Campo SS. Giovanni e Paolo στη Βενετία.

[←65]

Στο ίδιο, Reg. 23, φύλλο 70 (72):

«Δόθηκε εντολή στον ναυτικό γενικό διοικητή ότι πρέπει να στείλει εδώ τα αγκωνίτικα πλοία που συνελήφθησαν από ένοπλα πλοία τού διοικητή [εκ των οποίων υπήρχαν τέσσερα με τις γαλέρες τού Λορεντάν, όπως είχε πληροφορήσει η Γερουσία τον πρεσβευτή της στη Ρώμη στις 2 Ιουνίου, για το οποίο βλέπε φύλλο 44], μαζί με όλα τα εμπορεύματα και αγαθά που υπήρχαν πάνω τους κατά τη στιγμή τής σύλληψής τους, εκτός από τη γαλέτα, και με διεξαγωγή κάθε διαδικασίας και εξέτασης και με όλες τις επιστολές και τα γραπτά για την εξακρίβωση τής αλήθειας, αν υπήρχαν πρόσφορα και αναγκαία λαθραία που μεταφέρονταν στην Κωνσταντινούπολη».

(Quod mandetur capitaneo generali maris ut mittere huc debeat naves Anchonitanorum captas per capitaneum navium armatarum simul cum omnibus mercantiis et bonis que in eis erant quando capte fuerunt excepto biscoto et cum omni processu et examinationibus factis et cum omnibus litteris et scripturis ad declarationem veritatis circa res vetitas conductas Constantinopolim opportunis et necessariis)

[←66]

Στο ίδιο, Reg. 23. φύλλο 73 (75) και πρβλ. φύλλα 83, 85, 88, 92 (85, 87, κλπ.).

[←67]

Sen. Secreta. Reg. 23, φύλλο 130 (132). Οι Ενετοί κρατούσαν το λιμάνι τής Αγκώνας υπό συνεχή επιτήρηση. Στις 27 Σεπτεμβρίου (1468) η Γερουσία επέτρεψε στον Παύλο Β΄ να εξάγει σιτηρά από την Αγκώνα [στο ίδιο, φύλλο 132 (134)].

[←68]

Πρβλ. Sanudo, Vite de duchi (Βίοι δόγηδων) στο RISS, XXII, στήλες 1183-84.

[←69]

Κριτόβουλος, V, 15, επιμ. Müller, FHG, V-l, σελ. 159, επιμ. Grecu, σελ. 347, 349:

Τον ίδιο χειμώνα έφτασε πρεσβεία από τούς Ενετούς, ζητώντας να διευθετηθούν οι διαφορές τους και να γίνει συνθήκη με όρους απόλυτης ισότητας, διατηρώντας κάθε μέρος εκείνα που είχε. Όμως ο σουλτάνος δεν θα συμφώνησε με αυτούς τούς όρους, αλλά τούς έστειλε πίσω λέγοντας: «Φύγετε και ετοιμάστε καλύτερους όρους, αν θέλετε να απολαύσετε την ειρήνη και να κάνετε συνθήκη με μένα». Γιατί ζητούσε από αυτούς τα νησιά Ίμβρο και Λήμνο που είχαν καταλάβει, ενώ ζητούσε επίσης να καταβάλλουν ετήσιο φόρο υποτέλειας.

«Τοῦ δ’ αὐτοῦ χειμῶνος ἀφικνεῖται καὶ πρεσβεία παρὰ τῶν Ἐνετῶν, ἀξιοῦσα λύσιν τε γενέσθαι τῶν διαφορῶν καὶ σπείσεσθαι ἐπὶ τοῖς ἴσοις καὶ ὁμοίοις, ἐχόντων ἑκατέρων ἅ ἔχουσι. Βασιλεὺς δὲ οὐκ ἐδέξατο ἐπὶ τούτοις, ἀλλ’ ἀπέπεμψεν ἐπειπὼν· “ἄπιτε κάλλιον βουλευσόμενοι, εἴ γε τυχεῖν εἰρήνης βούλοισθε καὶ σπονδῶν παρ’ ἐμοῦ·” ᾔτει γὰρ αὐτοὺς ἅς ἔλαβον νήσους Ἴμβρον καὶ Λῆμνον, καὶ φόρον ἐτήσιον καταβαλεῖν αὐτῷ.»

[←70]

Πρβλ. Gottlob, Aus der Camera Apostolica, σελ. 257-58.

[←71]

Αλμπρίκο Μαλλέττα, Mιλανέζος πρεσβευτής στη γαλλική αυλή, προς Φραντσέσκο Σφόρτσα, με ημερομηνία 27 Απριλίου 1464 [Pastor, Acta inedita, I (1904), αριθ. 188, σελ. 284].

Στην πραγματικότητα οι Ενετοί δεν ήθελαν να πάει με τον σταυροφορικό στόλο ούτε ο Πίος Β΄ ούτε ο δούκας τής Βουργουνδίας. Ήθελαν ο πάπας να παραμείνει στην Ιταλία και να χρησιμοποιήσει τα χρήματα που θα ξόδευε για τη συμμετοχή του στην αποστολή ενόπλων ανδρών στην Αλβανία. Ήθελαν επίσης να στείλει ο πάπας στον Ματίας Κορβίνους 100.000 δουκάτα, μειώνοντας αντίστοιχα τις δικές του ναυτικές και στρατιωτικές ετοιμασίες, αλλά ο Πίος έλεγε ότι δεν μπορούσε να βοηθήσει τούς Ούγγρους με χρήματα, γιατί χρειαζόταν 214.000 δουκάτα για τις δικές του δαπάνες ακόμη και χωρίς να μπει στη θάλασσα, όντας υποχρεωμένος να πληρώνει για τις γαλέρες του έξι μήνες προκαταβολικά, να αγοράζει πολεμοφόδια και να καλύπτει άλλα έξοδα, χωρίς να συνυπολογίζεται το κόστος τής διοίκησης των κρατών τής εκκλησίας κατά τη διάρκεια τής απουσίας του. Μολονότι ο Πίος δήλωνε ότι το να πάει «με μικρή συνοδεία» (con mancho compagnia) βρισκόταν πέρα από την παπική αξιοπρέπεια (και επέμενε να πάει), είναι σαφές ότι ήθελε στη διάθεσή του μεγάλη δύναμη, αφού η έμπιστοσύνη του προς τούς Ενετούς ήταν επίσης περιορισμένη. Σε κάθε περίπτωση η Βενετία ήθελε να επικεντρωθούν ο πάπας και ο δούκας τής Βουργουνδίας στις χερσαίες δυνάμεις, αντίθετα προς τούς υπαινιγμούς τού Λουδοβίκου ΙΑ’, τού οποίου όμως οι απόψεις για τούς Ενετούς βρίσκονταν γενικά σε συμφωνία με εκείνες τού πάπα [στο ίδιο, αριθ. 177-78, σελ. 263-66] Σε καθαρά στρατιωτικούς όρους το ενετικό σχέδιο ήταν πιο λογικό, αλλά ο Πίος σκεφόταν προφανώς τη διοίκηση τής επικράτειας που θα κατακτιόταν και δεν ήταν πρόθυμος να αφήσει ολόκληρο τον Μοριά, τα λιμάνια και τα νησιά στη Βενετία, όταν οι χερσαίες δυνάμεις των σταυροφόρων θα συμπλέκονταν με τούς Τούρκους στα υψίπεδα τής Αλβανίας και τής Βοσνίας!

[←72]

Malipiero (σύμφωνα με αναφορά τού ίδιου τού Gonela), Annali veneti, έτους (ad ann.) 1467 στο Archivio storico italiano, VII, μέρος 1 (1843), 215-18 και σημείωση σελ. 221-24 και Kretschmayr, Gesch. v. Venedig, II (1920, ανατυπ. 1964), 373-74, 635.

[←73]

Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Μάρκο, το έτος 1466 από την ενσάρκωση τού κυρίου, επτά μέρες πριν από τις ίδες Μαρτίου, κατά το τρίτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Marcum, anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo sexagesimo sexto, septimo Id. Martii, pontificatus nostri anno tertio).

Το 1467-1468, ύστερα από παρατεταμένες διαπραγματεύσεις, ο Παύλος Β΄ βοήθησε να εξασφαλιστεί γενική ειρήνη στην Ιταλία, η οποία επρόκειτο να είναι το προοίμιο εκστρατείας εναντίον των Τούρκων.

«… Θέλοντας να ακολουθήσουμε τα βήματα τού ευτυχούς μνήμης κυρίου πάπα Νικολάου Ε’ και των προκατόχων τής Αγιότητάς του, οι οποίοι ξεκίνησαν, διαπραγματεύτηκαν, παρέλαβαν, αποδέχτηκαν, ευλόγησαν, ενέκριναν και επικύρωσαν τη δημόσια ειρήνη που ολοκληρώθηκε τότε στην Ιταλία, ώστε η χριστιανική κοινοπολιτεία να μπορεί πιο εύκολα να διαβουλευθεί εναντίον των ασεβών Τούρκων και να είναι σε θέση να ενταθεί εύκολα η εκστρατεία τού χριστιανικού στρατού εναντίον αυτών των Τούρκων…» [Arch. Segr. Vaticano, A. A.. Arm. I-XVIII, αριθ. 1443, φύλλο 46. Πρβλ. 45 και αλλού].

(…volens inherere vestigiis felicis recordationis domini Nicolai pape Quinti sue Sanctitatis predecessoris, qui publicam Italie pacem tunc etiam confectam inivit, contraxit, recepit, acceptavit, benedixit, approbavit, et confirmavit ut commodius rei publice Christianorum adversus impios Turchos consuli faciliusque expeditioni excercitus [sic] Christianorum contra eosdem Turchos intendi valeat et possit…)

Για το γενικό έγγραφο τής ειρήνης, για πλήρη τεκμηρίωση για τις διαπραγματεύσεις και για τις ναπολιτάνικες, ενετικές, μιλανέζικες και φλωρεντινές διακηρύξεις, μαζί με τις δηλώσεις τής Μόντενα και τής Σιένα για προσχώρηση στην ειρήνη, για τούς όρους επικύρωσης από τα συμβαλλόμενα μέρη, για τα έγγραφα τής νέας ιταλικής Συνομοσπονδίας κλπ., βλέπε το χειρόγραφο που αναφέρθηκε πιο πάνω [φύλλα 45–98], το οποίο περιγράφει την τότε πολιτική δομή τής Ιταλίας με την πληρέστερη δυνατή λεπτομέρεια.

[←74]

Sen. Secreta, Reg. 23. φύλλο 44 (46) και πρβλ. φύλλο 56 (58), με ημερομηνία 24 Ιουλίου 1467, επιστολή (που δεν στάλθηκε) προς τον ενετική πρεσβευτή στη Ρώμη:

«Σας έχουμε ήδη γράψει και σάς έχουμε ειδοποιήσει για τα βαριά και επικίνδυνα νέα που έχουμε λάβει από την Αλβανία ότι οι Τούρκοι έχουν φτάσει με πολύ ισχυρό στρατό και έχουν κάνει εκεί αθλιότατα πράγματα και φρικτές ωμότητες και χρησιμοποιούν καθημερινά στην εν λόγω επαρχία φωτιά και σίδερο λεηλατώντας τα πάντα και το τρομερό καταστροφικό αυτό έθνος απειλεί να ξεχυθεί σε εδάφη και πόλεις μας και ιδιαίτερα να καταλάβει την πόλη τού Δυρραχίου, που είναι οχυρωμένος δρόμος και πέρασμα προς την Ιταλία!»

(Scripsimus iam vobis et noticiam dedimus de novis gravibus et periculosis que ex Αlbania accepimus, ubi Turcus ipse cum potentissimo exercitu reperitur et ultra miserabiles cedes et horribiles crudelitates quibus usus est et utitur quotidie in ea provincia, igni et ferro omnia vastando ac immanissime perdendo gentem illam, irrumpere intentat in agros et oppida nostra et in primis occupare urbem Dyrachii quo sibi muniat viam et transitum in Italiam!)

Σημειώστε επίσης στο ίδιο, φύλλα 92-93 (94-95).

Η Βενετία βρισκόταν λοιπόν σε απελπιστική ανάγκη για πρόσθετους πόρους, πολύ περισσότερους από τούς δύο φόρους δεκάτης, τούς οποίους ο Παύλος Β΄ είχε επιτρέψει να επιβληθούν σε εκκλησιαστικούς και τούς οποίους είχε οριστεί να συλλέξει ο ηγούμενος τού Σαν Γκρεγκόριο, αλλά περισσότερο από όλα υπήρχε ανάγκη επίσπευσης τής συλλογής των φόρων και χρησιμοποίησής τους εναντίον των Τούρκων [φύλλα 56, 133 (58, 135)].

[←75]

Sen. Secreta, Reg. 23. φύλλο 55 (57), έγγραφο με ημερομηνία 22 Ioυλίου 1467 τού δόγη (στην πραγματικότητα τής Γερουσίας) προς Λορεντάν:

«Πήραμε αυτές τις μέρες την επιστολή σας … στην οποία, αν και για το περιστατικό, σύμφωνα με το σχολαστικό έθιμό σας, μάς δείχνετε ότι βγήκατε προσεκτικά στο στενό τής Καλλίπολης και επαινούμε ιδιαίτερα τη συνηθισμένη αρετή και σύνεσή σας, απαντούμε με το συμβούλιό μας των Κλητών [Γερουσία] ως εξής: Κατά πρώτον για την εκστρατεία εναντίον τής Μυτιλήνης, θεωρούμε πολύ δύσκολο κάτι τέτοιο κάτω από τις συνθήκες τής εποχής και την επί τού παρόντος κατάσταση των υποθέσεών μας. Κατά δεύτερον όμως, στο να εκθέσουμε τούς στρατιώτες και τούς άνδρες τού στόλου μας σε αυτή τη γη, λόγω των κινδύνων που θα μπορούσαν εύκολα να συμβούν σε εμάς, λέμε ότι θα επαινέσουμε τη γνώμη σας μόνο αν έχει πάρει σχολαστικά υπόψη τα παραπάνω».

(Accepimus his diebus nonnullas litteras vestras … quibus, quamquam occurrentia iuxta accuratam consuetudinem vestram nobis diligenter significastis deque profectione vestra ad angustias Calipollis, vestram solitam virtutem et diligentiam plurimum commendantes cum nostro Rogatorum consilio vobis respondemus: Et primo ad partem expeditionis adversus Mithilinum eiusmodi rem per conditiones temporum et rerum nostrarum ad presens nobis difficillimam videri. Ad secundam vero partem exponendarum turmarum et hominum istius classis nostre in terram dicimus ob pericula que facile accidere possent nos vestram sententiam laudare vobiscumque in opinione concurere)

Ένα χρόνο αργότερα η Γερουσία συζητούσε ακόμη την προβλεπόμενη επίθεση στη Μυτιλήνη [στο ίδιο, φύλλο 116 (118), με ημερομηνία 25 Ιουνίου 1468].

[←76]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 94 (96), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1468:

«Όπως γίνεται κατανοητό από επιστολή τού πολιτικού μας υποδιοικητή στο Δυρράχιο, πέθανε ο κάποτε υπέροχος Σκεντέρμπεης και με τον θάνατό του ολόκληρη αυτή η επαρχία βρίσκεται σε μεγάλη ταραχή και σύγχυση και έτσι είναι απαραίτητο να προβλέψουμε προστασία, τόσο για τούς τόπους τού εν λόγω εκλιπόντος άρχοντα Σκεντέρμπεη, όσο και για τούς δικούς μας. Για τον λόγο αυτό αποφασίζεται λοιπόν να σταλεί με κάθε δυνατή ταχύτητα και να πάει σε αυτή την επαρχία ο αιδεσιμότατος κύριος αρχιεπίσκοπος Δυρραχίου, ο οποίος βρισκόταν μαζί μας για πολύ καιρό ως ονομαστικός απεσταλμένος τού προαναφερθέντος εκλιπόντος άρχοντα Σκεντέρμπεη και είναι πρόσωπο πολύ συνετό και πιστός και αφοσιωμένος σε εμάς και στο κράτος μας. Nα έχει επίσης την εμπιστοσύνη και την εξουσιοδότηση τής γυναίκας και τού γιού και άλλων, αφενός οικείων και αφετέρου υπηκόων τού προαναφερθέντος εκλιπόντος άρχοντα Σκεντέρμπεη, των οποίων η παρουσία και συμβουλή ελπίζεται ότι θα κατευθύνει τα πράγματα πιο εύκολα και θα μπορέσει να σταθεροποιηθεί. Και δεδομένου ότι η αιδεσιμότητά του πρέπει να έχει, ώστε να είναι ελεύθερος, από το κράτος μας περίπου 220 δουκάτα, αποφασίζεται ότι τα εν λόγω χρήματα πρέπει να δοθούν στον εν λόγω κύριο αρχιεπίσκοπο και να τον προτρέψουμε με καλά λόγια να πάει πρόθυμα και να εργαστεί όπως συνηθίζει, επειδή το κράτος μας προς αυτόν θα δείξει την εύνοιά του και έτσι με την εργασία και τις πράξεις του για την πίστη θα μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι…». Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 100 (l02).

(Sicut per litteras vicerectoris nostri Dyrachii intelligitur, mortuus est magnificus quondam Scandarbegus ob cuius obitum universa illa provincia in magno tumultu et trepidatione est constituta, unde necessario est providendum conservationi tam locorum prefati quondam domini Scandarbegi quam nostrorum, propterea: Vadit pars quod cum omni possibili celeritate expediatur hinc ut in provinciam illam redeat reverendus dominus archiepiscopus Dyrachii, qui apud nos diu stetit orator nomine prefati quondam domini Scandarbegi, et est persona multum prudens et nobis statuique nostro fidelis et devota. Habet preterea et apud uxorem et filium ceterosque tam familiares quam subditos prefati quondam domini Scandarbegi creditum et auctoritatem, cuius presentia et consilio sperandum est res illas facilius dirigi et stabiliri posse. Et quoniam reverenda paternitas sua habere debet, ut asserit, a nostro dominio ducatos circa 220, captum sit quod denarii predicti eidem domino archiepiscopo dari debeant, et bonis verbis hortetur ut alacriter vadat et operetur sicut est consuetus, quoniam dominium nostrum erga eum utetur gratuitate et ita ut laborum et fidelium operationum suarum merito poterit contentari…)

[←77]

Πρβλ. Iorga, Gesch. d. osman. Reiches, II (Γκότα, 1909), 140-41, 185-89, Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 363-64, Babinger, Maometto (1957), σελ. 390-91, 540.

Pall, Mélanges d’ histoire generale, II (1938), 221-22. Tα έγγραφα που αναφέρονται στον θάνατο τού Σκεντέρμπεη υπάρχουν στον Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg, σελ. 208-11. Πρβλ. Barletius, De vita et gestu Scenderbegi, 1^η εκδ., Ρώμη, 1509, βιβλίο xiii, φύλλα CLVI-CLIX, εκδ. Ζάγκρεμπ, 1743, σελ. 366-73 Σημειώστε επίσης Frano Prendi, «Le Lieu de sepulture de Skanderbeg», Studia Albanica, V-l (1968), 159-67.

[←78]

Βλέπε Τόμο I, Κεφ. 15, περιοχή σημ. 128-131.

[←79]

Reg. Vat. 540, Pauli II, de Curia, lib. II, φύλλα 16-20, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Μάρκο, το έτος κλπ. 1467, 8 μέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου, κατά το τέταρτο έρος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Marcum, anno etc., millesimo quadringentesimo sexagesimo septimo, octavo Kal. Martii, pont. nostri anno quarto):

«Επιθυμώντας την υπεράσπιση τής ίδιας τής πίστης και τη σωτηρία των χριστιανών, όχι μόνο για να εξηγήσουμε τις δικές μας αρμοδιότητες και τής Αποστολικής Έδρας, που έχουν τεθεί στη διάθεσή μας, σημαντικό μέρος των οποίων, από τη στιγμή τού θανάτου τού αξιομακάριστου αμέσου προκατόχου μας Πίου, τόσο για βοήθεια των αγαπημένων μας παιδιών τής Ουγγαρίας, όσο και για τούς ευγενείς δεσπότη Μορέως, Σκεντέρμπεη άρχοντα Αλβανίας, δεσπότη Άρτας και πολλούς άλλους άρχοντες υποδουλωμένων επαρχιών και λαών, διαθέσαμε σε πράγματα για την αρμόζουσα σωτηρία των πιστών, πληρώσνοντας γενναιόδωρα ακόμη και ποσό 200.000 φλουριών, αλλά και αν χρειαστεί να μιμηθούμε Εκείνον, τού οποίου είμαστε εκπρόσωποι, αν και ανάξιοι, χύνοντας στη γη το ίδιο το αίμα μας και υποβαλλόμενοι σε διάφορες ταλαιπωρίες, θα το κάνουμε με αυτόν ένθερμο στο πλευρό μας, τον αγαπημένο μας γιο ευγενή Φραγκίσκο, δούκα τής Βρετάννης, αφοσιωμένο ακόλουθο δικό μας και τής Αποστολικής Έδρας, ο ζήλος τού οποίου για την πίστη, προς δική μας επιδοκιμασία, έχει κύρια επίδραση μεταξύ των Καθολικών ηγεμόνων και τον οποίο ελπίζουμε αναμφισβήτητα να έχουμε αυθόρμητο βοηθό και συνεργάτη σε αυτή την ευσεβή και αξιέπαινη επιθυμία μας…» [στο ίδιο, φύλλα 17-18].

(Cupientesque pro eiusdem fidei defensione et Christianorum salute non solum exponere nostras et Sedis Apostolice facultates nostre dispositioni commissas, quarum partem non exiguam a tempore obitus sancte recordationis Pii immediati predecessoris nostri tam prodilectorum filiorum Ungarorum subsidio quam nobilium virorum despoti Morée, Scanalbec domini in Αlbania, et despoti Arte ac aliorum quamplurimorum magnatum, provintiarum et populorum subventione rebusque aliis ad hanc rem conferentibus saluti fidelium oportunis usque ad summam ducentorum millium florenorum liberaliter errogavimus, sed et si opus fuerit immitatione illus cuius vicariatum licet immeriti tenemus in terris proprium effundere sanguinem et incommoda quecumque subire eo equidem ferventius quo dilectum filium nobilem virum Franciscum Britannie ducem nobis et Apostolice Sedi devotissimum obsequentissimumque et pro fidei eiusdem zelatorem ad significationem nostram de premissis certiorem effectum inter alios catholicos principes huic nostro pio atque laudabili desiderio spontaneum adiutorem et cohoperatorem indubie habere speramus…)

[←80]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 113 (115), με ημερομηνία 19 Μαΐου 1468:

«Γίνεται αντιληπτό με διάφορους τρόπους και από διαφορετικούς ανθρώπους, ότι λόγω τού περάσματος των Τούρκων στην Ανατολία, όπου βαδίζουν εναντίον τού Ουζούν Χασάν, είναι δίκαιο και επιτρεπτό, να χορηγηθεί άδεια στον ευγενή Τζάκοπο Λορεντάν, τον επόπτη και ναυτικό γενικό διοικητή μας, να επαναπατριστεί…».

(Quoniam variis et diversis viis intelligitur Turcum transisse in Natoliam causa eundi contra Usum Cassam cumque iustum et conveniens sit ut nobili viro Jacobo Lauredano, procuratori, capitaneo nostro generali maris, qui diu ad multum fuit extra, concedatur licentia repatriandi…)

Υπήρξαν δύο ψηφοφορίες επί τής πρότασης (υπέρ 75, κατά 1, λευκά 2 και 79-0-4), αλλά δεν υπάρχει σταυρός στο αριστερό περιθώριο απέναντι από αυτή την εγγραφή και δεν χορηγηθηκε στον Λορεντάν άδεια επαναπατρισμού (licentia repatriandi), όπως καθιστούν απολύτως σαφές επόμενες επιστολές προς αυτόν. Διατήρησε τη θέση για έξι περίπου ακόμη μήνες.

[←81]

Sen. Secreta, Reg. 23. φύλλα 115-11 (117-118), όπου η επιστολή τού δόγη ήταν απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1468, που πάρθηκε με 108 ψήφους υπέρ, 2 κατά και 1 λευκή. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 116 (118), επιστολές τής 25^ης Ιουνίου.

[←82]

Sen. Secreta, Reg. 23. φύλλο 116 (118) με ημερομηνία 7 Ιουνίου. 1468:

«… O Μωάμεθ, αυτός ο τύραννος των Τούρκων, … συγκροτώντας μεγάλο στρατό, συγκεντρώνοντας όλες τις δυνάμεις τής Ελλάδας, πέρασε τον Ελλήσποντο και διείσδυσε στην Ασία. Αφήνει στην Ευρώπη σε τρομερή επιδημία και πείνα. Από αυτό δεν θα επιστρέψει παρά μόνο μετά πολλούς μήνες και ή ηττημένος (να δώσει ο Θεός!) ή τελείως έξω από το δρόμο και εξαντλημένος, μαζί με όλο τον στρατό. Και μετά δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι σε αυτές τις συνθήκες, εφόσον οι χριστιανοί θέλουν, μπορούν να είναι νικητές και να σύρουν τον αυθαδέστατο εχθρό σε ωραιότατο θρίαμβο. Πιστεύουμε χωρίς αμφιβολία, ότι θα διαθέσει τώρα ο Θεός στην Αγιότητά σας μια τέτοια νίκη, την οποία η Μακαριότητά σας δεν πρέπει να παραμελήσει…» και πρβλ. φύλλο 120 (122).

(…Mahumetes, iste tyrranus Τurcοrum, … conflato ingenti exercitu atque universe Grecie viribus contractu traiecit Ellespontum, penetravit in Asiam. Deseruit Europam dira peste et fame pene confectam. Nec inde rediturus est nisi multos post menses et aut fractus (quod superi dent!) aut omnino de via fessus et defaticatus cum toto exercitu. Et postea [non] dubitandum est in hac facie rerum quin, si Christiani velint, evadant victores et de insolentissimo hoste pulcherrimum triumphum ferant. Credimus procul dubio divinitus reservatam esse temporibus Sanctitatis vestre huiusmodi victoriam, quam vestra Beatitudo negligere non debet…)

[←83]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 133 (135), έγγραφο με ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου 1468, τού οποίου το κείμενο υπάρχει στον Ljubić, Listine, X (1891), 413 και πρβλ. J. Adelphi, Turckisch Chronica (1513), χωρίς αριθ. φύλλο 8 (=Bii).

[←84]

Sen. Secreta, Reg. 23, φύλλο 137 (139) και για τον κίνδυνο για τη Δαλματία στο ίδιο, φύλλο 150 (152).

[←85]

Fr. Babinger, Maometto (1957), σελ. 396-401 και σημειώστε Halil Inalcik, «Mehmed the Conqueror (1432-1481) and his Time», Speculum, XXXV (1960), 424.

[←86]

Magno, Estratti degli Annali veneti, επιμ. Hopf, Chron. gréco-romanes (1873, ανατυπ. 1966), σελ. 205-6.

[←87]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 1-3 (10-12), και στις 27 Οκτωβρίου 1469 η Γερουσία έγραφε στον Κανάλε ότι «ελπίζουμε ότι το θέμα θα αντιμετωπιστεί από εσάς, ώστε να ακολουθήσει είτε νίκη είτε καλή και έντιμη ειρήνη» (speramus fore ut res nostre ita per vos administrentur quod aut victoria aut bona et honorabilis pax secutura sit) [στο ίδιο, φύλλο 62 (71)].

[←88]

Ο Μαχμούτ πασάς Αγγέλοβιτς (Angelovic) υπήρξε για είκοσι σχεδόν χρόνια μια από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες στην Πύλη και σε ολόκληρο τον οθωμανικό κόσμο. Γεννήθηκε στη Σερβία, ίσως στο Κρούσεβατς (Krusevac), στη μέση τής διαδρομής μεταξύ Βελιγραδίου και Σόφιας. Ο πατέρας του Μιχαήλ, που ανήκε στην ελληνική οικογένεια ευγενών των Αγγέλων τής Θεσσαλίας, ζούσε στο Νόβο Μπόρντο (Novo Brdo) και παντρεύτηκε Σέρβα. Αυτή συνελήφθη (γύρω στο 1427) από τούς Τούρκους και οδηγήθηκε στην Αδριανούπολη, όπου ο γιος της (Μαχμούτ) προσηλυτίστηκε στο Ισλάμ και εκπαιδεύτηκε για οθωμανική υπηρεσία υπό τον Μουράτ Β΄ [πρβλ. Babinger, Maometto, σελ. 179-80]. Διακρίθηκε για πρώτη φορά το 1451 με την άνοδο στον θρόνο τού Μωάμεθ Β΄, τον οποίο γνώριζε προφανώς για μερικά χρόνια. Ο Μαχμούτ πασάς πήρε μέρος στην επιτυχή πολιορκία τής Κωνσταντινούπολης, αλλά δεν διαδέχθηκε (όπως αναφέρεται μερικές φορές) τον Χαλίλ πασά ως μεγάλος βεζύρης το καλοκαίρι τού 1453 (ο Χαλίλ εκτελέστηκε, στις 10 Ιουλίου όπως φαίνεται). Σύμφωνα με τον Halil Inalcik, ο Μαχμούτ διορίστηκε μεγάλος βεζύρης το 1456. Bλέπε την εκ μέρους του κριτική τού βιβλίου τού Babinger για τη ζωή τού Μωάμεθ Β΄ στο άρθρο του «Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time», Speculum XXXV (I960), 412, 413-14.

O Μαχμούτ πασάς ενεπλάκη στην εσωτερική διαμάχη των συμπατριωτών του στη Σερβία το 1458. Σύμφωνα με τον Κριτόβουλο, συμμετείχε επίσης μαζι με τον Μωάμεθ Β΄ στην εισβολή στον Μοριά την ίδια περίπου εποχή, πράγμα που δεν ισχύει. Για τις δύο εισβολές τού Μαχμούτ στη Σερβία βλέπε Inalcik, «Μehmed the Conqueror», σελ. 419-21. O Μαχμούτ διακρίθηκε στις οθωμανικές εκστρατείες εναντίον τής Σινώπης και τής Tραπεζούντας (το 1461), τής Βλαχίας (1462) και τής Λέσβου (1462). Έδιωξε τούς Ενετούς από τον Εξαμίλιον (1463). Πολέμησε εναντίον των Βοσνίων και των Ούγγρων (1463, 1464), αλλά έχασε την εύνοια τού Μωάμεθ κατά τη διάρκεια τής εκστρατείας τής Ανατολίας (τον Ιούλιο τού 1468) και αντικαταστάθηκε από τη θέση τού μεγάλου βεζύρη, υπηρετώντας ως κυβερνήτης στην Καλλίπολη. Αφού αποκαταστάθηκε στη θέση τού μεγάλου βεζύρη (1472-1473), απολύθηκε ξανά μετά την εκστρατεία εναντίον τού Ουζούν Χασάν, τού Τουρκομάνου ηγεμόνα τής Μεσοποταμίας (βλέπε πιο κάτω, σελ. 315-16) και στη συνέχεια φυλακίστηκε και θανατώθηκε από τον αγνώμονα σουλτάνο στα μέσα τού καλοκαιριού τού 1474. Καταλαμβάνει εξέχουσα θέση στα έργα των Οθωμανών χρονικογράφων. Βλέπε J. H. Kramers στο Encycl. of Islam, III (1928-36), 136-37, Fr. Babinger, Geschichtsschreiber d. Osmanen u. ihre Werke, Λειψία, 1927, σελ. 25 και ιδιαίτερα Inalcik, «Mehmed the Conqueror» στο Speculum, XXXV, 408-27, passim.

Στρατιωτικός και πολιτικός, οικοδόμος τζαμιών και σχολείων, ο Μαχμούτ πασάς κέρδισε λαμπρό έπαινο για τις προσωπικές του ικανότητες από τον Κριτόβουλο, I, 77, επιμ. K. Müller, FHG, V, 1, σελ. 104, επιμ. V. Grecu, Critobul din Imbros (1963), σελ. 169:

Ύστερα από λίγες ημέρες απέλυσε και τον Ζαγανός από την εξουσία και τον βαθμό. Έδιωξε επίσης την κόρη τού Ζαγανός, την οποία είχε πρόσφατα παντρευτεί, και έστειλε πατέρα και κόρη πίσω στην Ασία, δίνοντάς τους εκεί ένα κομμάτι γης αρκετά μεγάλο για να τούς στηρίζει.	«Mετ’ οὐ πολλὰς δὲ ἡμέρας παραλύει καὶ Ζάγανον τῆς τε ἀρχῆς ἅμα καὶ τάξεως, ἀπολύσας αὐτοῦ καὶ τὴν θυγατέρα, ἥν νεωστὶ γεγαμηκώς ἦν· καὶ πέμπει δὴ τοῦτον ξὺν τῇ θυγατρὶ ἐς Ἀσίαν, δοὺς αὐτοῖς καὶ χώραν ἱκανὴν ἐκεῖ ἐς διατροφὴν·
Ο σουλτάνος τον αντικατέστησε στη θέση του και στην εποπτεία όλων των πραγμάτων, με τον συγγενή του από γάμο με την άλλη κόρη τού Ζαγανός, τον άνδρα με το όνομα Μαχμούτ, ο οποίος στο παρελθόν ανήκε στο έθνος των Ρωμαίων, τόσο από την πλευρά τού πατέρα του όσο και τής μητέρας του. Ο παππούς του από τον πατέρα του, ο Φιλανινός, ήταν ηγεμόνας τής Ελλάδας με τον βαθμό τού καίσαρα. Αυτός ο άνθρωπος είχε τόσο καλή φύση, που ξεπερνούσε όχι μόνο όλους τούς συγχρόνους του αλλά και τούς προκατόχους του στη σοφία, τη γενναιότητα, την αρετή και άλλες καλές ιδιότητες. Ήταν πολύ γρήγορος στο να αναγνωρίζει αυθόρμητα τι έπρεπε να γίνει, ακόμη και όταν τού μιλούσε άλλος γι’ αυτό, και ακόμη πιο γρήγορος στην εκτέλεση. Ήταν επίσης εύγλωττος όταν απευθυνόταν σε πλήθος, ικανός να διοικεί πολλούς ανθρώπους, και ακόμη πιο έξυπνος στην αξιοποίηση των πραγμάτων και στην εξεύρεση διεξόδου από τις δυσκολίες. Ήταν επιχειρηματικός, καλός σύμβουλος, τολμηρός, θαρραλέος, υπερείχε σε όλα, όπως απέδειξαν γι’ αυτόν οι καιροί και οι συνθήκες.	ἀντικαθιστᾷ δὲ ἐς τὴν τούτου τάξιν τε καὶ ἀρχὴν καὶ τῶν ὅλων πραγμάτων ἐπιμέλειαν τὸν ἐπὶ τῇ ἑτέρᾳ θυγατρὶ αὐτοῦ κηδεστὴν Μαχουμούτεα, ἄνδρα τὰ πρῶτα μὲν φέροντα τοῦ γένους Ῥωμαίων πρὸς τε πατρὸς καὶ μητρὸς (ὁ δὲ γε πρὸς πατρὸς πάππος αὐτῷ Φιλανινὸς καὶ τῆς Ἑλλάδος ἦρχε καὶ τῇ τοῦ Καίσαρος ἀξίᾳ ἐτετίμητο), οὕτω δὲ φύσεως ἀρίστης λαχόντα, ὡς ἀποκρύψαι μὴ μόνον τοὺς κατ’ αὐτὸν ἅπαντας, ἀλλὰ δὴ καὶ τοὺς πρὸ αὐτοῦ ἔν τε φρονήσει καὶ ἀνδρίᾳ καὶ ἀρετῇ καὶ τοῖς ἄλλοις καλοῖς· ὀξὺν μὲν οἴκοθεν ξυνιδεῖν τὸ δέον καί, ἄλλου εἰπόντος, νοῆσαι, ὀξύτερον δ’ ἑλέσθαι καὶ καταπρᾶξαι, ἔτι δὲ δεινὸν μὲν ὁμιλῆσαι πλήθει καὶ πολλῶν ἄρξαι, δεινότερον δὲ πράγμασι χρήσασθαι καὶ ἐν ἀπόροις πόρον εὑρεῖν, μεγαλοπράγμονα, βουλευτικὸν, εὐθαρσῆ, γενναῖον, ἄριστον διὰ πάντων, ὡς ἔδειξαν αὐτὸν οἵ τε καιροὶ καὶ τὰ πράγματα·
Γιατί από τη στιγμή που ανέλαβε τις υποθέσεις τού μεγάλου σουλτάνου, έδωσε σε όλα αυτής τής μεγάλης αρχής καλύτερη προοπτική, με τον υπέροχο ζήλο και τον καλό σχεδιασμό του, καθώς και με την καθαρή και ανεπιφύλακτη πίστη του και καλή διάθεση απέναντι στον ηγεμόνα. Ήταν λοιπόν άνθρωπος καλύτερου χαρακτήρα από όλους, όπως φαίνεται από τα επιτεύγματά του.	ἐξ ὅτου γὰρ οὗτος γέγονεν ἐν τοῖς τοῦ μεγάλου βασιλέως πράγμασι, πάντα τὰ τῆς μεγάλης ταύτης ἀρχῆς ἐπὶ τὸ κρεῖττον ἐπέδωκε τῇ τε θαυμαστῇ σπουδῇ καὶ ταῖς ἀρίσταις βουλαῖς καὶ τῇ καθαρᾷ καὶ ἀδόλῳ τούτου πρὸς τὸν κρατοῦντα πίστει τε καὶ εὐνοίᾳ· οὕτω κρείττονος τοῖς ὅλοις φύσεως ἦν τε ὁ ἀνὴρ καὶ διεδείχθη τοῖς πράγμασι.»

Πρβλ. J. Adelphi, Turckisch Chronica (1513), χωρις αριθ. φύλλο 8 (=sign. Bii) και Babinger, Maometto, σελ. 403-5, 408, 411.

[←89]

Sen. Secreta, Reg. 21, φύλλα 101-102, έγγραφο με ημερομηνία 9 Αυγούστου 1462:

«[O αξιόλογος στρατιώτης κύριος Αντόνιους Γκάλλικους, απεσταλμένος] τής αυτού μεγαλειότητας τού κυρίου βασιλιά τής Βοημίας, ο οποίος εμφανίστηκε ενώπιόν μας και με συστατικές επιστολές τού ίδιου τού βασιλιά μάς δήλωσε με μεγάλα λόγια την καλύτερη διάθεση και την ένθερμη πρόταση τού κυρίου του βασιλιά και τού βασιλιά τής Πολωνίας να προχωρήσουν γενναία εναντίον των Τούρκων, των ασεβών εχθρών τού ονόματος των χριστιανών, υπενθυμίζοντας ότι υπήρχε ένωση και κατανόηση μεταξύ αυτών των χριστιανών ηγεμόνων, δηλαδή τού βασιλιά των Γάλλων, των βασιλιάδων Βοημίας και Πολωνίας, τού βασιλιά τής Ουγγαρίας, τού δούκα τής Βουργουνδίας, τού δούκα τής Σαξονίας και τού δικού μας κράτους, με την οποία οι άρχοντες θα προχωρούσαν ενωμένοι και θα μπορούσε να γίνει τόσο εύκολη η καταστροφή και εξολόθρευση αυτού τού κοινού εχθρού…».

([Spectabilis miles dominus Antonius Gallicus, orator] serenissimi domini regis Bohemie, qui ad presentiam nostram venit et sub litteris credentialibus regis eiusdem longo ordine verborum declaravit nobis optimam dispositionem fervensque propositum domini sui regis ac regis Pollonie ad procedendum magnanime contra Turcum, nepharium hostem nominis Christiani, commemoravitque ligam et intelligentiam faciendam esse inter hos principes Christianos, viz. regem Franchorum, reges ipsos Bohemie et Pollonie, regem Hungarie, ducem Burgundie, ducem Saxonie, et nos dominiumque nostrum, quibus potentatibus unitis procedendum erat ad ruinam et exterminium istius comunis hostis, sicut facile fieri poterat…)

Για την πρόταση αυτή η Γερουσία εξέφρασε τη μέγιστη δυνατή αποδοχή (με ψήφους 128 υπέρ, 0 κατά και 1 λευκή), παρόλο που πίστευαν ότι ο πάπας έπρεπε να γίνει μέλος τής ένωσης για προφανείς λόγους:

«Eπιδοκιμάζουμε λοιπόν και επαινούμε χωρίς αντιρρήσεις αυτά που μάς είπε ο αξιόλογος απεσταλμένος, επειδή ο ανώτατος ποντίφηκας πρέπει να παρέμβει σε αυτή την κατανόηση, δεδομένου ότι δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία ότι είναι κεφαλή και ηγεμόνας των χριστιανών και η επιρροή του θα συνεισφέρει πολύ σε αυτή την υπόθεση και πρέπει να είναι μεγάλης σημασίας αυτά που θα γίνουν…».

(Commemoramus quoque et laudamus non obstantibus his que idem spectabilis orator dixit nobis quia summus pontifex in hanc intelligentiam intervenire deberet, nam cum sit caput et princeps Christianorum dubitari non debet quod eius auctoritas multum conferet huic rei et erit magni momenti his que agenda erunt…)

Tο κείμενο αυτού τού εγγράφου έχει δημοσιευθεί από τον Franz Palacky, Urkundliche Beiträge zur Geschichte Bohmens und seiner Nachbarlander im Zeitalter Georg’s von Podiebrad (1450-1471), Βιέννη, 1860, αριθ. 295, σελ. 289-90 (Fontes rerum Αustriacarum, II. Abt., Diplomataria et acta, τόμ. XX).

Ο Μαρινί, μηχανικός και εφευρέτης, ήταν κάτοικος Γκρενόμπλ στο Ντωφίν, πιθανώς ιταλικής καταγωγής και γνωστός στη Βενετία. Βλέπε N. Iorga, «Un Auteur de projets de croisades: Antoine Marini», Études d’ histoire du moyen age dediees a Gabriel Monod, Παρίσι, 1896, σελ. 445-57, ενώ για το σχέδιο τού Ποντιεμπράντυ βλέπε F. G. Heymnann, George of Bohemia (1965), σελ. 297-313.

[←90]

Tο κείμενο τής βούλλας Profecturos adversus παρέχεται στον Jos. Cugnoni, Aeneae Silvii Piccolomini … opera inedita στο Atti della R. Accademia dei Lincei, CCLXXX (1882-83), 3^η σειρά, Memorie della classe di scienze morali, storiche e filologiche, VIII (Ρώμη, 1883), Epistolae, αριθ. LXXI, σελ. 461-70. Για λεπτομέρειες τού εκκλησιαστικού συμβουλίου βλέπε Hermann Markgraf, Politische Correspondenz Breslaus im Zeitalter Georgs von Podiebrad, Breslau, 1874, αριθ. 253A-253B, 254, σελ. 77-83, 87 90 (Scriptores rerum silesiacarum, τόμ. IX). Η κλήτευση επαναλήφθηκε αμέσω μετά τον θάνατο τού Πίου στην Αγκώνα [στο ίδιο, αριθ. 253C, 257, σελ. 83-87, 91-93]. Ούτε ως Αινείας Σύλβιος ούτε ως πάπας δεν διέκρινε ο Πίος Β΄ μεταξύ των ακραίων Ταβοριτών («Waldensians») και των μετριοπαθών Ουτρακουιστών (Utraquists), οι οποίοι ζητούσαν απλώς πρόσβαση στο δισκοπότηρο (που τούς είχε χορηγηθεί με τις Συμφωνίες), για το οποίο σημειώστε Howard Kaminsky, «Pius Aeneas among the Taborites», Church History, XXVIII (1959), 281-309.

[←91]

Markgraf, Politische Correspondenz Breslaus (1874), αριθ. 303, σελ. 135-39 και σημειώστε γενικά αριθ. 259 και εξής.

[←92]

Στο ίδιο, αριθ. 308, σελ. 143-45. Με την Καθολική ορθοδοξία να δέχεται επιθέσεις από τούς Χουσσίτες στη Βοημία και από τούς Φρατιτσέλλι στην ίδια τη Ρώμη, όπως έβλεπε ο Παύλος Β΄ την κατάσταση, δεν είναι παράξενο ότι he struck at the «Pomponiam» of the so-called Roman Academy. Πρβλ. L. Fumi, «Eretici in Boemia e fraticelli in Roma nel 1466» στο Archivio della R. Società romana di storia patria XXXIV (1911), 117-30, με πέντε επιστολές τού Αγκοστίνο ντε Ρόσσι, τού Μιλανέζου απεσταλμένου στην παπική κούρτη.

[←93]

Πρβλ. γενικά J. V. Polisensky, «Bohemia, the Turk and the Christian Commonwealth», Byzantinoslavica, XIV (1953), 82-108. Για την (υποτιθέμενη) τελική επανασυμφιλίωση τού Γεώργιου τού Ποντιεμπράντυ με το Βατικανό, παρά την «σταυροφορία που είχε δημοσιεύσει και κηρύξει εναντίον του» (cruciata … contra ipxum publicata et prediata) και την (υποτιθέμενη) παραλαβή άφεσης αμαρτιών ακριβώς πριν από τον θάνατό του, βλέπε το ενδιαφέρον έγγραφο που έχει δημοσιευτεί από τον Otto Eduard Schmidt, «Des Bohmenkonigs Georg von Podiebrad Losung vom Kirchen- bann und sein Tod: Nach der neugefundenen Urkunde iiber die Aussagen des sachsischen Gesandten Nicolaus von Kockeritz von 20. Oktober 1495» στο Neue Archiv für sächsische Geschichte, LIX (Dresden, 1938), 39-05.

[←94]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 4 (13), έγγραφο με ημερομηνία 16 Μαρτίου 1469. Οι Ενετοί ανυπομονούσαν να καταλήξουν σε συμφωνία οι Κορβίνους και Φρειδερίκος Γ΄ [στο ίδιο, φύλλα 22, 27-28 (31, 36-37)]. Η απόφαση αποστολής τού Σανούντο ως πρεσβευτή στη Ρώμη εκδόθηκε στις 11 Νοεμβρίου 1468 [στο ίδιο, Reg. 23, φύλλα 143-145 (145-147)].

Για τη συγκέντρωση πόρων στη νοτιοδυτική Γερμανία μέσω πώλησης σταυροφορικών συγχωροχαρτιών κατά τη διάρκεια τού τελευταίου έτους τής παπικής θητείας τού Παύλου Β΄ και αργότερα, «κατά των Βοημών αιρετικών, για την υποβοήθηση τής μάχης των καθολικών εναντίον τους» (contra hereticos Bohemos et pro subsidio catholicorum pugnatorum contra eos), βλέπε K. A. Fink, «Der Kreuzablass gegen Georg Podiebrad in Süd- und Westdeutschland», Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, XXIV (1932-33), 207-43, όπου ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να βρεί τις οικονομικές εγγραφές τού Αντζελο ντε Κιάλφι, εφημέριου τού Καμερίνο και παπικού συλλέκτη στη Γερμανία, ο οποίος παρουσίασε τούς τελικούς λογαριασμούς του στο παπικό ταμείο (Camera Apostolica) στις 9 Φεβρουαρίου 1474.

[←95]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 34 (43) και 36 (45), με ημερομηνία 14 και 21 Ιουλίου 1469. Περιστασιακά η τουρκική κυβέρνηση φαινόταν να απλώνει την παλάμη τής ειρήνης, όπως στις 10 Νοεμβρίου, όταν η Γερουσία ψήφισε ότι «δεν πρέπει να περιφρονηθεί η πρακτική ειρήνη με τον Τούρκο, την οποία προσφέρει ο σούμπασης τού Αργυρόκαστρου στη δική μας κυβέρνηση τής Κέρκυρας…» (non est spernenda practica pacis cum Turcho oblata per subassi Argirochastri regimini nostro Corphoy…) [στο ίδιο, φύλλο 65 (74)].

O Δαβίδ είχε προπαθήσει να εξυπηρετήσει και τη Βενετία και την Πύλη ως απεσταλμένος για ειρήνη το 1466 [στο ίδιο, Reg. 23, φύλλα 11-12 (13-14)], όταν όπως σχεδόν πάντα η Γερουσία ανησυχούσε «να καταλήξει σε συνθήκη με τον Κύριο Τούρκο, εκείνον που έχει τη δύναμη» (devenir a treugue cum el Signor Τurcο, possendo haver quelle) [στο ίδιο, φύλλο 13 (I5), έγγραφο με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1466 και άλλα].

Οι δραστηριότητές του είναι γνωστές για τη δεκαετία 1460-1470, για τις οποίες βλέπε David Jacoby, «Un Agent juif au service de Venise: David Mavrogonato de Candie», Thesaurismata IX (Βενετία, 1972), 68-96. Για το γιατρό Γιακούμπ (Jacopo da Gaeta), βλέπε πιο πάνω, σημείωση 11 και Donado da Lezze (στην πραγματικότητα Gian Maria Angiolello), Historia turchesca (1300-1514), (επιμ.) Ion Ursu, Βουκουρέστι, 1909 (1910), σελ. 64, 66.

[←96]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 55 (64), έγγραφο με ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1469. Η Γερουσία ενέκρινε τη μορφή τής επιστολής της προς Έμο με ψήφους υπέρ (de parte) 148, κατά (de non 1), λευκές (non sinceri) 0. Η Βενετία αντιτίθετο διαρκώς στην ουγγρική πίεση επί τής Σένια [στο ίδιο, φύλλα 82, 86, 89, 90, 112].

[←97]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 90 (99), έγγραφο με ημερομηνία 17 Μαρτίου 1470 από την Γερουσία προς Έμο:

«Λάβαμε τις επιστολές σας που στείλατε από τη Βιέννη στις 2, 3 και 4 Φεβρουαρίου και έχουμε καταλάβει ότι αυτά που γράψατε είναι σαφή. Έχουμε συνηθίσει να επαινούμε την επιμέλεια και σύνεσή σας, τις οποίες διατηρείτε και τώρα προτείνοντας και απαντώντας στην βασιλική του Υψηλότητα για όλα τα περιστατικά και τις εναντίον μας κατηγορίες, που ξεκαθαρίστηκαν και διαλύθηκαν, έχοντας κατευθυνθεί στη βασιλική του Υψηλότητα από την παράδοξη ευπιστία οποιωνδήποτε πηγών πληροφοριών … Μεταξύ των άλλων μάς ευχαρίστησε να μάθουμε, ότι η βασιλική τού μεγαλειότητα αντιμετωπίζει ευνοϊκά και ευγενικά τον επιφανή κόμη Στέφανο ντε Φρανγκιπάνι, αυτόν και το υπόλοιπο κράτος του και το αφήνει άθικτο, ενώ είναι ικανοποιημένη να αποκαταστήσει και το μερίδιό του από την πόλη τής Σένια και φαίνεται διαθετειμένη και υπόσχεται να κάνει το ίδιο με τούς άλλους αδελφούς του …».

(Littera accepimus vestras ex Viena dierum ultimi Februarii, 2, 3, et 4 mensis instantis et quecumque scripsistis distincte cognovimus laudamusque consuetam vestram diligentiam et prudentiam servatosque modos in proponendo et respondendo regie Celsitudini ad omnia occurrentia et criminationes de nobis factas purgando et dilluendo advertendoque regiam Celsitudinem a credulitate cuiusvis sinistre informationis. … Inter cetera autem gratissimum nobis fuit intelligere quod regia Sublimitas benigne indulgenterque egerit cum magnifico Comite Stefano de Frangepanibus eique et reliquum statum suum et illesum dimittens et portionem suam civitatis Segne restituere contenta sit et hoc idem facere reliquis fratribus eius disposita appareat et policeatur…)

[←98]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 64 (73), έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1469, αλλά αφού δεν υπάρχει σταυρός στο αριστερό περιθώριο τής εγγραφής, δίπλα σε αυτό το κείμενο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι δεν αναλήφθηκε δράση ως συνέπεια αυτής τής απόφασης.

[←99]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 87, 87-88 (96, 96-97):

«Αφού σάς γράψαμε, πήραμε επιστολή, την οποία κάποιος πολίτης μας, ερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη, έγραψε στο Παρέντσο προς ένα δικό μας ευγενή, και από αυτήν αλλά και από άλλες πηγές έχουμε μάθει, ότι ο Τούρκος με μεγάλη προσοχή ετοιμάζει τον στόλο του και στρατό ξηράς, για να επιτεθεί στο κράτος μας. Αυτές τις επιστολές σας τις στέλνουμε τώρα εσωκλειόμενες, ώστε να είναι καθαρά τα πράγματα στον ανώτατο ποντίφηκα και να σκεφτεί να ενώσουμε όλα τα σχεδιά μας και να στραφούμε στη μεγέθυνση τού στόλου μας και σε άλλα απαραίτητα μέτρα, για να υπερασπιστούμε το κράτος μας, με την ευημερία και τις δοκιμασίες τού οποίου είναι συνδεδεμένες η ευημερία και οι δοκιμασίες των υπόλοιπων χριστιανών. Αυτού τού είδους ο εξοπλισμός των Τούρκων έχει δύο ανησυχητικές διαστάσεις: την απίστευτη ταχύτητα και την πολύ μεγάλη δύναμη και αριθμό, κάτι που δεν έκανε μέχρι τώρα. Όμως αν τα πράγματα δεν είναι όπως τα είπαν, ώστε να μπορουμε εμείς να προηγηθούμε και να τον αιφνιδιάσουμε –Θεός φυλάξοι- είναι απαραίτητο για εμάς να επισπεύσουμε τα μέτρα μας, όσο δύσκολο κι αν είναι ενδεχομένως, και να συγκεντρώσουμε δικές μας δυνάμεις από οπουδήποτε και με οποιονδήποτε τρόπο. Και όχι μόνο για τον εξοπλισμό και την αύξηση τού στόλου, για το οποίο τίποτε δεν απομένει να κάνουμε, αλλά και για να στείλουμε επίσης για την προστασία εκείνων των τόπων μας, που είναι δυνατό να δεχθούν λυσσασμένη εχθρική επίθεση. Και όλα αυτά που σάς γράφουμε χωριστά και μεταξύ άλλων αυτά τα ιδιαίτερα να ανακοινωθούν στον ανώτατο ποντίφηκα».

(Post scriptas accepimus litteras quas quidam civis noster veniens ex Constantinopoli scribit ex Parentio ad unum nobilem nostrum et per illas ultra multas et alias vias intelleximus Turchum magna solicitudine parare classem suam et terrestrem exercitum ut statum aggrediatur nostrum, quas litteras vobis mittimus presentibus introclusas ut illas summo pontifici ostendatis, et subiungite nos cogitatus omnes nostros, studia, et vires convertisse ad augumentum classis nostre et ad reliquias necessarias provisiones pro defensione status nostri, cum cuius salute et periclitacione salus et periclitatio reliquorum Christianorum coniuncta est. Et quoniam huiusmodi Turci apparatus duas habet extimes[c]endas conditiones, celeritatis alteram incredibilis et numero alteram viriumque longe maiorum quam non solum antehac fecerit sed ne nuntiatum quidem est ut nos antevertat si poterit et opprimat -quod absit- nobis quoque necessarium est maturare provisiones nostras supra quam possibile vix sit et vires undecumque et comodocumque contrahere nostras et non solum pro fortificanda augendaque classe in quo nihil reliqui facimus sed pro mittendis etiam ad loca nostra presidiis quibus tuta ab impetu rabieque hostili esse possint. Et hec omnia singilatim que vobis scribimus et hanc inter cetera particulam summo pontifici declarate)

Η αποστολή υπερψηφίστηκε με 107 υπέρ (de parte), 0 κατά (de non) και 0 λευκά (non sinceri). Την ίδια μέρα η Γερουσία ψήφισε να στείλει κι άλλα 8.000 δουκάτα αμέσως στο γενικό διοικητή Κανάλε [στο ίδιο, φύλλο 88].

[←100]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 90 (99).

[←101]

Για την πηγή βλέπε την επόμενη σημείωση. Σχετικά με τα έσοδα από τα ορυχεία στην Τόλφα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι την 1^η Φεβρουαρίου 1469 ο παπικός οικονόμος είχε αναλάβει την πώληση 18.000 κανταριών στυπτηρίας στη διάρκεια τριετούς περιόδου προς κάποιον Μπαρτολομμέο Ζόρζι από τη Βενετία, γιο τού εκλιπόντος Λούκα, 6.000 καντάρια τον χρόνο για τρία χρόνια, όπου κάθε καντάρι ήταν 150 ρωμαϊκές λίμπρες. Η συμφωνία κλείστηκε στο όνομα και προς όφελος τής επιτροπής καρδιναλίων για τη σταυροφορία:

«Στο όνομα τού Κυρίου αμήν. Έτος Κυρίου 1469, τής δευτέρας ινδικτιώνος, ημέρα 1η Φεβρουαρίου, τού πέμπτου έτους τής παπικής θητείας τού αγιωτάτου εν Χριστῷ πατέρα και κυρίου μας, τού θείῃ προνοίᾳ πάπα Παύλου Β΄. Εχουν υπογραφεί σύμφωνα και συμβάσεις και έχουν ξεκινήσει, φτιαχτεί, επικυρωθεί και ολοκληρωθεί όροι ανάμεσα στον σεβασμιώτατο … κύριο Βιανέζιο, πρωτονοτάριο Μπολώνια, υποκαμεράριο [υποταμία] με την άδεια και επιθυμία τού αγιώτατου κυρίου μας πάπα, ώστε να ανακηρυχθούν επίτροποι οι σεβασμιώτατοι εν Χριστῷ πατέρες και κύριοι, ο κύριος Βησσαρίων, επίσκοπος Σαμπίνας και Νικαίας, ο κύριος Γουλιέλμος [Γκυγιώμ ντ’ Ετουβίλ], επίσκοπος Όστιας και Ρουέν, ο κύριος Ιωάννης [Χουάν ντε Καρβαχάλ], επίσκοπος Πόρτο και Σαντ’ Άντζελο, καρδινάλιοι τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, εκπρόσωποι για το πέρασμα τής Αγίας Σταυροφορίας … και ο λαμπρός και γενναιόδωρος ευγενής κύριος Μπαρτολομμέο Τζόρτζι, Ενετός ευγενής, ο ίδιος και μελλοντικοί κληρονόμοι και διάδοχοί του, … οι οποίοι με τη μεγάλη ευφυϊα τους θα μεταγράψουν τα άρθρα στο λαϊκό ιδίωμα, ακολουθώντας το νόημα λέξη προς λέξη και συγκεκριμένα ως εξής: Κατ’ αρχήν ο προαναφερθείς σεβασμιώτατος κύριος υποκαμεράριος, όπως ειπώθηκε, με το προαναφερθέν όνομα, υπόσχεται να πουλήσει στον ευγενή κύριο Μπαρτολομμέο Τζόρτζι από τη Βενετία, γιο τού εκλιπόντος Λούκα, 18.000 καντάρια στυπτηρίας που θα μεταφερθούν στη Βενετία με συμψηφισμό τού παπικού ταμείου, που θα έρχονται τα τρία επόμενα χρόνια, αρχίζοντας από το επόμενο Πάσχα και εφεξής για χαρη τού εν λόγω κυρίου Μπαρτολομμέο, δηλαδή κάθε χρόνο 6.000 καντάρια και κάθε καντάρι θα έχει βάρος 150 Ρωμαϊκές λίμπρες. Και αυτή η στυπτηρία από αυτόν ή εκπροσώπους του θα έρχεται για πώληση στον κόλπο τής Βενετίας, από στεριά ή από θάλασσα, στο Φριούλι, στην περιοχή τού Τρεβίζο, στη Λομβαρδία και πέρα από τις Άλπεις, στο κράτος τού αυτοκράτορα και τού δούκα τής Αυστρίας, στη Ρομάνια μέχρι το Φάνο» κλπ.» [Arch. Segr. Vaticano, A.A., LXVIII, αριθ. 1443, φύλλα 98-100]. (Η παραχώρηση στυπτηρίας ονομαζόταν apaltus, lo apalto.)

(In Dei nomine amen. A.D. MCCCCLXVΙΙII, indictione secunda die vero prima mensis Februarii, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Pauli divina providentia pape Secundi anno quinto. Infrascripta sunt pacta, conventiones, et capitula inita, facta, firmata et conclusa inter reverendissimum … dominum Vianesium prothonotarium Bononiensem sanctissimi domini nostri pape vicecamerarium de licentia et voluntate, ut asseruit, reverendissimorum in Christo patrum et dominorum, domini Bissarioni [sic], episcopi Sabinensis, Niceni; domini Gullielmi, episcopi Ostiensis, Rothomagensis; domini Johannis, episcopi Portuensis, Sancti Angeli, Sancte Romane Ecclesie cardinalium commissariorum super negotiis Sancte Cruciate deputatorum … et spectabilem et generosum virum dominum Bartholomeum Georgio [sic], patricium Venetum, pro se ipso suisque in posterum heredibus et successoribus … , quorum capitulorum in vulgari ydiomate pro maiore ipsorum intelligentia conscriptorum tenor sequitur de verbo ad verbum et est talis videlicet: Inprimis el reverendissimo Monsignor vicecamarlengo predicto come e dicto di sopra nel predicto nome promette dare et vender at nobil homo mesier Bartholomeo Zorzi da Vinesia, quondam mesier Luca, cantara disdotto milia de alumi conducti et navigati a Vinesia a risego de la camera apostolica in anni tre proximi advenire, principiando a Pasqua proxima anno uno et avanti al piacere del dicto mesier Bartholomeo, cioè ogni anno cantara seimilia et cadauno cantaro sintenda essere di libre centocinquanta Romane: et quale alume per lui o soy commessi se habbi ad vendere in Venesia nel Golfo da terra et da mare, Friuli, Marcha Trivisana, Lombardia, et de la da le Alpe, nel dominio de lo Imperadore et del duca d’ Αustria, Romagna fino a Fano) κλπ.

[←102]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 117-118 (121-122), έγγραφο με ημερομηνία 7 Ιουλίου 1470, «προς τούς εκπροσώπους μας στην παπική κούρτη» (oratoribus nostris in Curia).

[←103]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 9, 11 και εξής, 16-17, 19, 37, 38, 47, 49 και εξής, 56-57, 60 και εξής, 66, 69 και εξής, 75 και εξής, 83 και εξής. 90, 91 και εξής, 99 και εξής, κλπ. (18, 20 και εξής, κλπ.).

[←104]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 119 (123), έγγραφο με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1470, από τη Γερουσία προς Αντρέα Βεντραμίν και Λοντοβίκο Φοσκαρίνι, Ενετούς απεσταλμένους στη Ρώμη:

«… Και από εκεί με επιστολή του ο ευγενής στρατιώτης Μπερνάρντο Τζουστινιάν, απεσταλμένος μας στη Νάπολη, έγραψε για την αναμόρφωση και ανανέωση τής ένωσης μεταξύ τού βασιλιά [Φερράντε τής Νάπολης], τού δούκα [Γκαλεάτσο Μαρία Σφόρτσα τού Μιλάνου] και των Φλωρεντινών στις 9 τού τρέχοντος μήνα, αλλά αργότερα λάβαμε επιστολή από τον προαναφερθέντα απεσταλμένο μας, γραμμένη στη Νάπολη στις 19 τού εν λόγω μήνα, όπου μάς διαβεβαίωνε για την επιτυχία και την επιβεβαίωση αυτής τής ένωσης, με όρο και αρμοδιότητα τη μεταρρύθμιση και ανανέωση τής γενικής ένωσης από τον ανώτατο ποντίφηκα Νικόλαο και επιπλέον για τη βέλτιστη σκέψη τού γαληνότατου βασιλιά, που προσφέρθηκε ο ίδιος για την ανανέωση τής εν λόγω ένωσης, για τη ηρεμία και ειρήνη τής Ιταλίας και για τη δόξα τού Θεού και το καλό όνομα των χριστιανών».

(…Et de inde per litteras nobilis viri Bernardi Iustiniano militis, oratoris nostri in Neapoli, scriptum erat de reformatione et renovatione lige inter regem, ducem, et Florentinos die nono mensis presentis, postea vero accepimus litteras ab oratore nostro predicto datas Neapoli nono et decimo dicti mensis, quibus nos certiores fecit de successu et refirmatione dicte lige cum capitulo et facultate reformandi et renovandi ligam generalem Italie Nicolai pontificis maximi et insuper de optima mente illius serenissimi regis ad quietem et pacem Italie et ad honorem Dei et bonum Christiani nominis, offerendo se ad renovationem predicte lige)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 120 και εξής, 171 (124 και εξής. 175).

[←105]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλα 61, 66, 67. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 24. φύλλα 174, 176-177 (178, 180-181) και βλέπε πιο κάτω στο ίδιο κεφάλαιο, περιοχή σημ. 136-137.

[←106]

Στο ίδιο, Reg. 24, φύλλο 121 (I25), έγγραφο με ημερομηνία 24 Ιουλίου 1470 από τη Γερουσία προς Φερράντε: «…και τώρα λάβαμε με πολύ ευπρόσδεκτη διάθεση την βασιλική προσφορά σας για την αποστολή ενισχυτικών γαλερών στον υπεύθυνο τού στόλου μας, όπως ταιριάζει με αυτή την καταιγίδα και την αναγκαιότητα τής χριστιανικής θρησκείας» (… Iamque accepimus periocundo animo oblationem regiam vestram de triremibus auxiliaribus mittendis prefecto classis nostre utpote huic tempestati et necessitati Christiane religionis convenientissimam).

Μια βδομάδα αργότερα (στις 31 Ιουλίου) ο αριθμός των γαλερών προσδιορίζεται σε δέκα [φύλλο 122 (126)].

[←107]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 121 (125), έγγραφο με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1470, όπου οι ψήφοι ήσαν υπέρ (de parte) 157, κατά (de non) 0, λευκές (non sinceri) 0.

[←108]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 122 (126), έγγραφο με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1470, αντίγραφο τής επιστολής που στάλθηκε στον Φερράντε τής Νάπολης. Tο κείμενο εγκρίθηκε από τη Γερουσία με ψήφους 162 υπέρ (de parte), 0 κατά (de non) και 0 λευκά (non sinceri). Την ίδια μέρα η Γερουσία έγραφε στον Ενετό απεσταλμένο στη Ρώμη,

«… κι έτσι μάθαμε για την άθλια πολιορκία και καταστροφή τής πόλης μας τού Νεγκροπόντε, η οποία θα είναι πολύ μεγάλη απώλεια μελλοντικά, όπως οι υπόλοιπες υποθέσεις μας, ενώ δεν υπάρχει κανένας που να μη διασθάνεται πώς θα εξελιχθούν οι συνθήκες για την παγκόσμια Χριστιανοσύνη» [στο ίδιο].

(… unde cognoscetis miserabilem expugnationem et excidium civitatis nostre Nigropontis qua ingentissima iactura quales sint futureque sint reliquarum rerum nostrarum et universe Christianitatis conditiones nemo est qui perspicere non cognoscat)

Καθώς περνούσαν οι μέρες, η καταστροφή τού Νεγκροπόντε επιβεβαιωνόταν από όλες τις πλευρές, όπως έγραφε η Γερουσία στους απεσταλμένους της στις 10 Αυγούστου

«και δεν πρέπει να αμφιβάλλει κανένας πια, ότι ο αγριότατος εχθρός τού Χριστού … θα ισοπεδώσει … και θα ανοίξει εύκολο δρόμο για τον εαυτό του, για να εισβάλει στην Ιταλία από τη στεριά καθώς και από τη θάλασσα και να καταστρέψει εντελώς τη χριστιανική θρησκεία. Aυτή την κατάπληξη, αυτόν τον φόβο που υπάρχει σε κάθε νησί και θαλάσσια ακτή τής Ανατολής, δεν υπάρχει κανένας λογικός συμμετέχων που να μην τον καταλαβαίνει. … Να είστε λοιπόν με τον ανώτατο ποντίφηκα, επιδιώκοντας να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε απόφαση για ένωση και γενική συνομοσπονδία τής Ιταλίας, χωρίς καμία καθυστέρηση, ώστε ο καθένας να μπορέσει να βοηθήσει στην κοινή υπόθεση ανάλογα με τη δύναμη και τις ικανότητές του. Kαι όχι μόνο να ηρεμήσει για λίγο η εγχώρια διαμάχη, αλλά επίσης να αναβληθούν και να παραμεληθούν η ανυπακοή και οι μνησικακίες…»

(ut amplius dubitandum non sit truculentissimum Christi hostem … complanasse … et facilem sibi stravisse viam ad invadendam Italiam tum terra tum etiam mari et ad delendam penitus extinguendamque Christianam religionem; que trepidatio, qui pavor sit in omni insula et ora maritima Orientis nemo est sensus particeps qui non intelligat … Estote igitur cum summo pontifice …, instate ut ad conclusionem unionis et generalis Italie confederationis omni remota cunctatione devenire dignetur ut quisque pro viribus et facultatibus communi cause opitulari possit. Et non solum intestine sedentur discordie sed diffidentie etiam et ranchores posthabeantur et negligantur…)

[στο ίδιο, φύλλο 125 (129)], προς τα οποία ο Παύλος Β΄ επέστρεψε «ήπια και αγαθή απάντηση» [φύλλο 126], ακριβώς όπως διάφορες άλλες δυνάμεις εξέφρασαν τη θλίψη και την αγωνία τους για το πλήγμα που είχε υποστεί η Βενετία [φύλλα 126, 128, 135-136, 170].

[←109]

Ο Domenico Malipiero, συνοψισμένος από Francesco Longo, Annali veneti dall’ anno 1457 al 1500 στο Archivio storico italiano, VII, μέρος I (1843), 49-52 δίνει το κείμενο τής (χωρίς ημερομηνία) επιστολής τού Λόνγκο προς τούς αδελφούς του Λεονάρντο και Φραντσέσκο στη Βενετία. Για τούς τρεις αδελφούς βλέπε στο ίδιο, σελ. 63.

[←110]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 53:

«Οι φεουδάρχες που βρίσκονταν στη χώρα πήραν τα πολύτιμα πράγματα που είχαν, τις γυναίκες και τα παιδιά, και έσπευσαν στα χωράφια και τα βουνά, … [ενώ στη Βενετία] κατηγορούσαν τον στρατηγό, ότι είχε πάει στον Χάνδακα [Ηράκλειο] με τον στόλο και έχει εγκαταλείψει το Νεγκροπόντε κατά την πολιορκία…».

(I feudatari, che erano in la terra, tolsero le cose preciose che haveano, le mogier e i fioli, e fuzirono ai casali e ai monti, … si biasma el general che’l sia andà in Candia con l’armada, e che’l habbia lassà Νegroponte assedià …)

Λέγεται ότι ο Κανάλε είχε πληροφορήσει την ενετική κυβέρνηση, ότι όταν η αρμάδα του αυξανόταν σε δύναμη σε «100 γαλέρες, μεγάλες και ελαφρές, μαζί με δέκα πλοία, θα έβγαινε να αναζητήσει τον τουρκικό στόλο». Πέρασε τρεις μέρες στο Χάνδακα για το ξανακαλαφάτισμα των γαλερών του [στο ίδιο, σελ. 55].

[←111]

L. Fincati, «La Perdita di Νegroponte (Iuglio 1470)», Archivio veneto XXXII, μέρος 2 (νέα σειρά, anno XVI, 1886), 292-93 και βλέπε Giacomo Riziardo, La Presa di Νegroponte fatta dai Turcki ai Veneziani nel MCCCCLXX, Βενετία, 1843, σελ. 9-11 (πρβλ., πιο κάτω, σημείωση 118).

[←112]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 56-58. Rizzardo, La Presa di Νegroponte, σελ. 11-15, για την προδοσία τού Τομμάζο Σκιάβο.

Πρβλ. το Σύντομον Χρονικόν [Chronicon breve, ad ann. 1470], μετά τον Δούκα στη συλλογή CSHB, Βόννη, σελ. 521-22:

«Τῷ ,ςϡοη’ ἔτει νεμήσεος η’ ἦλθεν ὁ ἀμιρὰς σὺν στρατοῦ πλείστου ἱππέων καὶ πεζῶν καὶ πλοίων διὰ θαλάσσης τριακοσίων ξ’ μικρῶν καὶ μεγάλων εἰς τὴν Εὔριπον, καὶ ἐπολέμιζεν αὐτὴν ἡμέρας καὶ νύχτας μετὰ μηχανημάτων πολλῶν ἀπὸ Ἰουνίου ιΒ΄ ἕως Ἰουλίου ιΒ΄. Και τῇ ιΒ΄ Ἰουλίου ἡμέρᾳ πέμπτῃ ἐπαρέλαβεν αὐτὴν ὁ αὐτὸς ἀμιρὰς ὁ Μεεμέτης Τζαλαπῆς μετὰ αἱματοχυσίας πολλῆς καὶ μάχης ἰσχυρᾶς. ἀπέθανεν δὲ πλῆθος ἄπειρον ἀμφοτέρωθεν. καὶ οὕτως ἐπαρέλαβεν καὶ τὴν καθόλου νῆσον.»

Πρβλ. και Sanudo, Vite de duchi στο RISS, XXII (1733), στήλες 1190-91, Navagero, Storia veneziana, RISS, XXIII (1733), 1128-29, Stefano Magno, Estratti degli Annali veneti, ad ann. 1470, επιμ. Hopf, Chron. gréco-romanes (1873, ανατυπ. 1966), σελ. 206-7, Corpus chronicorum bononiensium στο νέο Muratori, RJSS, XVIII, μέρος 1, τόμ. IV, σελ. 390-93, που είναι γενικά λεπτομερής περιγραφή, αλλά όχι σε πλήρη συμφωνία με εκείνη στο Malipiero.

Υπάρχει μια σημείωση για τον Τομμάζο Σκιάβο στο Arch. di Stato di Venezia, Sen. Mar, Reg. 9, φύλλο 2, ενώ πολλά έγγραφα σχετικά με τo τουρκικό πρόβλημα και τούς κινδύνους του υπάρχουν σε αυτό το μητρώο, ιδιαίτερα στα φύλλα 8, 21, 30, 34, 36, 40, 45 (έγγραφο με ημερομηνία 4 Ιουνίου 1470 για τις τουρκικές ετοιμασίες «για την πολιορκία τού Νεγκροπόντε» (ad oppugnationem Nigropontis), 49 (επίσης για τo Νεγκροπόντε). 66, 67, 72, 73, 78, 89, 94, έγγραφα με χρονολογία 1469-1471.

[←113]

Corpus chronicorum bononiensium, στο RISS, XVIII, μέρος 1, τόμ. IV, σελ. 391. O Jacopo dalla Castellana [βλέπε πιο κάτω, σημείωση 118] γράφει ότι o Μωάμεθ ήρθε από τη στεριά με 300.000 άνδρες και ότι 60.000 είχαν έρθει με τον τουρκικό στόλο, «που σημαίνει 360.000 άτομα από θάλασσα και στεριά» (che volea dire CCCLX milia persone per mare e per terra). O Τζάκοπο βρισκόταν στην πόλη σε όλη τη διάρκεια τής πολιορκίας.

[←114]

Fincati, «La Perdita di Νegroponte», σελ. 291 και πρβλ. σελ. 297-98.

[←115]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 63-64. O Τζιαν Μαρία Αντζιολέλλο, ο οποίος μετατράπηκε σε σκλάβο και υπηρέτη τού σουλτάνου όταν πάρθηκε το Νεγκροπόντε, αναφέρει ότι στις 13 Ιουλίου ο Μωάμεθ διέταξε να κυκλωθούν όλοι οι αιχμάλωτοι που είχαν γενειάδες και να αποκεφαλιστούν [Giovanni Maria Angiolello, Historia turchesca (1300-1514), επιμ. Ion Ursu (ο οποίος αποδίδει το έργο στον Donado da Lezze), Βουκουρέστι, 1909 (11) 10, σελ. x].

O Αντζιολέλλο, για τον οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 118, παρέχει επίσης το δρομολόγιο τής επιστροφής τού Μωάμεθ στην Ισταμπούλ. Βρισκόταν στη Θήβα στις 28-29 Ιουλίου 1470, πήγε στην Αθήνα στις 29 τού μηνός και από εκεί πέρασε μέσω Λιβαδιάς, Σαλώνων (Άμφισσας), Bουδονίτσας (την 1^η Αυγούστου), Zειτουνίου (Λαμίας), Nεοπάτρας (Υπάτης), Δομοκού (στις 3 Αυγούστου), Λάρισσας, Πλαταμώνα (στις 9 τού μηνός), Θεσσαλονίκης (στις 11), Σερρών (στις 13), Kαβάλας (στις 16) και Διδυμοτείχου (στις 22 τού μηνός), φτάνοντας στην Ισταμπούλ στις 5 Σεπτεμβρίου [πρβλ. Babinger, Maometto (1957), σελ. 418-20].

[←116]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 55. Rizzardo, La Presa di Νegroponte, σελ. 18 και εξής. O Κανάλε είχε φύγει από τον Χάνδακα τής Κρήτης στις 25 Ιουνίου. Σύμφωνα με το Corpus chronicorum bononiensium, στο RISS, XVIII, μέρος 1, τόμ. IV, σελ. 393b, υπήρχαν σαρανταπέντε γαλέρες και επτά μεγάλα πλοία στην ενετική αρμάδα με την άφιξη τού Κανάλε στο Νεγκροπόντε, αλλά φοβόταν να πλησιάσει πολύ κοντά στους Τούρκους «λόγω τής ορμής των κανονιοβολισμών» (per l’impeto delle bonbarde).

[←117]

Sen. Secreta, Reg. 24. φύλλο 130 (134), από την αποστολή τού Πιέτρο Μοτσενίγκο, ο οποίος διορίστηκε να διαδεχθεί τον Κανάλε ως ναυτικός γενικός διοικητής στις 30 Αυγούστου 1470:

«… Είμαστε βέβαιοι ότι μεγάλο μέρος των δικών μας διοικητών γαλερών εξαπατούν όχι μόνο τούς άνδρες τους με πολλούς τρόπους αλλά και το κράτος μας και διατηρούν γραμμένους συνεχώς πολλούς άνδρες, οι οποίοι στην πραγματικότητα δεν υπηρετούν. Σάς διατάζουμε ρητά και κατηγορηματικά, να μην εφαρμόζετε κρυφές εντολές και τέτοια επιμέλεια σε αυτού τού είδους την επιζήμια και επικίνδυνη διαφθορά και ληστεία. Και αν ανακαλυφθεί τέτοιου είδους εξαπάτηση, θα επιβάλλονται πικρές τιμωρίες, στερήσεις και απαλλαγές καθηκόντων στους διοικητές γαλερών».

(…Certificati sumus magnam partem supracomitorum nostrorum fraudare non solum homines suos multis modis, sed etiam dominium nostrum et multos continue tenere homines scriptos qui re vera non serviunt. Mandamus tibi efficaciter et expresse ut ad huiusmodi perniciosam et periculosam corruptellam et latrocinium occulos dirrigas et omnem adhibeas diligentiam ne fiat. Et si quem per huiusmodi modum fraudantem inveneris, punias accerrime, depone et priva si tibi videbitur supracomitaria…)

Πρβλ. Fincati, «La Perdita di Νegroponte», σελ. 300-1, ο οποίος αναφέρεται σε αυτό το κείμενο (με λάθος αρχειακή αναφορά).

[←118]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 64: «…επειδή κανένας από την αρμάδα δεν τούς έδωσε βοήθεια και έτσι απέτυχε η επίθεση» (…perchè nessun dell’armata no ghe dava favor, e cosi l’assalto è reussido vano).

Για την τουρκική κατάληψη τού Νεγκροπόντε βλέπε επίσης Filippo Luigi Polidori, «Due Ritmi e una narrazione in prosa di autori contemporanei intorno alla presa di Negroponte fatta dai Turchi a danno dei Veneziani nel MCCCCLXX» στο Archivio storico italiano, παραρτ. στον τόμ. IX (1853), σελ. 397-440, ο οποίος παρέχει τα κείμενα δύο ποιημάτων, Il Pianio de Νegroponte, στο ίδιο, σελ. 403-8 και La Presa di Nigroponte, σελ. 409-32, καθώς και την περιγραφή σε πεζό τού Fra Jacopo dalla Castellana, Perdita di Νegroponte, σελ. 433-40. O Τζάκοπο ήταν αυτόπτης μάρτυρας [πρβλ. σελ. 439, 440]. Προσθέτει πολλές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες στην περιγραφή τού Malipiero και επίσης κάνει διάφορες άτοπες δηλώσεις. Άλλος αυτόπτης μάρτυρας, ο Giacomo Rizzardo, La Presa di Νegroponte, επιμ. Emmanuele Antonio Cicogna, Βενετία, 1844, μάς έχει αφήσει πιο ουσιαστική περιγραφή. Ο Τζιαν Μαρία Αντζιολέλλο από τη Βιτσέντσα, ο οποίος έχασε τον αδελφό του στην πολιορκία, πιάστηκε ο ίδιος αιχμάλωτος και επέζησε για να γράψει την πολύτιμη Historia turchesca, επιμ. I. Ursu (1909), στην οποία σημειώστε σελ. 35-37, 158 για το Νεγκροπόντε [βλέπε Fr. Babinger, «Angiolello» στο Dizionario biografico degli italiani, III (Ρώμη, 1961), 275-78]. Βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 3, σημείωση 54.

Πέρα από το εξαιρετικό άρθρο τού Fincati, «La Perdita di Νegroponte», Arch. veneto XXXII (1886), 267-307, συνοπτικότερες περιγραφές τής τουρκικής κατάληψης τού Νεγκροπόντε υπάρχουν στον Wm. Miller, Latins in the Levant (1908), σελ. 470-79, στον Iorga, Gesch. d. osman. Reiches, II (1909). 147-49, στον Fr. Kretschmayr, Gesch. v. Venedig, II (1920, ανατυπ. 1964), 377-78, 635 και στον Babinger, Maometto (1957), σελ. 411-19.

[←119]

Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII-1, 65.

[←120]

Στο ίδιο, σελ. 58–59.

[←121]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 127-128 (131-132):

«…Στο μεταξύ είναι ήρεμη η εγκαταλειμένη υπόθεση στη Βοημία και σε αυτό μπορεί να προβλεφθεί ασύγκριτα μεγαλύτερη φωτιά…».

(… Sedanda sunt aut interim dimittenda negotia Boemie ut huic incomparabiliter maiori incendio provideri possit…)

Πρβλ., στο ίδιο, φύλλα 138, 159 και 172 (142, 163, 176).

[←122]

Στο ίδιο, Reg. 24, φύλλα 129-130 (133-134).

[←123]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 127 (131), με ημερομηνία 18 Αυγούστου 1470:

«…Τώρα είναι σε όλους σαφές με πόσο μεγάλη αμέλεια και δειλία χάθηκε μπροστά στα μάτια τού διοικητή και τού στόλου μας η δύστυχη πόλη μας τού Νεγκροπόντε».

(…Quanta negligentia et ignavia amissa sit in conspectu capitanei et classis nostre miserima civitas nostra Nigropontis omnibus iam palam est)

[←124]

Στο ίδιο, Reg. 24, φύλλα 130-31. 135, 137 (134-35, 139, 141).

[←125]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 12, Liber brevium de Curia anni septimi D. Pauli papae ΙΙ), φύλλο 2, « γράφτηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο κλπ., στις 18 Σεπτεμβρίου 1470, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, etc., die XVIII Septembris 1470, [pontificatus nostri] anno septimo). Tο πρωτότυπο τού σημειώματος που στάλθηκε στον Λοντοβίκο Γκονζάγκα, που «γράφτηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο και τέθηκε η σφραγίδα μας τού αλιέα στις 14 Σεπτεμβρίου 1470, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XIIII Septembris, MCCCCLXX, pontificatus nostri anno septimo), διασώζεται στο Arch. di Stato di Mantova, Arch. Gonzaga, Busta 834. Tο αντίγραφο τής Μάντουα αυτού τού σημειώματος υπάρχει στο ίδιο, Busta 85, B, XXXIII, αριθ. 13, φύλλα 23-24, όπου έχει ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου, μαζί με την απάντηση τού Λοντοβίκο Γκονζάγκα με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου, που δείχνει ότι πρεσβεία τής Μάντουα στελνόταν στη Ρώμη, για να συζητήσει την προτεινόμενη ένωση εναντίον των Τούρκων.

[←126]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX. τόμος 12. φύλλο 3. Η εγγραφή αυτή περιέχει δύο σημειώματα, επίσης με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 1470, προς τον δούκα Γκαλεάτσο Μαρία, παρακινώντας για προσοχή και διατήρηση τής ειρήνης στην Ιταλία παρά τη φερόμενη πρόθεση των Ενετών να εκτρέψουν τη ροή τού Μίντσιο. Ο Παύλος πληροφορούσε τον δούκα ότι είχε γράψει στους Ενετούς «προτρέποντας και προειδοποιώντας» (hortando et monendo) και έλπιζε ότι η κατηγορία θα αποδεικνυόταν αβάσιμη [στο ίδιο, φύλλα 3-4]. Tο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε η Χριστιανοσύνη ήταν η τουρκική προέλαση και οι ιταλικές δυνάμεις έπρεπε να ενωθούν για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο:

«Αυτό είναι σκόπιμο, για την ενίσχυση τής δόξας τού Σωτήρα μας, για την απελευθέρωση τής χριστιανικής Κοινοπολιτείας, για την επίτευξη τής νίκης των πιστών και για την καταστολή τής παραφροσύνης των ασεβέστατων εχθρών Τούρκων: Δεν είναι σωστό η εξοχότητά σας να διαταράσσει ένα τόσο ιερό, απαραίτητο και ευσεβές κοινό έργο, το οποίο επιδιώκουν πάνω απ’ όλα όλοι οι Καθολικοί ηγεμόνες. Θα γραφτούν περισσότερα γι’ αυτό το ζήτημα … Αυτό που πρέπει και είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε τώρα περισσότερο στην Ιταλία για τον αγριότατο κοινό Τούρκο εχθρό, είναι να δούμε να επισπεύδεται η υποταγή τής ασεβέστατης αυτοκρατορίας του, ώστε όλα τα άλλα υπόδουλα χριστιανικά έθνη να μπορέσουν να την κατακτήσουν…» [φύλλο 4].

(Ita enim expedit pro gloria salvatoris nostri amplianda, pro liberanda Republica Christiana, pro victoria fidelium consequenda, proque insania perfidissimi inimici nominis Turchi comprimenda: non decet nobilitatem tuam tam sanctum et tam necessarium et pium ac commune opus perturbare, quod omnes Catholici principes summopere affectant; plura enim scribenda essent in hanc rem… Quanto magis id nunc facere debemus et tenemur quoniam Turchum communem hostem immanissimum ad Italiam subiugandam suo nefandissimo imperio festinare videamus ut illa subacta ceteras Christianitatis nationes subiugare posset …)

Για την ανησυχία τού Παύλου Β΄ για το τουρκικό πρόβλημα βλέπε στο ίδιο, φύλλα 12, 77-78, 78 87, 88, 90-91, 101, 106 και άλλα.

[←127]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 145 (149) και πρβλ. την επιστολή στις 11 Oκτωβρίου προς τον Λουδοβίκο ΙΑ’ τής Γαλλίας, στο ίδιο, φύλλα 146-147 (150-151).

[←128]

Στο ίδιο, Reg. 24, φύλλο 149 (153).

[←129]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 150 (154), έγγραφο με ημερομηνία 16 Oκτωβρίου 1470 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 148 (152). Για τις συνθήκες που οδήγησαν στον θάνατο τού κόμη Ούλριχ τού Τσίλλι, βλέπε F. G. Heymann, George of Bohemia (1965), σελ. 130-35 και για την πρεσβεία των Σέρβων πριγκηπισσών βλέπε Malipiero, Annali veneti στο Arch. stor. italiano, VII–I, 67.

[←130]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 150 (154).

[←131]

«… summo pontifice dicente … se Italiam deserturum et concessurum Avinionem…» [στο ίδιο, Reg. 24, φύλλο 156 (160), έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1470].

[←132]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 164-166 (168-170), έγγραφο με ημερομηνία 27 και 29 Νοεμβρίου 1470:

«… σάς έχουμε πει … ότι πηγαίνοντας από την Κέρκυρα στην Πύλη είτε από τη στεριά ή από τη θάλασσα, πρέπει να είσαστε εφοδιασμένοι με άδεια αφαλούς διέλευσης, … [οι παρεχόμενες οδηγίες προς τούς απεσταλμένους:] και πρέπει να εξηγήσετε, ότι αν και η τύχη, στα χέρια τής οποίας βρίσκεται ο καθορισμός όλων των ανθρώπινων υποθέσεων, είχε επιτρέψει να βρεθούμε σε πολεμο με την Εξοχότητά του, όμως πρόθεσή μας ήταν πάντα και εξακολουθεί ειλικρινά να είναι, να ζήσουμε ειρηνικά με την Εξοχότητά του, όπως έχουμε κάνει για πολλές γενιές με τούς επιφανέστατους προγόνους του. … Και αν σάς ρωτήσουν, εσείς ποιους ότους ειρήνης προτείνετε, να τούς πείτε μάς φαίνεται έντιμο και κατάλληλο, για τη διάρκεια και σταθερότητα αυτής τής ειρήνης; … ότι καθένας πρέπει να κατέχει και να διατηρεί ότι κατέχει και διατηρεί τώρα. … Σε αυτή την ειρήνη πρέπει να περιλαμβάνονται οι συνήθεις οπαδοί, συνεργάτες και συνιστώμενοι, δηλαδή όλοι οι άρχοντες τού αρχιπελάγους τού Αιγαίου, πέρα από τούς οποίους συμπεριλαμβάνονται και ο γαληνότατος βασιλιάς τής Κύπρου, ο σεβασμιώτατος άρχοντας μεγάλος μάγιστρος τής Ρόδου με το τάγμα του [των Ιωαννιτών], ο επιφανέστατος άρχοντας τής Αγίας Μαύρας [Λευκάδας] …». Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 185 (189).

(…Diximus vobis … ut ex Corphoo ad Portam accedatis sive per terram sive per mare prout fueritis per salvumconductum assecurati, … quod … exponere debeant quod licet fortuna in cuius potestate rerum humanarum omnium conditiones posite sunt, permiserit ut cum illius Excellentia ad bellum devenerimus, intentio tamen nostra semper fuit et est cum illius Excellentia in pace sincero animo vivere quemadmodum cum illustrissimis illius maioribus per multa secula viximus. … Et si vobis responderetur ut vos illus [pacis] conditiones proponeretis, dicetis nobis honestum conveniensque videri pro diuturnitate stabilitateque pacis ipsius … quod quisque teneat possideatque que ad presens tenet et possidet. … In qua quidem pace includantur adherentes colligati et commendati nostri soliti, hoc est omnes domini Egeopelagi ultra quos includantur quoque serenissimus rex Cypri, reverendissimus dominus magnus magister Rhodi cum illa Religione, illustrissimus dominus Sancte Maure. …).

[←133]

Sen. Mar, Reg. 9, φύλλο 73, έγγραφο με ημερομηνία 7 Δεκεμβρίου 1470:

«Δεν υπάρχει κανείς που να μην καταλαβαίνει πόσο σημαντικό πράγμα είναι τα σιτηρά για το δικό μας ναυτικό κράτος σε αυτόν τον φλογερό πόλεμο με τούς Τούρκους. Γιατί από όλες τις πόλεις μας στην ανατολική Μεσόγειο έρχονται γράμματα, ότι η έλλειψη σιτηρών θα είναι μεγαλύτερη σε αυτές…».

(Quante importantie sit res frumentaria statui nostro maritimo in hoc ardenti bello Τurcοrum nemo est qui non intelligat. Nam ab universis nostris civitatibus Levantis habentur littere que nuntiant maximam futuram esse in illis penuriam frumentorum…)

[←134]

Fincati, «Perdita di Νegroponte», σελ. 305-7.

[←135]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλα 62-63:

«Αγαπημένε μας γιέ ευγενή Κριστόφορο Μόρο δόγη τής Βενετίας: Ακούσαμε για πρώτη φορά για την πολιορκία τού Νεγκροπόντε και τη δεχθήκαμε όχι χωρίς μεγάλο πόνο, ενώ ύστερα από μερικές μέρες εσείς και η ευγενής Γερουσία σας αποφασίσατε με δημόσιο διάταγμα να οδηγηθεί και να ριχτεί στη φυλακή ο αγαπημένος μας γιός Νικολό ντα Κανάλε, που ήταν επικεφαλής τού πολεμικού σας στόλου, λόγω τής τελικά ατυχούς έκβασης αυτού τού ζητήματος, κρίνοντας ότι το λάθος έπρεπε πάνω από όλα να καταλογιστεί σε αυτόν…».

(Dilecto filio nobili viro Cristoforo Mauro Venetiarum duci: Nigropontis expugnatio cum a nobis non sine ingenti dolore primo audita fuit, paucis post diebus, accepimus te et nobilem istum Senatum tuum statuisse ut dilectus filius Nicolaus de Canali, qui maritime classi tue preerat cuique ob rem tandem infeliciter gestam id factum vitio potissimum dari videbatur, publico decreto in vincula coniectus ad vos usque deveheretur…)

[←136]

Στο ίδιο, φύλλα 99-100.

[←137]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλο 61. Παρόμοιο σημείωμα στάλθηκε προς τούς κυβερνήτες όλων των άλλων παπικών πόλεων. Πρβλ. επίσης τη συνοπτική επιστολή τού Παύλου προς τον δόγη Κριστόφορο Μόρο στη Βενετία, που «γράφτηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, στις 2 Ιανουαρίου 1471, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, die II Januarii, 1471, [pontificatus nostri] anno VII) [στο ίδιο, φύλλα 66-67].

[←138]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 174 (178), έγγραφο με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1471, με σταυρό στο αριστερό περιθώριο τής εγγραφής, που δείχνει ότι η Γερουσία ενέκρινε τόσο το κείμενο τής επιστολής όσο και την αποστολή της στους Κόκκο και Καπέλλο.

[←139]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλα 176-177 (180- 181), έγγραφα με ημερομηνία 15, 16 και 23 Ιανουαρίου 1471.

[←140]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλα 7-8 (16-17), με παρόμοια επιστολή προς τον Αντόνιο Πριούλι, τον Ενετό απεσταλμένο στη Φλωρεντία [στο ίδιο, φύλλο 8 και πρβλ. φύλλα 9, 11 (18, 20)].

[←141]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλα 67-68:

«…Μεγαλώνει αυτό το τουρκικό τέρας ώρα με την ώρα μπροστά στα μάτια μας και μακάρι οι Ιταλοί να μπορέσουν να αντισταθούν. Αλλά εμείς θα το κάνουμε υπέρ τού Υψίστου, με όσες δυνάμεις διαθέτουμε … Γράφτηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, στις 18 Ιανουαρίου 1471, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας».

(… Crescit illud Turchorum monstrum in horas ante oculos, atque utinam Itali sufficerent ad resistendum: faciemus autem favente Altissimo pro viribus quod poterimus. … Datum Rome apud Sanctum Petrum [die] XVIII Januarii, 1471, [pontificatus nostri] anno septimo)

[←142]

Sen. Secreta, Reg. 24. φύλλο 177 (181), με ημερομηνία 23 Ιανουαρίου 1471, από την Γερουσία προς τούς Ενετούς απεσταλμένους στην παπική κούρτη.

[←143]

Στο ίδιο, φύλλα 178-179 (182-183), έγγραφο με ημερομηνία 25 Ιανουαρίου 1471: «…Αλλά αν δεν μάς βοηθήσουν η Αγιότητά του ο ανώτατος ποντίφηκας και άλλες ιταλικές δυνάμεις, είναι αδύνατοι να αντέξουμε μόνοι την επίθεση» (… Sed nisi ab Sanctitate summi pontificis reliquisque ltalicis potentatibus adiuvemur, impossibile est ut tantum sustineamus impetum).

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 181 (185), 182 (186) και Reg. 25, φύλλο 20 (29).

[←144]

Στο ίδιο, Reg. 24, φύλλο 184 (188), με ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1471, προς τούς Ενετούς απεσταλμένους στην παπική κούρτη.

[←145]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλο 1 (10), με ημερομηνία 2 Mαρτίου 1471, «προς τούς απεσταλμένους μας στην παπική κούρτη» (oratoribus nostris in Romana Curia).

[←146]

Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλο 17, με ημερομηνία 18 Οκτωβρίου 1470:

«Γνωρίζει η Εξοχότητά σας την αφοσίωσή μας στη στυπτηρία αυτής τής ιερής σταυροφορίας και την προστασία που παρέχουμε στην ορθόδοξη πίστη. Επίσης γνωρίζει, όπως νομίζουμε, πόσο μεγάλη είναι καθημερινά η απειλή τού μεγάλου κινδύνου από τούς άπιστους Τούρκους…».

(… Novit Excellentia tua nos dedicasse ipsum alumen sancte cruciate et tuitioni fidei orthodoxe: novit item, ut putamus, quam gravia pericula ab infidelibus Turchis quotidie magna immineant…)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 32–33 επιστολή με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1470, προς τον ηγούμενο τού Σαν Τζιόρτζιο στη Βενετία: «…όλη η στυπτηρία μας … για την εκστρατεία εναντίον των Τούρκων» (… totum alumen nostrum … pro expeditione contra Turchos) και σημειώστε φύλλο 100, επιστολή με ημερομηνία 18 Φεβρουαρίου 1471, πάλι προς τον Κάρολο τον Τολμηρό και ιδιαίτερα φύλλο 102, για την ενόχληση τού πάπα με τις καθυστερήσεις στην πώληση στυπτηρίας τής Τόλφα στα εδάφη τού Καρόλου. Βλέπε γενικά Adolf Gottlob, Aus der Camera Apostolica des 15. Jahrhunderts, Ίννσμπρουκ, 1889, ιδιαίτερα σελ. 287 και εξής και Raymond de Roover, The Rise and Decline of the Medici Bank (1397-1494), Νέα Υόρκη, 1966, σελ. 154-58 και εξής, με σημειώσεις στο ίδιο, σελ. 438 και εξής.

[←147]

Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλο 88, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Μάρκο, στις 5 Ιανουαρίου 1471, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Marcum die V Januarii, 1471, anno septimo).

[←148]

Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλα 88-89, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το ετός κλπ. 1470, στις 14 καλένδες Φεβρουαρίου, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno etc., MCCCCLXX, tertio-decimo Kal. Februarii, pontificatus nostri anno septimo) (1471). Η γενική μεταρρύθμιση τού Μοναστηρίου τής Ρόδου εξεταζόταν τότε [στο ίδιο, φύλλο 94]. Στις 12 Mαρτίου (1471) ο Παύλος έγραψε ξανά στους Ιωαννίτες, διαβεβαιώνοντας για τις προσπάθειές του να σώσει το νησιωτικό προμαχώνα τους:

«Αγαπημένοι μας γιοί [μάγιστρε και ένοικοι τού μοναστηριού τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ τής Ρόδου] σάς χαιρετώ κλπ. σάς ενθαρύνουμε στο Θεό, ώστε κλίνοντας προς αυτό το αντικείμενο τής πίστης να είσαστε ισχυροί και με ατρόμητο μυαλό. … Δεν θα σάς εγκαταλείψουμε και θα προσπαθήσουμε οι χριστιανοί και Καθολικοί ηγεμόνες, όπως προσπαθούμε και εμείς, να παρακινηθούν να ξεσηκωθούν με τις δυνάμεις τους εναντίον αυτού τού λυσσασμένου Τούρκου σκύλου, έτσι ώστε να γίνει καλή και χρήσιμη εκστρατεία…» [φύλλο 113].

(…Dilecti filii [magister et conventus Hospitalis Sancti Johannis Ierosolimitani Rhodi commorantes] salutem, etc. … Hortamur vos in domino ut huic rei fidei fortibus ac intrepidis animis incumbatis. … Vobis non deerimus et conabimur Christianos ac Catholicos principes, sicuti conati sumus, ut contra ipsum rabidissimum canem Turchum pro potentia eorum insurgant inducere ita ut aliqua bona et utilis expeditio fiat…)

Ο Ορσίνι ήταν μεγάλος μάγιστρος τού Οσπιταλίου από το 1467 μέχρι τον θάνατό του το 1476, οπότε τον διαδέχθηκε ο Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν.

[←149]

Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλα 95-96, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, στις 10 Φεβρουαρίου 1471, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum [die] X Februarii, 1471, [pontificatus nostri] anno septimo).

[←150]

Sen. Secreta, Reg. 24, φύλλο 187 (191).

[←151]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλα 2-3 (11-12), έγγραφα με ημερομηνία 2 και 7 Μαρτίου 1471 και φύλλα 24 και εξής (33 και εξής), με ημερομηνία 18 Μαΐου 1471:

«τον οποίο απεσταλμένο έστειλε ο επιφανέστατος κύριος Ουζούν Χασάν και μαζί με τον οποίο έφυγε ο ευγενής Καταρίνο Ζένο, που ορίστηκε ως δικός μας απεσταλμένος στον εν λόγω κύριο και έφυγε με την παρακάτω αποστολή»

(Quod orator illustrissimi domini Ussoncassani expediatur et cum eo insimul vadat nobilis vir Catarinus Ceno orator noster designatus ad ipsum dominum et vadat cum infrascripta commisione)

και ακολουθεί η αποστολή τού Ζένο, ο οποίος επρόκειτο να εκφράσει τη συμπάθεια τής Γερουσίας προς τον Ουζούν Χασάν για τις βλάβες που είχε υποστεί ως αποτέλεσμα τής υπουλότητας και τού ανυπόφορου πόθου τού Μωάμεθ Β΄ για παγκόσμια κυριαρχία, να τον ενθαρρύνει στην αποφασιστικότητά του να πάρει τα όπλα εναντίον των Οθωμανών και να τού υπενθυμίσει ότι η Βενετία είχε επίσης αναγκαστεί «να πάρει τα όπλα σε στεριά και θάλασσα για να αντισταθεί στην ακόρεστη όρεξη [του Τούρκου] να καταστρέψει [εμάς] όλους!». Σημειώστε επίσης στο ίδιο, φύλλα 57-58, 60, 63, 121 και εξής, 123, 126, 134, 143 (66-67, 69 και εξής, 72, κλπ.).

[←152]

Sen. Secreta, Reg. 25, φύλλα 3, 4 (12, 13). με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1471 και πρβλ. φύλλο 42 [51].

[←153]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλα 4-5 (13-14), 7 (16), έγγραφα με ημερομηνία Μαρτίου 1471. Πρβλ. V. L. Menage, «Seven Ottoman documents …», στο S. M. Stern (επιμ.), Documents from Islamic Ckanceries (1965), σελ. 82-83, 101-6.

[←154]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXIX, τόμος 12, φύλλα 106-107 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 150, 173, 174-I75 και 179, όπου η τελευταία αναφορά είναι επιστολή με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1471, έξι μέρες πριν τον θάνατο τού Παύλου Β΄ [πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 290, τη σημείωση με την οποία τελειώνει αυτό το μητρώο: «Θάνατος πάπα Παύλου Β΄ στις 26 Ιουλίου 1471, κατά το έβδομο έτος τής παπικής του θητείας» (Paulus papa II obiit die XXVI Iulii, 1471, pont. sui anno septimo)].

[←155]

Sen. Secreta, Reg. 25, φύλλο 29 (38), έγγραφο με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1471 και φύλλο 29 (38) με ημερομηνία 7 τού μηνός και σημειώστε επίσης φύλλα 30-3l, 32, 33, 35 (39-40, κλπ.). Υπήρξε κι άλλη τουρκική εισβολή στην αυτοκρατορική επικράτεια ένα χρόνο αργότερα [φύλλα 143, 155, 159].

[←156]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλα 56-57 (65–66), επιστολή που εγκρίθηκε από τη Γερουσία στις 6 Σεπτεμβρίου 1471, για αποστολή στο όνομα τού δόγη στον Κόκκο και σημειώστε φύλλο 79 (88), άλλη επιστολή προς τον Κόκκο, με ημερομηνία 26 Noεμβρίου.

[←157]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλα 109 και εξής (118 και εξής), 112 (121).

[←158]

Μερικά μέλη τής Γερουσίας ήθελαν να δοθούν στον Αουρέλιο οι εξής οδηγίες (στις 12 Μαρτίου 1472):

«Mάρκο, να θυμάσαι ότι πρέπει και μπορείς να δείς ξανά καθαρά στα εσωκλειόμενα γραπτά όλες τις δυσκολίες και τις αιτίες, για τις οποίες δεν μπόρεσαν οι απεσταλμένοι μας να συνάψουν ειρήνη για τον βραχίονα τής Μάϊνας και για την Κρόια, τις οποίες ζητούσε ο Τούρκος και εμείς αρνηθήκαε να δώσουμε. Για να ικανοποιηθούμε για τη Λήμνο και τη Σκύρο και σε σχέση με τα χρήματα, πιστεύουμε ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να τακτοποιηθούν εύκολα. Και έχουμε τον ίδιο σκοπό και πρόθεση, όπως κάποτε προσφέραμε τη Λήμνο και τη Σκύρο, να επιστρέψουμε σε εκείνη την υπόσχεση και κατά τον ίδιο τρόπο, δηλαδή για χρηματικό ποσό 25-50.000, πληρωτέο αναλογικά σε πέντε χρόνια και να συνεχιστεί στο μέτρο που μπορείς ή αν μπορείς καλύτερα τουλάχιστον να καταλήξεις στο τέλος σε αυτό το αποτέλεσμα. Και αν συμβεί παρ’ όλη την εμπειρία σου να μην αποκτηθούν, αν νομίζεις ότι μπορείς επίσης να καταλήξεις σε συμφωνία για τα γειτονικά νησιά Σκιάθο και Σκόπελο, να συμπεριλάβεις και αυτά στην προσφορά…».

(Marce, ut meminisse debes et potes de integro perspicere per introclusas scripturas omnis difficultas et causa non facte ab oratoribus nostris pacis conclusions fuit ob brachium Mayne et Croyam ab Τurcο petitam et ab nobis dari recusatam. Nam de Stalimine et Schiro contentabamur et circa pecunias credimus quod res facilius aptari potuisset. Et eiusdem sumus propositi et intentionis ut quoniam quidem Staliminem et Schirum semel obtulimus ad illas iterum promittendas descendas, et similiter quantitatem pecuniarum, ad ducatos scilicet XXV usque L m., solvendam in annis quinque per ratam, et insta quantum potes ut vel melioribus si potes vel ad extremum his saltem conditionibus ad conclusionem devenias. Et facta per te omni experientia non obtinendo si intelligeres posse adiunctas etiam insulas Schiati et Scopuli facere conclusionem illas offer et adiunge…)

Αλλά ο Αουρέλιο δεν θα συμφωνούσε για την παράδοση ούτε τής Μάινας ούτε τής Κρόιας και αφού έγιναν άλλες προτάσεις, αποφασίστηκε τελικά, ότι λόγω τής σημασίας τού ζητήματος, η απόφαση έπρεπε να αναβληθεί για μεταγενέστερη συνεδρίαση [στο ίδιο, Reg. 25, φύλλο 114 (123)].

[←159]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλα 122 (131) και 133 (142), έγγραφα με ημερομηνία 21 Aπριλίου και 13 Ιουνίου 1472.

[←160]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλο 147 (156):

«…Αποφασίζεται ότι γι’ αυτό το θέμα πρέπει να συζητήσουμε αύριο σε αυτό το συμβούλιο [στη Γερουσία], στο οποίο να έρθουν να παρευρεθούν όλοι και οι οποίοι μπορούν να πάρουν θέση σύμφωνα με τη συνείδηση καθενός».

(… Vadit pars quod cras pro hac materia vocari debeat hoc consilium [Rogatorum], ad quod omnes venire teneantur, et qui ponere possint partem pro conscientia uniuscuiusque sua)

[←161]

Στο ίδιο, Reg. 25, φύλλο 170 (180) και σημείωση φύλλα 156, 168-169, 171 (165, κλπ.).

[←162]

Για τις ενετικές σχέσεις με τον Ουζούν Χασάν και την πρεσβεία τού Κατερίνο Ζένο υπάρχει επαρκής περιγραφή στο Sen. Secreta, Reg. 25, φύλλα 148, 149-150, 151-54, 157, 160, 161, 162, 163-164. 167-168. 171-I78, 180-183 (157, κλπ.), έγγραφα με ημερομηνία από τις 12 Σεπτεμβρίου 1472 μέχρι τις 11 Φεβρουαρίου 1473. H αποστολή τού Ζένο στην Περσία κατά τη διάρκεια εκείνων των ετών (1472-1473) αποτελούσε μια από τις πιο διάσημες περιπέτειες τού 15^ου αιώνα [De i commentarii del viaggio in Persia di M. Caterino Zeno il K. e delle guerre fatte nell’ imperio persiano, dal tempo di Ussuncassano in quà libri due, Βενετία, 1558].

Βλεπε C. B. Ramusio, Delle navigationi et viaggi, Βενετία, 1559 και μεταγενέστερες εκδόσεις. Charles Grey (μεταφρ.), A Narrative of Italian Travels in Persia in the Fifteenth and Sixteenth Αιώνες, Λονδίνο, 1873, σελ. 5-65, ιδιαίτερα 11-40, δημοσιευμένο από τον Wm. Thomas, ο οποίος εκτελέστηκε στο Τύμπουρν (Tyburn) στις 18 Μαΐου 1553 για εσχάτη προδοσία και S. A. Roy (μεταφρ.), Travels to Tana και Persia, by Josafa Harbaro και Ambrogio Contarini, Λονδίνο: Hakluyt Society, 1873. Για τον Κατερίνο Ζένο (Zen) και τον γιο του Πιέτρο (γεννημένο περί το 1453) βλέπε Pietro Donazzolo, I Viaggiatori veneti minori: Studio bio-bibliografico, Ρώμη, 1929, σελ. 48-49, 88-89, 370 (Memorie della R. Società geografica italiana, XVI).

[←163]

Μια επιστολή από το Κολλέγιο των Καρδιναλίων, που ανήγγειλε τον θάνατο τού Παύλου Β΄, έφτασε στη Βενετία την 1^η Αυγούστου και την ίδια μέρα η Γερουσία έγραψε στο Κολλέγιο:

«Λάβαμε αυτή την ημέρα και ώρα επιστολές τού αιδεσιμώτατου κράτους σας, που μάς μετέφεραν την πικρή είδηση τού θανάτου τού ανώτατου ποντίφηκα κυρίου πάπα Παύλου Β΄ και προτρέπουν την Ιταλία για ηρεμία και ειρήνη, για την ευτυχή κατάσταση τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας…» [Sen. Secreta, Reg. 25, φύλλο 49 (58)].

(Accepimus hoc die et hora litteras reverendissimarum dominationum vestrarum nuntiantes nobis acerbum nuntium mortis summi pontificis domini Pauli Pape II ac hortantes ad Italie tranquillitatem et pacem Sancteque Romane Ecclesie statum felicem…)

[←164]

Pastor, Hist. Popes, IV, 190-93 και παράρτημα, αριθ. 42 και 29, σελ. 504-5, 497-98 και Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 444-46 και παράρτημα, αριθ. 107 και 94, σελ. 778-79, 773-74.

[←165]

Pastor, Gesch. d. Päpste, II (ανατυπ. 1955), 461-62. Μετά τον θάνατο τού Παύλου Β΄ οι φυλλαδογράφοι των κατηγόρησαν για φιλαργυρία [πρβλ. Raynaldus, Annales ecclesiastici ad ann. 1471, αριθ. 64, τόμ. XIX (1693), σελ. 232-33]. Σύμφωνα με μία από τις πρώτες αντι-τουρκικές βούλλες τού διαδόχου τού Παύλου Β΄, τού Σίξτου Δ’, την «Για τα πλεονεκτήματα που πρέπει να εφαρμόζονται από όλες τις εκκλησίες» (Quamvis ad applicanda ecclesiarum omnium commoda), με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1471, ο Παύλος είχε δαπανήσει περίπου 200.000 φλουριά σε επιδοτήσεις προς τούς Ούγγρους, τον δεσπότη τού Μορέως, τον Σκεντέρμπεη, τον δεσπότη τής Άρτας και άλλους χριστιανούς άρχοντες και λαούς που δέχονταν τουρκική επίθεση [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XXXI, τόμος 62, φύλλο 17]: «…μέχρι 200.000 δυκάτα δαπάνησε γενναιόδωρα [ο αιδεσιμότατος αδελφός και προκάτοχός μας Παύλος]…» (… usque ad summam ducentorum milium florenorum liberaliter erogavit [fe. re. Paulus, predecessor noster]…).

[←166]

Sen. Secreta, Reg. 25, φύλλο 49 (58):

«Από τις επιστολές σας, τόσο πριν πεθάνει ο ανώτατος ποντίφηκας όσο και μετά τον θάνατο του, κατανοούμε τις πολύ συνετές απόψεις και αναμνήσεις σας γι’ αυτόν τον επιφανέστατο κύριο, για τού οποίου την ακριβή αξία και την εμπειρία επί των ζητημάτων τρέφουμε και εμείς πάντα μεγάλη αγάπη και αφοσίωση. Ας οδηγήσει λοιπόν η ίδια η παραλαβή τής παρούσας σε πλούσιες επιτυχίες γι’ αυτόν εξ ονόματός μας, τόσο για τις πιστότατες και σοφότατες αναφορές του, όσο και για τις γενναιόδωρες προσφορές και τα έργα που πραγματοποιήθηκαν τελικά, ώστε το αξίωμα τού ποντίφηκα να περάσει στον σεβασμιότατο κύριο καρδινάλιο Νικαίας, τον καλύτερο όλων των άλλων και τον πιο κατάλληλο για τις παρούσες συνθήκες…. Και διαβεβαιώνουμε την εξοχότητά σας, ότι μια μέρα πριν πάρουμε την επιστολή σας, πήραμε με ιδιωτική επιστολή από τη Ρώμη το μήνυμα τού θανάτου τού πάπα Παύλου και την ίδια μέρα, αμέσως μετά, στείλαμε δικό μας αγγελιοφόρο με επιστολές προς τον Κολλέγιο των σεβασμιωτάτων κυρίων καρδιναλίων, προς τον εν λόγω σεβασμιώτατο κύριο και προς τούς Ενετούς καρδινάλιους, -σε καθένα σύμφωνα με τις κατάλληλες απαιτήσεις με σεμνότητα και διαφορετικό τρόπο γραφής, ανάλογα με την περίπτωση- και έχουμε γράψει και δηλώσει αποτελεσματικά την ένθερμη επιθυμία μας στο ζήτημα αυτό…».

(Vestris litteris et ante obitum summi pontificis et post illus decessum intelleximus prudentissimas opiniones et memorationes istius illustrissimi domini cuius exactam virtutem et rerum experientiam et in nos affectionem et devotionem maximi semper fecimus. Secum igitur receptis presentibus estote et illi gratias uberes agite nostro nomine tam de suis fidelissimis sapientissimisque memorationibus quam de liberalissimis oblationibus et de opera postremo adhibita ut pontificatus sit [sic] in reverendissimum dominum cardinalem Nicenum, ceterorum omnium optimum et ad rerum temporumque conditiones accomodatissimum, cadat. … Et Excellentiam suam certificate quod pridie quam litteras vestras acciperemus per litteras privatas ex urbe nuntium obitus pontificis Pauli acceperamus et eodem die ac ferme hora expedivimus unum tabellarium nostrum cum litteris ad Collegium reverendissimorum dominorum cardinalium, ad ipsum reverendissimum dominum, et ad cardinales venetos -et unicuique servata convenienti modestia et diversa scribendi forma pro uniuscuiusque conditione- efficaciter scripsimus et declaravimus ardentissimum in hac materia desiderium nostrum…)

Στις 14 Αυγούστου (1471) η Γερουσία έστειλε συγχαρητήρια στον Φραντσέσκο ντέλλα Ρόβερε για την εκλογή του στο παπικό αξίωμα ως Σίξτος Δ’ (βλέπε το επόμενο Κεφάλαιο). Η επιστολή καταγράφεται στο ίδιο, Reg. 25, φύλλο 50 (59), με τη σημείωση «ότι ο εν λόγω Σίξτος Δ’ έγινε πάπας την Παρασκευή 9 Αυγούστου» (quod prefatus Sixtus IIII creatus fuit papa die Veneris 9 Augusti). στη συνέχεια η Γερουσία ξεκίνησε την εκλογή κάποιων ευγενών, που θα πήγαιναν στη Ρώμη ως πρεσβεία υπακοής [στο ίδιο, φύλλα 51, 71 και εξής (60, 80 και εξής)]. Έπρεπε να υπογραμμίσουν τον τουρκικό κίνδυνο και την τεράστια δαπάνη στην οποία υποβαλλόταν η Βενετία χρόνο με τον χρόνο, για τη διεξαγωγή πολέμου για την προστασία τής Χριστιανοσύνης.